20 τρόποι αποφυγής μιας τυραννίας
Ο Αμερικάνος Τίμοθι Σνάιντερ είναι ιστορικός του φασισμού, και πρόσφατα έγραψε ένα σύντομο βιβλίο, το Απέναντι στην Τυραννία, έχοντας στο μυαλό του τον Πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ, και το πώς θα μπορούσαν οι πολίτες της χώρας του να αποτρέψουν την παραφθορά μιας προβληματικής δημοκρατίας σε ένα τυραννικό καθεστώς. Ακόμα κι αν ο Τραμπ δε γίνει υπεύθυνος για μία τέτοια κατάπτωση, το βιβλίο του αποτελεί μία χρήσιμη περιγραφή του πώς οι δικτατορίες του 20ου αιώνα απέκτησαν δύναμη σταδιακά, και πολλές φορές, αν όχι πάντα, με τη σύμπραξη αρκετά μεγάλης μερίδας του πληθυσμού, χωρίς την οποία η άνοδος του τυράννου θα ήταν αδύνατη.
«Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, σίγουρα, όμως, διδάσκει», γράφει ο Σνάιντερ, και αν ξέρουμε πώς η πτώση προς ένα δικτατορικό καθεστώς έλαβε χώρα στο παρελθόν, θα μπορέσουμε ενδεχομένως να αναγνωρίσουμε τα ίδια σημάδια στο παρόν και, ίσως, θα καταφέρουμε να την αποφύγουμε στο μέλλον.
Τα είκοσι σημεία που εντόπισε ο ιστορικός παραθέτονται παρακάτω.
- Μην υπακούετε εκ των προτέρων
Μια καταπιεστική κυβέρνηση κάνει τους πολίτες να προσπαθούν να προβλέψουν τι θα ήθελε αυτή από τους υπηκόους της -και πολλοί στο παρελθόν βιάστηκαν να προσαρμοστούν και να ικανοποιήσουν τις προσλαμβανόμενες ως απαιτήσεις ενός τέτοιου καθεστώτος, δίνοντας οι ίδιοι εξουσίες σε αυτό χωρίς καν να τους ζητηθούν. Όταν η Γερμανία του Χίτλερ ενώθηκε με την Αυστρία, οι ναζί της Αυστρίας συλλάμβαναν Εβραίους και τους ανάγκαζαν να τρίβουν με τα χέρια τους τα σύμβολα της Αυστρίας από δημόσια κτήρια και δρόμους, χωρίς πρώτα να τους ζητηθεί από το νέο καθεστώς.
- Υπερασπιστείτε τους θεσμούς
Οι θεσμοί δεν αυτοπροστατεύονται. Είτε μιλάμε για δικαστήρια, εφημερίδες, νόμους ή σωματεία, μπορούν να καταρρεύσουν χωρίς την υποστήριξη ενεργών και ανήσυχων πολιτών. Διαλέξτε έναν θεσμό και ταχτείτε στο πλευρό του.
- Προσοχή στο μονοκομματικό κράτος
Το ίδιο το πολυκομματικό σύστημα χρειάζεται την υποστήριξη από τους δημοκρατικούς πολίτες. Ψηφίστε στις εκλογές όσο έχετε τη δυνατότητα, σε τοπικό και εθνικό επίπεδο. «Ο ήρωας ενός μυθιστορήματος του Ντέιβιντ Λοτζ λέει πως όταν κάνεις έρωτα για τελευταία φορά δεν ξέρεις ότι κάνεις έρωτα για τελευταία φορά. Το να ψηφίζεις είναι το ίδιο.»
- Αναλάβετε εσείς την ευθύνη για το πρόσωπο που θα έχει ο κόσμος
Τα σύμβολα είναι σημαντικά, ακόμα κι όταν δε συνοδεύονται από τη βία ή τη ρητή δήλωση του τι αντιπροσωπεύουν. Μην συνηθίζετε τις σβάστικες και μην αποστρέφετε το βλέμμα στη θέα τους. Αφαιρέστε τα.
- Μην ξεχνάτε ποτέ την επαγγελματική δεοντολογία
Χωρίς δικηγόρους και αστυνομικούς είναι δύσκολο να ανατραπεί ένα νόμιμο κράτος. Χωρίς δικαστές δεν μπορούν να στηθούν δίκες-παρωδίες. Οι δικτάτορες έχουν ανάγκη από υπάκουους κρατικούς υπαλλήλους. Η δικαιολογία «απλώς εκτελούσα εντολές» δεν μπορεί να χρησιμοποιείται από τους συνεργάτες ενός τυραννικού καθεστώτος για να αποποιηθούν της ευθύνης τους. Ούτε οι «εξαιρετικές συνθήκες» θα πρέπει να δώσουν το ελεύθερο στους ασυνείδητους πολίτες να υποβαθμίσουν την αξία των νόμων.
