Ο Γεώργιος Οστρογκόρσκι (Гео́ргий Алекса́ндрович Острого́рский, Αγία Πετρούπολη, 19 Ιανουαρίου 1902 – Βελιγράδι, 24 Οκτωβρίου 1976) ήταν Ρώσος βυζαντινολόγος. Θεωρείται ως ένας από τους γνωστότερους βυζαντινολόγους τους 20ου αιώνα. θεωρείται ως ο τελευταίος εκπρόσωπος της σειράς των Ρώσων Βυζαντινολόγων του 19ου-20ου αιώνα.
Τα βυζαντινά «θέματα»
Κείμενο: Georg Ostrogorsky
Η περσική κυριαρχία απλώθηκε σχεδόν σε ολόκληρη την Εγγύς Ανατολή, σαν να είχε αναστηλωθεί η αρχαία αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών, όπως είχε γίνει με το αρχαίο imperium romanum στην εποχή του Ιουστινιανού. Η ήττα όμως των Περσών επήλθε αστραπιαία και η συντριβή τους είχε πιο τρομακτικές συνέπειες σε σύγκριση με τα πλήγματα που δέχθηκε το Βυζάντιο. Στα φοβερά αυτά χρόνια, που οι αβαρο-σλαβικές ορδές πλημμύριζαν τη Βαλκανική χερσόνησο και τα περσικά στίφη τις ανατολικές επαρχίες, άρχισε το Βυζάντιο να συγκεντρώνει τις δυνάμεις του και να αποκτά εσωτερική σταθερότητα. Οι λιγοστές πηγές που διαθέτουμε δεν μας επιτρέπουν να γνωρίσουμε παρά μόνο τα εξωτερικά συμπτώματα της βαθειάς αλλαγής, που σημάδεψε τότε την εσωτερική εξέλιξη της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Από τα στοιχεία που έχουμε φαίνεται ότι στην κρίσιμη εκείνη εποχή έγιναν ριζικές μεταβολές στην οργάνωση του βυζαντινού στρατού και της διοικήσεως, που είχαν ως αποτέλεσμα την αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας σε «θέματα». Οι περιοχές της Μ. Ασίας που έμειναν ελεύθερες διαιρέθηκαν σε στρατιωτικές περιφέρειες, τα «θέματα», και έτσι τέθηκαν τα θεμέλια ενός νέου συστήματος, που έμελλε να διαμορφώσει την επαρχιακή διοίκηση του μέσου βυζαντινού κράτους για πολλούς αιώνες. Το σύστημα των θεμάτων θέτει τέλος στο διοικητικό σύστημα του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου και συνεχίζει την εξέλιξη, που είχε προδιαγράψει η σύσταση των Εξαρχάτων. Όπως τα Εξαρχάτα της Ραβέννας και της Καρχηδόνας, το ίδιο και τα θέματα της Μ. Ασίας αποτελούν βασικά ενότητες στρατιωτικής διοικήσεως. Επικεφαλής των θεμάτων βρίσκονται οι στρατηγοί, που ασκούν στις περιφέρειές τους την ανώτατη στρατιωτική και πολιτική εξουσία. Βέβαια, το σύστημα των θεμάτων χρειάσθηκε μακρό χρόνο για να επικρατήσει και να λάβει την οριστική του μορφή. Εξ άλλου η νέα διοικητική οργάνωση δεν κατήργησε αμέσως το παλαιό σύστημα της επαρχιακής διοικήσεως, που διατηρήθηκε για μακρό χρόνο μέσα στα όρια των θεμάτων. Έτσι, εκτός από τους στρατηγούς συνέχισαν να ασκούν την πολιτική εξουσία και οι ανθύπατοι των επαρχιών. Ωστόσο ο στρατηγός κατέλαβε από την αρχή την ανώτατη εξουσία, αφού μάλιστα κάθε θέμα περιλάμβανε πολλές από τις παλαιές επαρχίες.
