Οικονομικές Ιδιαιτερότητες της Βόρειας Κορέας
«Παλιά υπήρχαν πτώματα στους δρόμους, τώρα πέφτεις σε μποτιλιάρισμα»
Andrei Lankov
Γράφει ο Κωνσταντίνος Σαπαρδάνης*
Στις δεκαετίες που κυβέρνησε ο Κιμ Ιλ Σουνγκ, η Βόρεια Κορέα έγινε μια κοινωνία όπου το κράτος πήρε τον έλεγχο της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής των πολιτών της σε βαθμό που δεν είχε προηγούμενο σε καμία άλλη χώρα. Η ιδιωτική πρωτοβουλία στην οικονομική ζωή εξαλείφθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά και ο ρόλος του χρήματος μειώθηκε σημαντικά. Το 1957 το εμπόριο ρυζιού και δημητριακών (οι σημαντικότερες πηγές θερμίδων των βορειοκορεατών) απαγορεύτηκε και τα αγαθά αυτά διατίθεντο αποκλειστικά από το κράτος σε καθορισμένες ημερήσιες μερίδες, σε μια συμβολική τιμή. Οι αγρότες παροτρύνονταν να δουλεύουν μόνο σε κρατικές φάρμες, και δεν τους γινόταν επιτρεπτό να καλλιεργούν δική τους γη άνω των 100τ.μ., κι αυτό μόνο σε μερικούς. Δεν τους παρέχονταν λίπασμα ή άλλες προμήθειες για το δικό τους χωράφι, ώστε να μην έχουν κίνητρο να δουλεύουν παραγωγικά για τον εαυτό τους.
Η χώρα εισήλθε σε μια περίοδο άκρατης προσωπολατρίας για τον Κιμ Ιλ Σουνγκ, ο οποίος ίδρυσε το κράτος με το Σύνταγμα του 1948 και οδήγησε τη χώρα σε πόλεμο με τη Νότια Κορέα που κράτησε από το 1950 μέχρι το 1953. Επιβλήθηκαν ασφυκτικοί περιορισμοί πολιτικών και θρησκευτικών ελευθεριών και η Βόρεια Κορέα απομονώθηκε από τον υπόλοιπο κόσμο σε βαθμό που δεν έχει επαναληφθεί σε άλλη χώρα.
Παρόλα αυτά, σε σύγκριση με τη Νότια Κορέα, μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του ’60, δεν ήταν προφανές σε κάποιον εξωτερικό παρατηρητή ότι ο βορράς ήταν σε χειρότερη μοίρα από τους διχοτομημένους συμπατριώτες τους. Στο νότο, η εισοδηματική ανισότητα ήταν μεγαλύτερη και οι σφαγές αντιφρονούντων από το ακροδεξιό καθεστώς ήταν περισσότερες. Κινέζοι πρόσφυγες κατέφευγαν στη Βόρεια Κορέα όπου τοποθετούνταν σε θέσεις εργασίας και τους παρέχονταν κατοικία. Υπήρξε επίσης σημαντική ανάπτυξη στον τομέα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και της υγείας.
Από τις αρχές της δεκαετίας του ‘70 όμως, η ποιότητα ζωής πήρε τον κατήφορο και ποτέ δεν ανέκυψε. Η εκπληκτική πρόοδος του νότου συνέπεσε με την περίοδο παρακμής του βορρά. Μέχρι το ’80 η Νότια Κορέα είχε γίνει η πιο ανεπτυγμένη χώρα της ηπειρωτικής Ασίας. Η Βόρεια Κορέα είχε ένα ασυνήθιστα μεγάλο ποσοστό στρατιωτικής δύναμης, που απορροφούσε μεγάλο μέρος των πόρων της οικονομίας. Τη δεκαετία του ’90 υπήρχαν 1,1 με 1,2 εκατομμύρια στρατιώτες (σε μια χώρα περίπου 25 εκατομμυρίων ανθρώπων, κάπου 1 στους 20 πολίτες ήταν ένστολοι). Οι άνδρες περνούν μεταξύ 7 με 10 χρόνια της ζωής τους στο στρατό.