- Προσοχή στις παραστρατιωτικές ομάδες
Το πρόβλημα αρχίζει με οπλισμένους άντρες φορώντας στολές να κάνουν παρελάσεις για τον ηγέτη και να «εφαρμόζουν το νόμο», που υποτίθεται ότι το γραφειοκρατικό, διεφθαρμένο κράτος δεν μπορεί να κάνει. Η δημοκρατία τελειώνει όταν αυτές οι ομάδες αναμειγνύεται με την αστυνομία και το στρατό.
- Προσοχή στη χρήση των όπλων
Από τους κρατικούς υπαλλήλους, μέγιστη σημασία έχει οι ένστολοι οπλοφόροι μεταξύ τους να είναι έτοιμοι να πουν όχι όταν τους ζητηθεί από τον ηγέτη ή από τους δικούς τους συνεργάτες να προβούν σε αχρειότητες. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι δολοφόνοι δεν ήταν μόνο οι διοικητές των στρατοπέδων θανάτου και οι SS, αλλά και χιλιάδες άλλοι που εκτελούσαν τις διαταγές τους. Και πολλοί από αυτούς που κατέληξαν σφαγείς, δεν ήταν επειδή συμφωνούσαν αναγκαστικά με τον ηγέτη και τις εντολές του, αλλά απλά φοβούνταν να ορθώσουν το ανάστημά τους.
- Ξεχωρίστε από το πλήθος
Είναι γνωστό πώς λειτουργεί η ψυχολογία της μάζας, είτε πρόκειται για τα επινίκια ενός αγώνα ποδοσφαίρου είτε για μια κοινωνία πολιτών που μουδιάζει μπροστά στην πυγμή. Τη στιγμή όμως που κάποιος ξεχωρίζει, το πέπλο πέφτει και τον ακολουθούν κι άλλοι.
- Σεβαστείτε τη γλώσσα μας
Όταν ο Χίτλερ έλεγε λαός, εννοούσε ένα μόνο μέρος του· όταν ο Τραμπ αναφέρεται σε διαφωνίες ή ντιμπέιτ μιλάει για μάχες· όταν οι δημοσιογράφοι του κάνουν κριτική, λέει ότι γράφουν λίβελους. Η χρήση της τηλεόρασης και των σύντομων σχολίων στα κοινωνικά δίκτυα δεν επιτρέπουν την ανάλυση που είναι απαραίτητη για να ταυτοποιήσουμε τον ακραίο λόγο, γιατί αυτά τα μέσα δεν επιτρέπουν τη χρήση εννοιών και, άρα, λέξεων που απαιτούνται για να οριστεί η σημασία των γεγονότων. Οπότε παρατήστε το ίντερνετ και πιάστε τα βιβλία. Συγγραφείς του παρελθόντος όπως ο Τζορτζ Όργουελ και η Χάνα Άρεντ έχουν καθορίσει το πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τον φασισμό, και δεν μπορεί παρά να είναι πάντα επίκαιροι.
- Πιστέψτε στην αλήθεια
Τα γεγονότα δεν ενδιαφέρουν τους τυράννους. Η αλήθεια είναι εναντίον ενός δικτάτορα που θέλει να ρίξει μια δημοκρατία, καθώς οι πολίτες μιας δημοκρατίας, έστω από κεκτημένη ταχύτητα και μόνο, επιθυμούν τη συντήρηση της δημοκρατίας, τουλάχιστον ως ομαλότητα. Οι ψεύτικες ειδήσεις και τα εναλλακτικά γεγονότα, όροι που χρησιμοποιούνται κατά κόρον από τον Τραμπ, αποβάλλουν από το πρόσωπό του κάθε δόκιμη κριτική ως συνομωσία δημοσιογράφων ή απλών πολιτών. «Αν τίποτα δεν είναι αληθινό, τότε όλα είναι θέαμα. Το μεγαλύτερο πορτοφόλι πληρώνει για τα πιο εκτυφλωτικά φώτα.»
- Ερευνήστε
Την αλήθεια θα την μάθετε κάνοντας έρευνα. Μην περιμένετε να σας παρουσιαστεί ως μάννα εξ ουρανού. Ενισχύστε την ερευνητική δημοσιογραφία και βγείτε από τον μικρό κύκλο ανθρώπων στον οποίον οι περισσότεροι από εμάς ανήκουμε. Αναζητήστε πηγές για ό,τι διαβάζετε στο διαδίκτυο και προσέξτε τι μοιράζεστε. Έχετε ευθύνη.
- Κοιτάξτε τους άλλους, συνομιλήστε μαζί τους
Είτε στη ναζιστική Γερμανία είτε στην εποχή του Μεγάλου Τρόμου της Σοβιετικής Ένωσης είτε σε οποιοδήποτε άλλο ολοκληρωτικό καθεστώς, επικρατεί κλίμα φόβου μεταξύ των πολιτών. Η λογική των αλληλοκαταγγελιών αλλάζει το ψυχολογικό τοπίο της κοινότητας και κάνει τους γείτονες εχθρούς, και τους φίλους ή τους συναδέλφους να αποφεύγουν την επαφή, διογκώνοντας έτσι τον φόβο. Οι απλές ανθρώπινες συναναστροφές -οι χειραψίες, το χαμόγελο, η καλημέρα- προσλάμβαναν στα προαναφερθέντα καθεστώτα τεράστια σημασία.
