Οι διαφορές μεταξύ παραμυθιών, θρύλων, μύθων και μυθολογίας
Γράφει ο Κωνσταντίνος Σαπαρδάνης
Στην καθομιλουμένη χρησιμοποιούμε τους όρους μύθοι, παραμύθια, θρύλοι ακόμα και παραδόσεις σχεδόν ως συνώνυμους. Αξίζει όμως να παρατηρήσουμε πώς διαφέρουν μεταξύ τους οι γνωστές ιστορίες που μας αφηγούνται από παιδιά, για να τις γνωρίσουμε καλύτερα.
Παραμύθια
Παραμύθια είναι εκείνες οι ιστορίες που λέμε συνήθως σε παιδιά πριν κοιμηθούν. Περιλαμβάνουν πλάσματα της φαντασίας και περιπετειώδεις αφηγήσεις, πιο συχνά δημιουργημένες με το συνειδητό σκοπό να διασκεδάσουν παιδιά. Η πεντάμορφη και το τέρας, Ο Τζακ και η φασολιά, Τα τρία μικρά γουρουνάκια είναι τέτοια παραμύθια. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν και πιο σύγχρονες αφηγήσεις, όπως πολλές ταινίες της Disney σαν το Ψάχνοντας τον Νέμο, Η μικρή νεράιδα και πολλές άλλες. Να σημειωθεί ότι οι ιστορίες των αδερφών Γκριμ ανήκουν επίσης στην κατηγορία των παραμυθιών, αλλά μόνο στη σημερινή τους μορφή απευθύνονται σε παιδιά, καθότι όταν γράφτηκαν ήταν πολύ πιο σκοτεινές και αιματοκυλισμένες (περισσότερα για το θέμα εδώ). Ιστορίες με ξωτικά, δράκους, νεράιδες, μάγισσες και καλικάντζαρους ανήκουν κι αυτές σε αυτή την κατηγορία.
Θρύλοι [ή Παραδοσιακές δοξασίες / παραδόσεις / λαογραφία / φολκλόρ]
Οι θρύλοι έχουν την προέλευσή τους σε πραγματικά πρόσωπα, και «παριστάνουν» πως αποτελούν ιστορικά γεγονότα. Συχνά αφορούν όντως ιστορικά πρόσωπα, των οποίων όμως τα χαρακτηριστικά και οι περιπέτειες έχουν γιγαντωθεί, είτε από κάποιον συγγραφέα είτε από τον λαό. Αντί για μαγικά πλάσματα που συναντάμε στα παραμύθια, αυτές αφορούν καθημερινούς ανθρώπους αλλά μπορεί να έχουν και (υπαρκτά) ζώα ως πρωταγωνιστές. Δεν έχουμε εδώ αναγκαστικά την αφήγηση μιας ιστορίας με αρχή, μέση και τέλος, αλλά την περιγραφή της ζωής των ανθρώπων (ή και των ζώων που τους περιβάλλουν), την κουλτούρα τους, τα πιστεύω και τις συνήθειές τους. Παράδειγμα είναι ο άγνωστος στην Ελλάδα Πολ Μπάνιαν της Αμερικής, ένας ξυλοκόπος «γίγαντας» που εκτελεί υπερανθρώπινα κατορθώματα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι μασίστες ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία, αν και το γεγονός ότι η εμφάνισή τους είναι πολύ πρόσφατη (και άρα η «παραμυθία» σχετικά με αυτούς κάπως αδύναμη) μάλλον τους αποκλείει. Ο Διγενής Ακρίτας είναι μια τέτοια περίπτωση, ο Ρομπέν των δασών, οι Ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης ή και ο Μεγαλέξανδρος –αυτός όμως που εμφανίζεται στη μυθιστορία του Ψευδοκαλλισθένη (ή όπως μας τον παρουσιάζει το Κοράνι), όχι ο πραγματικός Αλέξανδρος της ιστοριογραφίας. Προβάλλεται εδώ κάτι το μεγαλειώδες, κάτι το θαυμαστό, όχι αναγκαστικά κάποιο δίδαγμα ή η απλή διασκέδαση, αλλά ένα ιδανικό στο οποίο πρέπει να αποβλέπουμε ή να ελπίζουμε πως θα συναντήσουμε ή θα βιώσουμε. Ο μαρμαρωμένος βασιλιάς ανήκει επίσης εδώ, καθώς και το κρυφό σχολειό, καθώς η σχετική αφήγηση περνάει από στόμα σε στόμα επί μακρά σειρά ετών χωρίς όμως να μπαίνει στο χώρο της ιστορίας αφού λείπουν τα απτά τεκμήρια, αλλά βασίζεται σε κάποια γεγονότα, όπως τα, καθόλου κρυφά, ‘σπουδαστήρια’ μοναστηριών όπου δίδασκαν οι παλαιότεροι στους νέους.
