Οι πρώτοι Σιωνιστές ήταν σοσιαλιστές
Γράφει ο Κωνσταντίνος Σαπαρδάνης
[το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε εδώ]
Η Σιών αναφέρεται στην Ιερουσαλήμ, και αποτελεί τον στόχο της γενικής επιθυμίας επιστροφής των Εβραίων στην πατρίδα τους, στον ιστορικό τους χώρο. Η λέξη σιωνισμός επινοήθηκε από τον Νάταν Μπιρνμπάουμ στην εφημερίδα Αυτοχειραφέτηση! (Selbstemanzipation!), το 1890. Ο Θίοντορ Χερστλ (Theodor Herzl) ήταν αυτός που της έδωσε το σύγχρονο νόημα της δημιουργίας ενός ανεξάρτητου κράτους για τους Εβραίους, όπου θα μπορούσαν να ζήσουν χωρίς διωγμούς, με ασφάλεια.
Η σιωνιστική ιδεολογία έχει σοσιαλιστικές και θρησκευτικές ρίζες. Η επιστροφή αυτή στη Γη της Επαγγελίας συνδέεται με την έλευση του Μεσσία και το τέλος των δεινών της εξορίας των Εβραίων από την πατρίδα τους. Χαρακτηριστικό είναι το ζήτημα της Ουγκάντα, το οποίο αφορά πρόταση των Βρετανών το 1903 για εγκατάσταση των Εβραίων στην Αφρικανική χώρα (σήμερα εκείνο το κομμάτι γης ανήκει στην Κένυα), πρόταση που ο Χερστλ έβλεπε θετικά, αλλά που αρνήθηκαν κατηγορηματικά οι υπόλοιποι, περισσότερο αδιάλλακτοι, αντιπρόσωποι στο 6ο Σιωνιστικό Συνέδριο (και απορρίφθηκε οριστικά το 1905, στο 7ο). Για να τους κατευνάσει, και να τους καθησυχάσει όσον αφορά την αφοσίωσή του στο αρχικό όραμα, ο Χερστλ απήγγειλε από τον Ψαλμό 137: «Εάν σε λησμονήσω, Ιερουσαλήμ, ας λησμονήσει η δεξιά μου [χείρα]». Ακόμα και αυτός έβλεπε το σχέδιο της Ουγκάντα ως κάτι προσωρινό, για να γλιτώσουν οι Εβραίοι τα πογκρόμ και τον Γερμανικό αντισημιτισμό μέχρι να υλοποιηθεί το σχέδιο επιστροφής στην Ιερουσαλήμ. Υπήρχαν επίσης και σχέδια για εγκατάσταση στις ΗΠΑ (Τέξας), Κύπρο, Αυστραλία, Λιβύη και Χερσόνησο του Σινά, αλλά κι αυτά δεν έγιναν δεκτά, για διάφορους λόγους (περισσότερα εδώ)
Καθώς οι θεωρητικοί του σιωνισμού επηρεάστηκαν σημαντικά από την σύγχρονή τους αφύπνιση των καταπιεσμένων λαών και την προσδοκία τους για ένα ανεξάρτητο κράτος δικαιοσύνης (όπως από το Risorgimento – ενοποίηση και γένεση της σύγχρονης Ιταλίας), είναι προφανές το γιατί εμπνεύστηκαν από τον Μαρξ και τις σοσιαλιστικές ιδέες γενικότερα. Μετά την σοσιαλιστική ρητορική των πρώτων σιωνιστών, όπως παρουσιάζεται παρακάτω, ο Στάλιν υιοθέτησε φιλο-σιωνιστική εξωτερική πολιτική, αναμένοντας το νέο κράτος να γίνει σοσιαλιστικό και να υπονομεύσει την Βρετανική επιρροή στη Μέση Ανατολή. Η Σοβιετική Ένωση έγινε η δεύτερη χώρα που αναγνώρισε το Ισραήλ και το υποστήριξε με οπλισμό κατά τον Αραβο-Ισραηλίτικο πόλεμο του 1948.
Εδώ θα δούμε του βασικούς πρωταγωνιστές του πρώιμου σιωνιστικού κινήματος και πώς επηρεάστηκαν από σοσιαλιστικές ιδέες.