Η λέξη «θέμα» σήμαινε βασικά ένα σώμα στρατού και έπειτα επεκτάθηκε και στις νέες στρατιωτικές περιφέρειες, πράγμα που διαφωτίζει τη γένεση του νέου συστήματος. Η προέλευσή του σχετίζεται με τη συγκέντρωση των στρατιωτικών μονάδων, των «θεμάτων», στις επαρχίες της Μ. Ασίας, που για τον λόγο αυτό ονομάσθηκαν κι αυτές «θέματα». Δεν αποτελούσαν δηλαδή μόνο διοικητικές ενότητες αλλά και περιοχές εγκαταστάσεως των στρατιωτικών μονάδων. Με την υποχρέωση της κληρονομικής στρατιωτικής θητείας απέκτησαν οι στρατιώτες κτήματα με δικαίωμα να τα κληροδοτούν στα παιδιά τους. Είναι τα γνωστά από τις μεταγενέστερες πηγές «στρατιωτικά κτήματα». Έτσι το νέο σύστημα των θεμάτων συνδέεται με τον παλαιότερο θεσμό των limitanei, δηλ. των στρατιωτών, που είναι εγκαταστημένοι στο έδαφος των περιοχών κοντά στα σύνορα (limes). Το αμυντικό σύστημα των συνόρων είχε καταρρεύσει κάτω από την πίεση των εχθρικών επιδρομών, τα στρατεύματα των ακριτικών επαρχιών αποσύρθηκαν στο εσωτερικό της Μ. Ασίας και εγκαταστάθηκαν στις περιοχές εκείνες, που είχαν παραμείνει κάτω από βυζαντινή κυριαρχία. Εκτός από τους στρατιώτες των ακριτικών περιοχών εγκαταστάθηκαν τώρα στη Μ. Ασία και οι επίλεκτες μονάδες του βυζαντινού στρατού. Έτσι ήδη κατά την εποχή του Ηρακλείου ιδρύθηκαν τα θέματα του Οψικίου, των Αρμενιακών και των Ανατολικών, όπως κατά πάσα πιθανότητα και το ναυτικό θέμα των Καραβησιάνων στις νότιες ακτές της Μ. Ασίας.
Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι στην πρώτη αυτή φάση η ίδρυση θεμάτων περιορίζεται στην περιοχή της Μ. Ασίας. Η οργάνωση θεμάτων στη Βαλκανική χερσόνησο δεν φαινόταν τότε δυνατή, πράγμα που αποδεικνύει καθαρά την έκταση του πλήγματος που δέχθηκε η αυτοκρατορία στην περιοχή αυτή. Πολύ αργότερα και με βραδύ ρυθμό μπόρεσε να επικρατήσει σε ορισμένες περιοχές των Βαλκανίων και ιδιαίτερα στις παράκτιες περιοχές η βυζαντινή διοίκηση και να επιβάλει κι εδώ το σύστημα των θεμάτων.
Με τον θεσμό των θεμάτων δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για τη συγκρότηση ενός ισχυρού εντόπιου στρατού, πράγμα που απάλλαξε κι αυτό την αυτοκρατορία από τη δαπανηρή στρατολόγηση αλλοδαπών μισθοφόρων, που δεν ήταν πάντοτε ούτε αφοσιωμένοι ούτε επαρκείς. Εκτός από τους στρατιώτες των ακριτικών περιοχών και από τα βυζαντινά επίλεκτα σώματα, που απαρτίζονταν κυρίως από τα πολεμικά φύλα της Μ. Ασίας και του Καυκάσου, ένας σημαντικός ακόμη αριθμός βυζαντινών γεωργών έλαβε «στρατιωτικά κτήματα» με τη δέσμευση να προσφέρει στρατιωτική υπηρεσία. Αργότερα προστέθηκαν ως στρατιώτες στα θέματα της Μ. Ασίας πολλοί Σλάβοι απ’ αυτούς που εγκατέστησε εκεί η βυζαντινή κυβέρνηση. Με τον τρόπο αυτό αυξήθηκαν οι βυζαντινές στρατιωτικές δυνάμεις στα πλαίσια ενός νέου υγιέστερου στρατιωτικού και διοικητικού συστήματος, που ήταν απαλλαγμένο από τις αδυναμίες και τα προβλήματα ασφαλείας, αυτά που συνόδευαν το παλαιό σύστημα της στρατολογήσεως μισθοφόρων. Ο νέος στρατός των θεμάτων απαρτίσθηκε από στρατιώτες γεωργούς, εγκατεστημένους μόνιμα σε δικά τους κτήματα, από τα οποία εξοικονομούσαν τα μέσα για τη συντήρηση και τον εξοπλισμό τους. Σύμφωνα με μεταγενέστερες πηγές, σε περίπτωση επιστρατεύσεως οι στρατιώτες όφειλαν να είναι ετοιμοπόλεμοι, έχοντας πλήρη οπλισμό και ένα άλογο. Βέβαια αποζημιώνονταν και με έναν ορισμένο μισθό, που ήταν όμως πενιχρός. Έτσι με το νέο σύστημα περιορίσθηκαν σημαντικά οι δημόσιες δαπάνες για τις ανάγκες του στρατού. Εξ άλλου η δημιουργία των στρατιωτικών κτημάτων ενίσχυσε τον θεσμό της μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας.
Πηγή: Georg Ostrogorsky Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους
Τόμοι: Α’+Β’+Γ’ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘΗΝΑ 1978
Τίτλος πρωτοτύπου: GESCHICHTE DES BYZANTINISCHEN STAATES
Μετάφραση: ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ
Επιστημονική εποπτεία: ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Κ. ΧΡΥΣΟΣ
Οι φωτογραφίες είναι από εδώ: Charles Diehl, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκδ. Ηλιάδη -Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία.