Επίσης, πρόσωπα όπως ο Ιησούς, ο Βούδας ή ο Μωάμεθ θα έπρεπε να περιληφθούν σε αυτήν την κατηγορία, αν και η πλαισίωσή του στο χώρο της θρησκείας τούς τοποθετεί εκτός των κατηγοριών που παρουσιάζονται εδώ. Και υπάρχει και η λογοτεχνία –ο Ζορμπάς πού θα έμπαινε;
Μύθοι (μυθεύματα / διδακτικοί μύθοι)
[Δεν εννοούνται εδώ «μύθοι» όπως οι αφηγήσεις της «μυθολογίας» –βλέπε παρακάτω]
Κι εδώ έχουμε ανθρώπους και ζώα της καθημερινής ζωής, όπως προηγουμένως, αλλά οι μύθοι αφορούν πάντα την αφήγηση μιας ιστορίας (με αρχή, μέση, τέλος), που έχει μάλιστα ηθικό δίδαγμα ή ένα μάθημα ζωής (ενώ τα παραμύθια έχουν στόχο κυρίως τη διασκέδαση). Παράδειγμα αποτελούν, προφανώς, οι μύθοι του Αισώπου, και το Panchatantra από την Ινδία (που αποτελεί τη βάση του πιο γνωστού Καλίλα και Νταμνάγκ όταν μεταφράστηκε στα αραβικά). Επίσης, η Φάρμα των Ζώων του George Orwell, ο Άρχοντας των Μυγών του William Golding, κάποια διηγήματα του Κάφκα, έργα του Ευγένιου Τριβιζά κ.α. Οι παραβολές (όπως του Ιησού ή των Σουφιστών μουσουλμάνων) είναι υποκατηγορία τέτοιων μύθων, όπου πρωταγωνιστές είναι σχεδόν αποκλειστικά πραγματικοί άνθρωποι, και όχι ζώα.
Μυθολογία
Η μυθολογία αφορά ιστορίες που αποσκοπούν στο να εξηγήσουν γιατί ή πώς συνέβη κάτι (όπως η δημιουργία του κόσμου από τον Ουρανό και τη Μητέρα Γη) ή να καταδείξει ανθρώπινα πάθη (όπως η ιστορία του Νάρκισσου). Στη μυθολογία γίνεται μια προσπάθεια να παρουσιαστεί ολόκληρη η ανθρώπινη κατάσταση –σχέση ατόμου και κοινωνίας (Προκρούστης), προέλευση του πολιτισμού (Προμηθέας), ο ρόλος του τυχαίου στην εξέλιξη ιστορικών γεγονότων (ο ρόλος του Οδυσσέα στην εκκίνηση του Πολέμου της Τροίας), το αναπόφευκτο της μοίρας (Οιδίποδας) κλπ κλπ. Η δυνατότητα πολλαπλών ερμηνειών του εκάστοτε μύθου (βλέπε Ο μύθος του Σίσυφου του Καμύ) κάνουν τη μυθολογία μια εξαιρετικά ιδιάζουσα περίπτωση αφηγήσεων. Χαρακτήρες εδώ είναι, εκτός από άνθρωποι, θεοί, ημίθεοι και θεότητες.