Η οικονομία υπέστη μεγάλο πλήγμα με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, χάνοντας την κύρια πηγή οικονομικής στήριξής της. Πολλοί δυτικοί πίστευαν ότι η Βόρεια Κορέα θα κατέρρεε, όπως οι ευρωπαϊκές χώρες του ανατολικού μπλοκ, ή ότι θα προχωρούσε σε μεταρρυθμίσεις με προσανατολισμό στη δημιουργία αγορών, όπως το Βιετνάμ και η Κίνα. Δεν συνέβη όμως τίποτα από τα δύο. Η Ρωσία και η Κίνα δεν ήταν πλέον διαθέσιμες να προσφέρουν δωρεάν οικονομική βοήθεια και πρώτες ύλες στην χρεοκοπημένη χώρα. Τώρα απαιτούσαν συνάλλαγμα, που η Βόρεια Κορέα δεν διέθετε. Με τη λήξη του ψυχρού πολέμου η στήριξη της Βόρειας Κορέας από τους δύο συμμάχους της έγινε όχι μόνο πολιτικά περιττή, αλλά και οικονομικά αδύνατη. Μέχρι το 2000 η βιομηχανική παραγωγή μειώθηκε κατά το ήμισυ σε σχέση με το 1990. Επίσημα, τα περισσότερα εργοστάσια έμειναν ανοιχτά και οι υπάλληλοι συνέχισαν να πηγαίνουν στη δουλειά, χωρίς όμως να εργάζονται στην πραγματικότητα.
Η γεωργία είχε γίνει εξαρτημένη τις προηγούμενες δεκαετίες από τα χημικά λιπάσματα της σοβιετικής ένωσης, τα οποία όμως τώρα άρχισαν να σπανίζουν. Η τεχνητή άρδευση (αναγκαία, καθώς το νερό έπρεπε να ανεγερθεί μερικές εκατοντάδες μέτρα πάνω από την πηγή του) αποδείχθηκε προβληματική όταν η παραγωγή ρεύματος παράκμασε. Τέλος, η ιδέα να καλλιεργηθούν τα χωράφια σε αναβαθμίδες οδήγησε τη γεωργική παραγωγή σε καταστροφή. Η ιδέα είχε χαιρετηθεί σαν ιδιοφυής προσωπική έμπνευση του Κιμ Ιλ Σουνγκ, αλλά ήταν ακατάλληλη για τη Βόρεια Κορέα, όπου οι αυξημένες βροχές του ’95 και ’96 αχρήστευσαν τις σοδειές, αποσαθρώνοντας τα εδάφη. Το φταίξιμο ρίχτηκε από την κυβέρνηση στις καιρικές συνθήκες, όμως πρέπει να σημειωθεί ότι εξίσου εκτεταμένες βροχές έπεσαν και στην Κίνα (η πραγματική πηγή έμπνευσης για καλλιέργεια σε αναβαθμίδες) και η μοναδική συνέπεια της «φυσικής καταστροφής» ήταν να αυξηθούν οριακά οι τιμές του λάχανου και του κρεμμυδιού.
Η γεωργική παραγωγή μειώθηκε στο μισό και το σύστημα διανομής μερίδων με δελτία κατέρρευσε. Ο λιμός που ακολούθησε οδήγησε στο θάνατο περίπου 1 εκατομμύριο Κορεάτες (το 4% του πληθυσμού της χώρας) και 16 εκατομμύρια ανθρώπους σε ανάγκη ανθρωπιστικής βοήθειας. Πρόσφυγες προσφέρουν αξιόπιστες μαρτυρίες ευρέως διαδεδομένου κανιβαλισμού, με ανθρώπινο κρέας να πωλείται στις αγορές πολλών πόλεων. Οι συνέπειες του λιμού είναι ακόμα φανερές, καθώς οι σημερινοί υποσιτισμένοι Βορειοκορεάτες είναι 15 εκατοστά πιο κοντοί από τους νότιους συμπατριώτες τους. Αυτοί που επέζησαν του λιμού το κατάφεραν με το να ξαναανακαλύψουν τον καπιταλισμό, και το καθεστώς με το να χαλαρώσει τα δεσμά των υπηκόων του.
Την περίοδο 1998-2008 το 80% του εγχώριου εισοδήματος προήρθε από παράνομες οικονομικές δραστηριότητες. Οι μικρές, τοπικές, μαύρες αγορές που εμφανίστηκαν στις πόλεις της Βόρειας Κορέας δεν εγκαινιάστηκαν ούτε υποστηρίχθηκαν από τις αρχές, αλλά έγιναν ανεκτές από ένα καθεστώς που δεν μπορούσε πλέον να αρκείται στο να βαπτίζει τους πολίτες του «τους πιο ευτυχισμένους ανθρώπους του κόσμου».