- Θυμηθείτε το σώμα
Στο ίδιο πνεύμα με το προηγούμενο σημείο, ένας πολίτης απομονωμένος είναι ένας πολίτης ανενεργός και ηττημένος. Για να γνωρίσουμε ανθρώπους με ίδιες αντιδικτατορικές ιδέες πρέπει να βρεθούμε και σε μη οικεία μέρη. Και «τίποτα δεν είναι πραγματικό αν δεν καταλήξει στους δρόμους.»
- Οικοδομήστε μια ιδιωτική ζωή
Οι τρόποι παρακολούθησης της ιδιωτικής μας ζωής έχουν αναπτυχθεί σε ανησυχητικό βαθμό, άρα και της καταχώρησής μας ως φίλοι ή εχθροί της δικτατορίας. Προστατέψτε την ιδιωτικότητά σας. Κάντε τις προσωπικές σας και «επικίνδυνες» συνομιλίες εκτός του διαδικτύου. Οι τύραννοι αναζητούν αυτούς που θα κρεμάσουν. Ας μην τους βοηθήσουμε να τους βρουν. Η Άρεντ όριζε τον ολοκληρωτισμό ως την απάλειψη της διαφοράς μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου βίου.
- Συμμετέχετε σε πρωτοβουλίες που αφορούν το κοινό καλό
Ο στόχος εδώ είναι να δημιουργηθεί κοινωνία πολιτών. Ενεργοποιηθείτε προς το κοινό καλό, είτε μέσω μιας πολιτικής οργάνωσης είτε ακόμα και με την εξάσκηση ενός χόμπι, όπως η παραγωγή καλής μπύρας. Οι δραστηριότητες μας κάνουν να αισθανόμαστε περήφανοι και χρήσιμοι, να πιστεύουμε πως μετράμε στην κοινωνία, πως ό,τι κάνουμε έχει κάποιο αντίκτυπο –και γνωρίζουμε κι άλλους ανθρώπους που κάνουν το ίδιο.
- Διδαχθείτε από τους πολίτες άλλων χωρών
Οι φιλίες με ανθρώπους του εξωτερικού, όπου δυνητικά δεν συμβαίνει ό,τι στη δική σας χώρα, είναι χρήσιμες ως πηγή πιο αμερόληπτων πληροφοριών ή ακόμα και ως προορισμός αν οι εγγυητές της εκκαθάρισης του τυράννου πλησιάζουν την πόρτα σας.
- Προσοχή στις επικίνδυνες λέξεις
Η ελευθεριακή χρήση όρων όπως εξτρεμισμός και τρομοκρατία, όσο πραγματικά κι αν είναι τα φαινόμενα αυτά, μπορεί να κρύβει ένα άλλοθι από τον τύραννο για την αξίωση εκτάκτων μέτρων και εξαιρέσεων στη νομική διαδικασία. Είναι αλήθεια ότι οι πολίτες οποιασδήποτε χώρας, δημοκρατικής ή όχι, διαπραγματεύονται συνεχώς μεταξύ ελευθερίας και ασφάλειας ώστε η κοινωνία να είναι λειτουργική, αλλά οι καπηλευτές της δημοκρατίας προτείνουν μια κίβδηλη ασφάλεια με το αντάλλαγμα της πραγματικής ελευθερίας, με τη δικαιολογία διογκωμένων κινδύνων.
- Διατηρήστε την ψυχραιμία σας πριν συμβεί το αδιανόητο
Στο ίδιο πλαίσιο με το προηγούμενο σημείο, μία τρομοκρατική επίθεση δεν θα πρέπει να μας προκαλέσει τόσο μεγάλη αναστάτωση, πέραν του θρήνου και της αναζήτησης ευθυνών, που να παραδοθούμε στο συναίσθημα της εκδίκησης ή της παράδοσης σε αντισυνταγματικά μέτρα. Παράδειγμα προς αποφυγή αποτελεί το Patriot Act του Προέδρου Μπους στον απόηχο των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου.
- Να είμαστε πατριώτες
«Ένας εθνικιστής μας ενθαρρύνει να είμαστε ο χειρότερος εαυτός μας, και στη συνέχεια μας λέει ότι είμαστε οι καλύτεροι.» Πατριωτισμός θα πει να υπηρετείς τη χώρα σου, όχι τον ηγέτη. Ο εθνικιστής θα πει «είναι αδύνατο να συμβεί εδώ» – ο πατριώτης θα πει ότι είναι πιθανόν, αλλά πως θα το σταματήσει ο ίδιος.
20 . Να είμαστε όσο το δυνατόν πιο θαρραλέοι
«Αν κανένας από εμάς δεν είναι έτοιμος να πεθάνει για την ελευθερία, τότε όλοι μας θα πεθάνουμε υπό την τυραννία.»