Ο Μόζες Ες, φίλος και συνεργάτης του Μαρξ, υπήρξε αναμφίβολα ο πρώτος που επιχείρησε μια σύνθεση μεταξύ σιωνισμού και σοσιαλισμού[1]. Δεν συναινούσε στην ιδέα όμως πως τα οικονομικά αίτια και η πάλη των τάξεων εξηγούν όλη την ιστορία, και έβλεπε την αντιπαλότητα μεταξύ φυλών ή εθνικοτήτων ως κυριότερους παράγοντες των ιστορικών τεκταινομένων. Έτσι, ζώντας στη Γερμανία το 1861-1863, και μελετώντας τον Ιταλικό εθνικισμό και την Γερμανική αντίδραση σε αυτόν, προέβλεψε πως οι Γερμανοί δεν θα ανέχονταν τις εθνικές φιλοδοξίες άλλων λαών, και πως θα ήταν ιδιαιτέρως μη ανεκτικοί εναντίον των Εβραίων («Φαίνεται πως μία τελική πάλη των φυλών είναι αναπόφευκτη»). Κανένας δεν τον πήρε στα σοβαρά όσο ζούσε (πέθανε το 1875), ούτε καν οι Εβραίοι της εποχής, οι οποίοι ήταν αφοσιωμένοι τότε στην ιδέα της αφομοίωσής τους στη Γερμανία. Μόνο στο τέλος του 19ου αιώνα, και όταν ο σιωνισμός αποκρυσταλλώθηκε, ανακαλύφθηκαν εκ των υστέρων τα γραπτά του, τα οποία εκθείασε ο Θίοντορ Χερστλ, ο ιδρυτής του Σιωνισμού.
Σε αντίθεση με τον Ες, ο περισσότερο ορθόδοξος μαρξιστής Μπερ Μποροσόβ[2] στο βιβλίο του «Το εθνικό ζήτημα και η πάλη των τάξεων» επιχειρεί τη σύνθεση των κινημάτων σιωνισμού και μαρξισμού. Θεωρούσε πως η αιτία που οι Εβραίοι απορρίπτονται παντού είναι γιατί είναι αντιπαραγωγικοί. Οι Εβραίοι ήταν γυρολόγοι, μικροπωλητές, τεχνίτες, συγγραφείς ή δάσκαλοι –δηλαδή μεσάζοντες– αποκομμένοι από τις παραγωγικές δραστηριότητες της γεωργίας, καθώς και της βιομηχανίας (όπως έγραψε κι ο Μαρξ στο Εβραϊκό Ζήτημα, «η χιμαιρική εθνικότητα του εβραίου είναι η εθνικότητα του εμπόρου, γενικά του χρηματανθρώπου»). Θα αναγκάζονταν λοιπόν, κυνηγημένοι από τις Ευρωπαϊκές χώρες, να μεταναστεύσουν στην Παλαιστίνη, ώστε να δημιουργήσουν μια φυσιολογική κατανομή των εργαζόμενων Εβραίων στην παραγωγική διαδικασία. Εξάλλου, έλεγε, η εξαθλίωση του προλεταριάτου όπως προκύπτει από την καπιταλιστική ανάπτυξη, εντείνει τον ανταγωνισμό μεταξύ Εβραίων και μη Εβραίων εργατών, κάνοντας τη μετανάστευση πιο επείγουσα. Ο Μποροσόβ ίδρυσε το πρώτο σιωνιστικό σοσιαλιστικό κόμμα, τους Εργάτες της Σιών, το πρόγραμμα του οποίου περιελάμβανε την κατάκτηση της εργασίας, την πάλη των τάξεων μεταξύ των αστών και του εβραϊκού προλεταριάτου και συλλογική ιδιοποίηση των μέσων παραγωγής. Πίστευε πως Άραβες και Εβραίοι εργάτες μαζί έπρεπε να πάρουν μέρος σε αυτή την πάλη των τάξεων μόλις οι Εβραίοι θα γυρνούσαν στην Παλαιστίνη. Τη δεκαετία του 1910 οι θεωρίες του θεωρούνταν πλέον παρωχημένες, ως μη ρεαλιστικές, αφού όσοι Εβραίοι είχαν μεταναστεύσει ήδη στην Παλαιστίνη έβρισκαν μεγάλες δυσκολίες να εδραιωθούν οικονομικά και θεωρούσαν απαραίτητη τη διαταξική συνεργασία, πόσο μάλλον ανούσια την πάλη μεταξύ των τάξεων. Ακόμα και ο ίδιος άρχισε να εγκαταλείπει τις ιδέες του αυτές προς το τέλος της ζωής του.
