«Είμαστε για τον γάιδαρο καβάλα.»
Γράφει ο Δημήτρης Τζήκας
Η φράση του τίτλου σημαίνει ότι κάποιος είναι για δημόσια διαπόμπευση, του αξίζει να γίνει ρεζίλι· λέγεται γενικότερα για όποιον θεωρείται άχρηστος γενικώς, ανεπιτήδειος, ανίκανος, παλαβός, ανήθικος, ανεκδιήγητος. Ο βυζαντινός χρονογράφος Θεοφάνης (760 – 818) περιγράφει με ποιον τρόπο «πείραζαν οι Πράσινοι τον δύστυχο εκείνονα πούμοιαζε του Μαυρίκιου, και που αφού τονέ φορέσανε «σαγίον μαύρον» και τονέ στεφανώσανε με σκόρδα, τονέ καθίσανε σε γαδούρι και τον κορόιδευαν.»[1]
Η συνήθεια της δημόσιας διαπόμπευσης -κοινή σε πολλούς λαούς και για διάφορους λόγους- διατηρήθηκε κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, τουλάχιστον στην Αθήνα· ο Δημήτριος Καμπούρογλου[2] γράφει: «Ότε γυνή τις συνελαμβάνετο μοιχευομένη ετίθετο μετά του μοιχού επί όνου, το πρόσωπον έχοντες εστραμμένον προς τα όπισθεν του κτήνους ούτινος εκράτουν την ουράν· επί της κεφαλής και του τραχήλου έφερον τα σπλάχνα ζώων (κοιλιαίς και έντερα), παρακολουθούμενοι δε υπό πάσης σχεδόν της πόλεως, των παίδων μάλιστα κραυγαζόντων είρος (γιούχα) και δια της πόλεως όλης πομπευόμενοι εφέροντο υπό την εκκλησίαν της Χρυσοκαστριώτισσας, εις την κορυφήν του Διονυσιακού Θεάτρου, όπου εξετίθεντο επί 24 ώρας εις τα επισκέψεις και τα σκώμματα των πολιτών.» Μοιχαλίδα, λέγεται η γυναίκα που διαπράττει μοιχεία απατώντας τον σύζυγό της.
Παραπλήσια σημασία έχει και η φράση «θα τη βγάλουν στο γουμαροπάζαρο.» Στη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη διαβάζουμε: «Καὶ εἰς τὰς ἐκθέσεις τῆς Σταμάτως, ἡ γραῖα Κυράννω ἐπρόσθετε τὰ σχόλιά της, μὲ τὴν Μακεδονικήν της διάλεκτον. Αὐτηνιές, σὶ λιέου, εἶνι παλιοφουράδες!… Ἀχιλῶνις,[3] μαρή… Ποῦ στὰ χουργιά, τὰ θ᾽ κάμας! νὰ τοὺ φτιάξ᾽ καμμιὰ αὐτ᾽νό, θὲ τ᾽ βγάλ᾽νι, σὶ λιέου, στοὺ γουμαρουπάζαρου!…]
Η έκφραση «δεν έχει ούτε γομάρι.» λέγεται για κάποιον που είναι πολύ φτωχός, ενδεής· Ο Μακρυγιάννης γράφει: «Μᾶς πῆραν τὴν ματοκυλισμένη μας γῆς, τὴν ἀγόρασαν ἀπό ῾να γρόσι τὸ στρέμμα, καὶ βάλαν ἐμᾶς μὲ τ᾿ ἀλέτρι καὶ τραβοῦμεν τὸ γενὶ καὶ βγάνομεν τῶν συγγενῶν μας τὰ κόκκαλα· καὶ οἱ ἀφεντάδες μας περπατοῦνε μὲ τῆς καρότζες τους, καὶ οἱ ἀγωνισταὶ δὲν ἔχουν οὔτε γουμάρι. Καὶ ὁ Ἀγουστίνος δὲν εἶχε οὔτε γομάρι, ὅταν ἦρθε ἀπὸ τοὺς Κορφούς, καὶ τώρα ἔχει εἴκοσι ἄτια κι᾿ ἀλάφια καὶ πλατόνια. Καὶ παραλυσίες πλῆθος. Ἀπὸ τὸν Μουχτάρπασσα καὶ Βελήπασσα γλυτώσαμε καὶ εἰς τὴν ἠθικὴν αὐτείνων ἀντέσαμε.»
Η λέξη γομάρι[4] σημαίνει βεβαίως το γαϊδούρι, αλλά και άνθρωπο αναίσθητο, αχάριστο, αδιάντροπο, αγενή· γομάρι ή γομαράκι λέγεται και ο σωματώδης τύπος, ο δυνατός, αυτός που αντέχει τις σωματικές δοκιμασίες ή τη δουλειά.
Η λέξη βρίσκεται και στις επόμενες παροιμίες: «Υγεία έχουν και τα γομάρια αλλά μόνο γκαρίζουν.», «Απ’ τ’ άλογο στο γομάρι.» [= για κάποιον που ξεπέφτει.], «Μεσιακό γομάρι, το τρώει ο λύκος.», «Γουμαρνός πρόσωπος, χαριτωμένη ζωή.», «Με τη σειρά ξύνονται τα γομάρια.» [= η τύχη πάει στους ανθρώπους με τη σειρά.], «Σφίγγει η μύγα το γομάρι το διαβαίνει το μουλάρι.» [= η ανάγκη πολλαπλασιάζει τις δυνάμεις μας.], «Γομάρι οπού δε δύνεσαι, μη θέλεις να σηκώσεις.» και «Ο νοικοκύρης βγάζει το γομάρι απ’ τη λάσπη.»
Ενδεικτική βιβλιογραφία και παραπομπές
Ν.Γ. Πολίτου. Μελέται επί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού. Εν Αθήναις. Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου. 1900.
Ι. Βενιζέλου. Παροιμίαι δημώδεις. Εκ του τυπογραφείου της πατρίδος. Εν Ερμουπόλει, 1867.
Δ. Δημητράκου Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής Γλώσσης. 15 τόμ. Εκδ. Δομή. Αθήνα, 1953.
[1] Αργύρης Εφταλιώτης. Ιστορία της Ρωμιοσύνης». Τυπογραφείο της Εστίας. Αθήνα 1901.
[2] Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων. Δημητρίου Γρ. όξω Εκ του τυπογραφείου Αλεξάνδρου Παπαγεωργίου. Αθήναι, 1889. Ετέραι ανακοινώσεις του κ. Ζήσιου, σελ. 312,313.
[3] = χελώνες.
[4] [μσν. γομάρι(ν) < ελνστ. γομάριον= φορτίο ζώου < υποκορ. του αρχ. γόμος= φορτίο.]
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ομάδα του facebook Παροιμίες & γνωμικά. Αν θέλετε να γίνετε μέλη της ομάδας, επισκεφτείτε τη διεύθυνση: https://www.facebook.com/groups/2285257741730850/. Περισσότερες παροιμίες, παροιμιώδεις φράσεις και γνωμικά μπορείτε να βρείτε στο αρχείο μας ΕΔΩ.