[Να σημειωθεί πως, εδώ, οι λέξεις μας προδίδουν, καθώς οι μύθοι της μυθολογίας διαφέρουν από τους προαναφερθέντες μύθους των Μύθων του Αισώπου. Στην αγγλική γλώσσα, λόγου χάρη, οι μύθοι της μυθολογίας λέγονται myths, ενώ οι μύθοι του Αισώπου λέγονται fables.]
Ο διαχωρισμός αυτός των ιστοριών σε κατηγορίες, βέβαια, δεν είναι τόσο απόλυτος όσο παρουσιάζεται παραπάνω, καθώς στοιχεία της μίας κατηγορίας τείνουν να παρεισφρέουν σε μιαν άλλη. Ποιος θα μπορούσε να πει ότι τα παραμύθια (που στόχο έχουν, είπαμε, τη διασκέδαση) δεν μπορούν να έχουν και ηθικό δίδαγμα (που είπαμε ότι είναι προνόμιο των μύθων); Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε πως όλες οι ιστορίες που αφηγούμαστε έχουν κάποιο ηθικό δίδαγμα, και πως ακόμα και η απουσία κάποιου προφανούς διδάγματος είναι κι αυτή ενός είδους δίδαγμα –της αξίας της διασκέδασης ή της ξεγνοιασιάς…
Επίσης, κάποιοι χαρακτήρες είναι δύσκολο να μπουν σε κάποια κατηγορία από αυτές, όπως ο άγιος Βασίλης. Το γεγονός πως προέρχεται από ένα ιστορικό πρόσωπο (τον Άγιο Βασίλειο της Καισαρείας) θα τον ενέτασσε στους θρύλους, αλλά η σχέση του ιστορικού προσώπου και του χαρακτήρα που κατεβαίνει από το τζάκι είναι τόσο χαλαρή που γίνεται μάλλον ασήμαντη (μέχρι και εν πολλοίς άγνωστη στους περισσότερους). Στην αφήγησή του υπάρχει το στοιχείο της διασκέδασης (είναι άρα παραμύθι;) αλλά δεν είναι μαγικό πλάσμα (είναι άραγε οι άγιοι «μαγικά πλάσματα»;), ενώ το ηθικό του δίδαγμα (φέρνει δώρα μόνο στα καλά παιδιά) δεν φαίνεται να είναι αρκετό για να τον βάλει δίπλα στους χαρακτήρες των μύθων του Αισώπου. Τα πράγματα περιπλέκονται περισσότερο αν αναλογιστεί κανείς πως πολλά χαρακτηριστικά του προέρχονται από τη μυθολογία βορειοευρωπαϊκών λαών (περισσότερα για την προέλευση της σύγχρονης εικόνας του άγιου Βασίλη εδώ) –ενώ ταυτόχρονα βρίσκεται και στο πλαίσιο μιας θρησκείας.
Και δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι ήρωες της μίας κατηγορίας ενδεχομένως να μην ανήκουν σε αυτήν από τη στιγμή της δημιουργίας τους. Τέτοια περίπτωση έχουμε στη μυθολογία, η οποία παλαιότερα θεωρούταν θρησκεία όπως θεωρούνται οι σύγχρονες σήμερα, κάτι που γεννά το ερώτημα αν θα έρθει η ώρα που θα δούμε και τις σημερινές θρησκείες να αποκτούν τον τίτλο μυθολογία στο μέλλον.
Η ελευθεριακή χρήση των όρων αυτών σαν να είναι εναλλάξιμοι (με τη λέξη παραμύθια να χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει όλα τα παραπάνω), μπερδεύει ακόμα περισσότερο τα πράγματα, καθώς τα Παραμύθια της Χαλιμάς είναι περισσότερο μύθοι παρά παραμύθια, αφού οι χαρακτήρες είναι πραγματικοί άνθρωποι και όχι πλάσματα της φαντασίας –αλλά και πάλι έχουμε κάποιες προφανείς εξαιρέσεις όπως τα τζίνι.