Στην επαρχία οι αγρότες ξεκίνησαν την καλλιέργεια απομονωμένων αγροτεμαχίων για προσωπική χρήση, όταν το κράτος επέμενε να διατηρεί τα πιο εύφορα της χώρας για δημόσια διανομή. Στις πόλεις ανακάλυψαν το ιδιωτικό εμπόριο. Στην αρχή πουλούσαν αντικείμενα του νοικοκυριού που δεν χρειαζόντουσαν πια ή τα αντάλλασαν για φαγητό. Αυτή η δραστηριότητα σύντομα εξελίχθηκε σε εμπόριο και οικιακή παραγωγή (π.χ. εργόχειρων). Μέχρι σήμερα έχει αναπτυχθεί μέχρι και σε εμπόριο χονδρικής, από πολίτες που έχουν συγγενείς στην Κίνα που τους προσφέρουν το πλεονέκτημα μιας πηγής κεφαλαίου και επιχειρηματικής εμπειρίας αλλά και εμπορευμάτων, καθώς ο πλήρης έλεγχος των συνόρων με την Κίνα έχει γίνει αδύνατος, και πληθώρα λαθρέμπορων έκαναν την εμφάνισή τους.
Οι ηγέτες της Βόρειας Κορέας αντιστέκονται σε οικονομικές μεταρρυθμίσεις όχι για ιδεολογικούς λόγους ούτε από άγνοια για την πραγματικότητα του υπόλοιπου κόσμου. Δεν είναι ούτε ιδεολόγοι ούτε παράλογοι. Αντιθέτως, οι λόγοι για τους οποίους αρνούνται κάθε μεταρρύθμιση είναι πραγματιστικοί, καθώς η άρχουσα τάξη ξέρει πολύ καλά ότι στις συγκεκριμένες συνθήκες της διχασμένης χώρας τους, οποιαδήποτε μεταρρύθμιση μπορεί να αποβεί μοιραία γι’ αυτούς, ότι θα συνιστούσε πολιτική (ή και φυσική) αυτοκτονία. Όποια μεταρρύθμιση θα ήταν αδύνατη χωρίς μια σημαντική μείωση στον περιορισμό της επικοινωνίας και της πληροφόρησης. Αν όμως οι Βορειοκορεάτες γίνουν πλήρως ενήμεροι της οικονομικής κατάστασης και της ευημερίας που απολαμβάνουν οι νότιοι, σε σχέση με αυτούς, η νομιμότητα του καθεστώτος θα δεχόταν ισχυρό πλήγμα και πολύ πιθανών να γινόταν μη ανεκτό. Χωρίς οικονομικές μεταρρυθμίσεις η οικονομία θα καταρρεύσει, αλλά αν οι μεταρρυθμίσεις λάβουν χώρα, θα καταρρεύσει το πολιτικό σύστημα.
Το 2009 ο Κιμ Γιονγκ Ιλ επιχείρησε την εφαρμογή μιας μεταρρύθμισης για να βγει από το αδιέξοδο η καταρρέουσα οικονομία, να αντιμετωπιστεί ο πληθωρισμός και ταυτόχρονα να πληγούν οι μαύρες «αντισοσιαλιστικές» αγορές. Χρησιμοποιήθηκε ένα γνωστό μέτρο, η νομισματική μεταρρύθμιση. Αυτό είναι ένα μέτρο που χρησιμοποίησαν στο παρελθόν πολλές κομμουνιστικές χώρες, όπως έκανε και ο Στάλιν το 1947 αλλά και η ίδια η Βόρεια Κορέα το ’59, το ’79 και το ’92. Το σενάριο έχει ως εξής: Μια μέρα ο πληθυσμός μαθαίνει ότι τα χαρτονομίσματα που διαθέτουν θα αχρηστευθούν σε σύντομη χρονική περίοδο και θα αντικατασταθούν από καινούργια. Οι πολίτες μπορούν να αντικαταστήσουν τα παλιά χαρτονομίσματα με καινούργια, αλλά έχουν μικρή προθεσμία και, ειδικά για μετρητά, όριο στο ποσό αντικατάστασης. Επίσης, οι χώροι όπου μπορούν να το κάνουν είναι περιορισμένοι. Για τις τραπεζικές καταθέσεις οι περιορισμοί είναι λιγότεροι, οπότε προφανώς αυτοί που έχουν να χάσουν περισσότερα είναι όσοι απέκτησαν χρήματα από παράνομες δραστηριότητες (όπως οι μαύρες αγορές) και τα κρατούν σε μετρητά.