Η πλειοψηφία των σοσιαλιστών σιωνιστών, όμως, ανήκε στον σοσιαλισμό της συνεργασίας και της αλληλοβοήθειας. Κύριος εκφραστής ήταν ο Ααρών Νταβίντ Γκόρντον[3]. Έχοντας στο μυαλό του τη διαβεβαίωση της αξιοπρέπειας της φυσικής εργασίας και το ρίζωμα του ανθρώπου στη γη, ο σκοπός του ήταν να δημιουργήσει τον «νέο άνθρωπο» στο Ισραήλ, ο οποίος θα αντικαθιστούσε τον αλλοτριωμένο εξόριστο Εβραίο (ο «νέος Εβραίος»). Όντας μη δογματικός, αντιορθολογιστής και ρομαντικός, η προσέγγισή του χαρακτηρίστηκε «θρησκεία της εργασίας». Καθοδήγησε τον πολιτικό σχηματισμό «Ο Νέος Εργάτης». Παρόμοια με τον Ες, πίστευε πως πηγή των βασάνων των Εβραίων ήταν η παρασιτική ζωή τους στη Διασπορά, όπου αδυνατούσαν (επειδή παραδοσιακά δεν τους επιτρεπόταν) να συμμετέχουν στην παραγωγική διαδικασία. Σε αντίθεση με τον Ες όμως, πίστευε πως η φυσική εργασία θα χάριζε το όραμα που έλειπε από τους Εβραίους και μια πνευματική ζωή –κι έτσι θα ενώνονταν ως λαός. «Η Γη του Ισραήλ θα αποκτηθεί μέσω της φυσικής εργασίας, όχι μέσω της φωτιάς και όχι μέσω του αίματος». Πίστευε ότι την κοινωνία την ενώνουν οργανικοί δεσμοί, όπως η οικογένεια, η κοινότητα και το έθνος, και όχι οι «μηχανικοί» δεσμοί, όπως το κράτος, το κόμμα και η τάξη. Η μεγαλύτερη δοκιμασία για το αναγεννημένο κράτος των Εβραίων θα ήταν η συμπεριφορά προς τους Άραβες, και ο Γκόρντον πίστευε ότι αυτή έπρεπε να είναι μια σχέση συνεργατική, όχι ανταγωνιστική ή εχθρική, και βάσιζε αυτήν του την πεποίθηση σε λόγους ηθικούς, όχι στρατηγικούς.
Μία υλοποίηση αυτού του ρεύματος υπήρξε το κιμπούτς, η αγροτική κολεκτιβιστική αποικία, όπου συνδυάζονταν η κοινή παραγωγή και η κοινή κατανάλωση. Αποτελούνταν από εργάτες που υπέγραφαν να καλλιεργήσουν όλοι μαζί τα εδάφη ενός αγροκτήματος και στη συνέχεια να μοιραστούν τα κέρδη με τη διοίκηση. Η δεύτερη υλοποίηση του κινήματος ήταν το Τάγμα της Εργασίας. Ιδρύθηκε το 1920 από μετανάστες εμπνευσμένους από τη μπολσεβίκικη επανάσταση και τη δήλωση Μπαλφούρ των Άγγλων –υπόσχεση στους Εβραίους ότι θα τους δοθεί μια έκταση για να ιδρύσουν μια δική τους χώρα, στην περιοχή της Παλαιστίνης. Οι σιωνιστές ηγέτες όμως υποχρέωσαν το Τάγμα να διαχωρίσει τις αποικίες του. Κάποια μέλη επιθυμούσαν ανεξαρτησία, επήλθε ρήξη στο κίνημα, και ενισχύθηκαν οι ακροαριστερές τάσεις με αποτέλεσμα το Τάγμα να διχαστεί οριστικά και ένα μέρος της ακροαριστεράς να ξαναγυρίσει στη Σοβιετική Ένωση το ’28. Κατέληξαν στην Κριμαία ιδρύοντας την αγροτική αποικία «Βία Νόβα» και εκκαθαρίστηκαν σχεδόν όλοι από τον Στάλιν την περίοδο 1936-’38.
Ο Μπερλ Κάτσελνσον[4] εργάστηκε για την ενότητα όλων των σοσιαλιστικών εργατικών κομμάτων, η οποία πραγματοποιήθηκε το 1930. Στο πρόγραμμά του περιλαμβάνονταν η μετανάστευση ευρείας κλίμακας, η ίδρυση κοινωνίας στις αρχές της ισότητας και της ελευθερίας, συλλογική ιδιοκτησία εδάφους και φυσικών πόρων, αυτοδιακυβέρνηση. Προσάρμοσε τον σοσιαλισμό στην παλαιστινιακή πραγματικότητα: κανένα προλεταριάτο, σχεδόν ανύπαρκτη βιομηχανία, καπιταλισμός σε πολύ εμβρυακή κατάσταση, και απουσία πάλης των τάξεων, αφού υποστήριζε την ύπαρξη μόνο μίας τάξης στη νέα πραγματικότητα της κοινωνίας των Εβραίων· της «τάξης των εργαζομένων». Η εργατική τάξη και το εβραϊκό κράτος, γι’ αυτόν, συγχωνεύονται. Πρωταρχικό καθήκον του κινήματος ήταν η δημιουργία αμυντικής δύναμης και η υποδοχή και πλαισίωση των μεταναστών. Κι αυτός επιθυμούσε την ειρηνική συνύπαρξη με τους Άραβες – «Μέσα στους αιώνες που μας έχουν εκδιώξει και εξορίσει και σφάξει, έχουμε μάθει όχι μόνο τον πόνο της εξορίας και την υποταγής, αλλά και την περιφρόνηση για την τυραννία… Θα καλλιεργήσουμε τώρα το όνειρο του σκλάβου που επιθυμεί να βασιλέψει;» Έδωσε έμφαση ακόμα και στο θρησκευτικό στοιχείο της εβραϊκής κληρονομιάς και αντιτάχθηκε στο σχέδιο διαίρεσης της Παλαιστίνης (άλλαξε γνώμη κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου).
Ο Γιτζάκ Ταμπένκιν[5] θεωρούσε πως οι Εβραίοι σε κοινόβια θα αποτελούσαν μέρος μιας «παγκόσμιας συμμαχίας κομμουνιστικών λαών» και αντιτάχθηκε κι αυτός στη διαίρεση της Παλαιστίνης, υπερασπιζόμενος την εγκατάσταση των Εβραίων στο σύνολο της Ερέτζ-Ισραήλ (η ευρύτερη περιοχή του Ισραήλ με ακαθόριστα γεωγραφικά όρια, όπως αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη – «Γη της Χαναάν», «Γη της Επαγγελίας»). Το δικαίωμα των Εβραίων στην κατοχή της Λωρίδας της Γάζας και του χερσονήσου του Σινά πίστευε πως προέρχεται από τις Δέκα Εντολές. Αποπειράθηκε να κάνει, λοιπόν, μία σύνθεση μεταξύ μιας θρησκευτικής ροπής του σιωνισμού με μία επεκτατική τάση και έναν σοσιαλισμό δογματικό και αυστηρό.
Στη διχοτομία σιωνισμός/σοσιαλισμός, ο σοσιαλισμός υπονομεύτηκε και ο σιωνισμός επιβλήθηκε. Ήδη μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1920 ο εθνικός αγώνας το έκανε προφανές πως το κολεκτιβιστικό τους όνειρο επρόκειτο να εγκαταλειφθεί. Όπως το έθεσε ο Μπεν Γκουριόν: «Από την τάξη στον έθνος». Σταδιακά, ο σιωνισμός έγινε εθνικιστικό κίνημα, ενώ από τη μεριά των Παλαιστινίων η διαμάχη πήρε, και παίρνει, όλο και περισσότερο θρησκευτικό χαρακτήρα.
Πηγές:
Ilan Greilsammer – Zionism [series “Que sais-Je?”] (To Vima / Gnosi, 2007) [Greek edition]
Wikipedia
http://www.haaretz.com/jewish/this-day-in-jewish-history/1.672878
http://www.jewishvirtuallibrary.org/socialist-zionism
[1] Ο Moses Hess έζησε από το 1812 ως το 1875. Εφόσον ο όρος «σιωνισμός» χρησιμοποιήθηκε στο τέλος του αιώνα, ο Ες θεωρείται ως προπομπός του σιωνισμού.
[2] Ber Borochov (1881-1917)
[3] Aaron David Gordon (1856-1922)
[4] Berl Katznelson (1887-1944)
[5] Yitzhak Tabenkin (1888-1971)
Ένα σχόλιο