Η μεταρρύθμιση συνοδεύτηκε (όπως συνήθως) από υποτίμηση του νομίσματος. Δύο μηδενικά θα αφαιρούνταν από το παλιό νόμισμα Γουόν, κάτι που θα έριχνε τις τιμές στα επίπεδα των αρχών της δεκαετίας του ‘90. Στη συγκεκριμένη περίπτωση της μεταρρύθμισης στη Βόρεια Κορέα υπήρξαν κάποιες ιδιαιτερότητες. Ο χρόνος που δόθηκε για την ανταλλαγή ήταν λιγότερο από μια βδομάδα και όσοι εργάζονταν σε κρατικά εργοστάσια και οργανισμούς (δηλαδή όλοι οι νομίμως εργαζόμενοι) θα συνέχιζαν να λαμβάνουν τον ίδιο μισθό που έπαιρναν πριν την υποτίμηση! Αυτό συνεπάγεται αύξηση μισθού 10.000 τις εκατό για αυτούς τους εργαζόμενους (ουσιαστικά το σύνολο του πληθυσμού). Οι δυτικοί αρχικά αρνήθηκαν να πιστέψουν ότι θα εφαρμοζόταν τέτοιο μέτρο, καθώς ήξεραν ότι τέτοια «αύξηση μισθού» δεν θα γινόταν πραγματικότητα με μια απλή παρέμβαση στην ονομαστική αξία ενός χαρτονομίσματος. Στην πραγματική οικονομία οι άνθρωποι μοιράζουν πεπερασμένους πόρους για συγκεκριμένα ανταλλάγματα και δεν μπορούν απλά να δημιουργήσουν πόρους στα χαρτιά.
Σε ολόκληρη τη χώρα ακολούθησε πανικός και οι πολίτες αγόραζαν ό,τι μπορούσαν πριν λήξει η προθεσμία. Οι τιμές άρχισαν να ανεβαίνουν δραματικά και οι προσπάθειες των αρχών να ορίσουν ανώτατες τιμές και στη συνέχεια να κλείσουν όλες τις αγορές απέτυχαν να σταθεροποιήσουν την οικονομία. Τα αγαθά απλά αποσύρθηκαν από τους ίδιους τους εμπόρους καθώς δε συνέφερε να τα πουλήσουν στις τιμές που όριζε το κράτος. Οι προσπάθειες της ηγεσίας της Βόρειας Κορέας να αγνοήσει τους νόμους της αγοράς και της ζήτησης αποδείχθηκαν τόσο άκαρπες όσο αν προσπαθούσε να παραβιάσει το νόμο της βαρύτητας. Όταν κλείσανε και τα τελευταία καταστήματα οι συνέπειες αυτού του φιάσκου επηρέασαν και τα μέλη της ελίτ. Δεν είχε σημασία αν κάποιος ήταν στρατηγός, αστυνομικός ή επιτυχημένος έμπορος. Όλοι είχαν δυσκολία να προμηθευτούν φαγητό για τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Όταν η δυσφορία έφτασε σε επικίνδυνα επίπεδα και άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες για οριστική κατάρρευση της οικονομίας, η κυβέρνηση αναγκάστηκε όχι μόνο να επιτρέψει το άνοιγμα των καταστημάτων αλλά και να αποσύρει κάθε περιορισμό που είχε επιβάλλει στις τοπικές αγορές τα προηγούμενα χρόνια. Ήταν ξανά επιτρεπτό (αν και παρέμενε τυπικά παράνομο) να πωλούνται ακόμα και δημητριακά. Έτσι, η κυβέρνηση παραδέχθηκε έμμεσα ότι, στην μορφή που είχε, η οικονομία της χώρας δεν μπορούσε να επιβιώσει χωρίς λειτουργικές αγορές.
Μένει να δούμε τι εξελίξεις θα ακολουθήσουν από την ηγεσία του Κιμ Γιονγκ Ουν, για τον οποίο έχουμε ελάχιστες πληροφορίες (ακόμα και η ημερομηνία γέννησής του δεν είναι γνωστή με ακρίβεια). Κάποιοι υποψιάζονται ότι δεν έχει τη στήριξη της ελίτ, η οποία όμως δεν μπορεί να κάνει τίποτα για να τον αντικαταστήσει. Άλλοι λένε ότι ο νέος Κιμ θέλει να είναι μεταρρυθμιστής αλλά μέχρι να τοποθετήσει σε καίριες θέσεις της κυβέρνησής του δικούς του ανθρώπους δεν έχει μεγάλα περιθώρια δράσης. Όπως και να έχει, αυτές είναι εικασίες. Το μόνο που φαίνεται προφανές είναι ότι αν το καθεστώς συνεχίσει όπως τις προηγούμενες 6 δεκαετίες, με αυταρχικούς θεσμούς, απομονωτική συμπεριφορά και επίδειξη ανικανότητας στο χώρο της οικονομίας, η κατάρρευση είναι απλά θέμα χρόνου.
Διαβάστε:
- The Real North Korea: Life and Politics in the Failed Stalinist Utopia του Andrei Lankov
- Economy of North Korea (Wikipedia)
- North Korea: the new generation losing faith in the regime
Δείτε:
