Η παράλληλη πορεία ρεμπέτικων και μπλουζ
Το κείμενο Ρεμπέτικα και μπλουζ περιλαμβάνεται στη συλλογή άρθρων του πιανίστα της τζαζ Σάκη Παπαδημητρίου Τζαζ ιστορίες και ανησυχίες.
Ρεμπέτικα και μπλουζ
Το 1994, ανάμεσα σ’ όλα τα άλλα (σημαντικά και ασήμαντα), προκάλεσε κάποια δημοσιότητα γύρω από τον παραλληλισμό, και τη δυνατότητα συνεργασίας, των ρεμπέτικων με τα μπλουζ ή των μπλουζ με τα ρεμπέτικα. Ορισμένες εκδηλώσεις καθώς και μερικοί δίσκοι κατέγραψαν τα πρώτα βήματα. Είναι όμως νωρίς να μιλήσει κανείς για επιτυχημένη και ώριμη συνύπαρξη. Έχουμε καιρό ακόμα μπροστά μας. Επίσης, δεν έχει δημοσιευτεί καμιά σχετική μελέτη, μικρή ή μεγάλη, ή μια βιβλιογραφία, δισκογραφία κτλ. Λίγα, μέχρι στιγμής, τα σημεία αναφοράς. Γι’ αυτόν το λόγο (και για την ιστορία τού θέματος) θα ήθελα να προσθέσω ένα κείμενο που είχα γράψει πριν από πολλά χρόνια. Δημοσιεύτηκε στην αγγλική έκδοση Rebetika, Songs from the Old Greek Underworld, εκδόσεις Κομπολόι, 1975. Έκδοση και επιμέλεια: Katharine Butterworth και Sara Schneider. Τα περιεχόμενα ως εξής: ο Ηλίας Πετρόπουλος γράφει γενικώς για τα ρεμπέτικα, ο Μάρκος Δραγούμης για τη μουσική, ο Τεντ Πετρίδης για τους χορούς, ο υπογράφων για τα ρεμπέτικα και τα μπλουζ. Επίσης, περιλαμβάνεται ανθολογία 53 τραγουδιών με παράθεση των στίχων, ελληνικά και αγγλικά. Μουσικά παραδείγματα από τον Μάρκο Δραγούμη, ευρετήριο λέξεων και όρων που δεν μεταφράζονται και σχέδια του Χρόνη Μπότσογλου. Το σχεδιάγραμμα, που θα δείτε λίγο πιο κάτω, γράφτηκε στα τέλη του 1973 με την προοπτική να μεταφραστεί αγγλικά και να κυκλοφορήσει μόνο στο εξωτερικό. Πράγμα που έγινε και πράγμα που διακρίνεται, φαντάζομαι, από τον σημερινό αναγνώστη. Πολύ αργότερα, το 1989, το ίδιο σχεδιάγραμμα μεταφράστηκε από τα αγγλικά στα γαλλικά και δημοσιεύτηκε στα Chroniques Grecques: Les Chants des Rebetes.
Μέχρι το 1974, δηλαδή μέχρι τότε που γράφτηκε το σχεδιάγραμμα, οι πιθανές αναλογίες των ρεμπέτικων με τα μπλουζ δεν ήταν κάτι που ενδιέφερε το κοινό ή τους κριτικούς ή τους φίλους έστω του ενός εκ των δύο— γιατί ακόμα κρατούσαν γερά οι διαχωρισμοί των ειδών και ήταν εξαίρεση (και ίσως δακτυλοδεικτούμενος) κάποιος που άκουγε και απολάμβανε ρεμπέτικα και μπλουζ. Είχα συζητήσει το θέμα με τον Ντίνο Χριστιανόπουλο, τον Ηλία Πετρόπουλο καθώς και με το ζεύγος Keil, την Αγγέλα και τον Charlie. Δεν είναι σύμπτωση ότι από αυτούς προέρχονται τα πρώτα τρία αξιόλογα βιβλία για το ρεμπέτικο:
Ιστορική και αισθητική διαμόρφωση του ρεμπέτικου τραγουδιού του Ντίνου Χριστιανόπουλου, Διαγώνιος 1961·
Ρεμπέτικα τραγούδια του Ηλία Πετρόπουλου, 1968·
Μάρκος Βαμβακάρης: Αυτοβιογραφία, εισαγωγή και επιμέλεια Αγγέλα Keil, 1973.
Ακολουθούν, λίγο αργότερα, με λίγες σειρές επί της αναλογίας ρεμπέτικων και μπλουζ, η Gail Holst στο βιβλίο της Road to Rembetika, 1975, και ελληνικά Δρόμος για το ρεμπέτικο, 1977, και με λίγες σελίδες για τα μπλουζ ο Στάθης Δαμιανάκος στην Κοινωνιολογία του ρεμπέτικου, 1976.
Από όσο ξέρω, ή μάλλον από όσο θυμάμαι, το ζήτημα δημοσιοποιείται το 1988 και ξαναζωντανεύει το 1994. Χρειάστηκαν βέβαια ορισμένες αφορμές και κάποιες, λίγο πολύ, εντυπωσιακές κινήσεις για να ξυπνήσουν οι δημοσιογράφοι. Και μετά; Μετά, ως γνωστόν, οι δημοσιογράφοι το παρακάνουν και το όλο θέμα σύντομα ξεφουσκώνει έως ότου να εμφανισθεί και πάλι μία περίπτωση που να τσιμπάει.
Το 1988 εμφανίζεται ο Louisiana Red στην Αθήνα, στο Αμόρε, και ο Στέλιος Βαμβακάρης κάθεται δίπλα και δοκιμάζει να συντονιστεί με το μπουζούκι του. Το Σεπτέμβριο του 1988 ηχογραφούν ένα δίσκο με προτροπή και παραγωγή του Πάνου Ηλιόπουλου. Οι μαγνητοταινίες αυτές παίρνουν τη μορφή του δίσκου το 1994 με τον τίτλο Το μπλουζ συναντά το ρεμπέτικο. Την ίδια χρονιά ο Γιάννης Αγγελάτος, ο οποίος είχε προσκαλέσει παλαιότερα τον Louisiana Red και άλλους μουσικούς των μπλουζ, διοργανώνει συναυλία με άξονα τα ρεμπέτικα και τα μπλουζ. Επίσης, κάνει την παραγωγή του δίσκου του Ζωρζ Πιλαλί Θεοκωμωδία, στον οποίο συμμετέχουν ο Louisiana Red και η Big Time Sarah. Και στην Αίγλη Θεσσαλονίκης εκδηλώσεις Blues και ρεμπέτικα τις πρώτες εβδομάδες του Δεκεμβρίου 1994. Σίγουρα έχουν γίνει κι άλλες εκδηλώσεις και ηχογραφήσεις αλλά προς το παρόν σταματούμε εδώ εν αναμονή εξελίξεων.
ΡΕΜΠΕΤΙΚΑ ΚΑΙ ΜΠΛΟΥΖ
H γέννηση, η εξέλιξη και όλη η πορεία των ελληνικών ρεμπέτικων μπορεί να παραλληλισθεί με την ιστορία των μπλουζ, και ιδίως των αστικών μπλουζ, στις ΗΠΑ. Στο σχεδιάγραμμα που ακολουθεί εντοπίζονται, και θίγονται απλώς, μερικά θέματα αναλογιών και συγκρίσεων των ρεμπέτικων με τα μπλουζ.
1α) Τα μπλουζ είναι ένα μεικτό μουσικό είδος, στο οποίο συγχωνεύτηκαν στοιχεία δυτικής ευρωπαϊκής αρμονίας, στοιχεία από αφρικανικά τραγούδια, θρησκευτικά, δουλειάς κ.ά. Παρ’ όλα αυτά τα μπλουζ είναι ένα ανεξάρτητο και αυτοτελές μουσικό είδος που δημιουργήθηκε από τους μαύρους των ΗΠΑ.
1β) Τα ρεμπέτικα είναι κι αυτά ένα μεικτό μουσικό είδος, στο οποίο συγχωνεύτηκαν στοιχεία από τη δυτική ευρωπαϊκή αρμονία, από την ελληνική παράδοση των δημοτικών τραγουδιών, από τη μουσική της ανατολής κ.ά. Και τα ρεμπέτικα όμως διατηρούν την αυτοτέλειά τους ως μουσικό είδος.
2α) Δεν υπάρχει ακριβής ημερομηνία για τη γέννηση των μπλουζ, πάντως υπήρχαν ήδη τον 19ο αιώνα. H διασπορά τους από το Νότο στην υπόλοιπη Αμερική έγινε το 1917, όταν διατάχτηκε το κλείσιμο των οίκων ανοχής στη Νέα Ορλεάνη.
2β) Τα ρεμπέτικα φαίνεται πως είναι και αυτά πολύ παλιά, ίσως υπήρχαν και πριν από τους βαλκανικούς πολέμους. Ύστερα από την καταστροφή του 1922, οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, και ιδίως από την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, διέδωσαν τη μουσική τους που κυριάρχησε για μια 25ετία στην Ελλάδα.
3α) Τα μπλουζ, και ιδίως τα αστικά μπλουζ, διαφέρουν από τη μουσική φολκ της Αμερικής παρόλο που έχουν ανταλλάξει χαρακτηριστικά.
3β) Τα ρεμπέτικα διαφέρουν βασικά από τα δημοτικά τραγούδια, αν και έχουν επηρεαστεί από αυτά.
4α) Ο στίχος στα μπλουζ είναι ο ιαμβικός πεντασύλλαβος, ένα κλασικό ποιητικό μέτρο.
4β) Στα ρεμπέτικα επικρατεί ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, (ή οκτασύλλαβος συν επτασύλλαβος), που είναι το βασικό ελληνικό ποιητικό μέτρο.
5α) Το περιεχόμενο των στίχων των μπλουζ θίγει κυρίως ερωτικά θέματα: απογοήτευση, ζήλια, χωρισμός. Τα μπλουζ, επίσης, μιλούν για μοναξιά, μελαγχολία, δυστυχία, φτώχεια, κοινωνική αδικία, φυλακή κ.ά.
5β) Στα ρεμπέτικα κυριαρχούν τα ερωτικά θέματα δοσμένα πάντοτε με πίκρα. Άλλα θέματά τους: η φτώχεια, ο Χάρος, η ταβέρνα, το χασίς κ.ά.
6α) Τα μπλουζ δεν φέρνουν αλλαγή, δεν προκαλούν εξέγερση, δεν είναι επαναστατικά. Η διαμαρτυρία τους είναι στωική. Αντιμετωπίζουν με παθητική στάση την κοινωνική πραγματικότητα. Γι’ αυτό οι νεότερες γενιές των μαύρων, και ιδίως η Black Power, αποκόπηκαν από την παράδοση των μπλουζ και στράφηκαν στη σόουλ και στη φρη τζαζ.
6β) Και τα ρεμπέτικα δεν φέρνουν ελπίδες για κοινωνική αλλαγή ούτε συνηγορούν για επανάσταση. Γι’ αυτό και οι αριστεροί στην Ελλάδα από παλιά τα αρνιόνταν. Μετά το 1960 βέβαια, όταν τα ρεμπέτικα πέρασαν στην αποδοχή του αστικού κόσμου και των φοιτητών, τότε τα αγκάλιασαν ως λαϊκά τραγούδια με κοινωνικό περιεχόμενο.
7α) Οι τραγουδιστές των μπλουζ δεν είχαν μουσική παιδεία.
7β) Και οι συνθέτες και μπουζουκτζήδες των ρεμπέτικων δεν είχαν, οι περισσότεροι, μουσική παιδεία.
8α) Τα μπλουζ θεωρούνταν πάντα τραγούδια των μαύρων δούλων, των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, των πορνείων και των καταγωγίων. Οι λευκοί, και απ’ αυτούς λίγοι σχετικά, άργησαν πολύ να αναγνωρίσουν τα μπλουζ ως μία από τις σημαντικότερες μουσικές μορφές που δημιουργήθηκαν στην Αμερική.
8β) Τα ρεμπέτικα θεωρούνταν πάντα τραγούδια ανήθικα, του υπόκοσμου, των ναρκομανών, των φυλακισμένων και των αγράμματων, των φτωχών και των ρεμπέτηδων. Γι’ αυτό η «μικρο-μεγαλοαστική ηθική», αλλά και κάθε μορφή κατεστημένου (ωδείο, πανεπιστήμιο, ραδιοφωνικοί σταθμοί, το κράτος γενικώς), δεν παραδέχτηκαν ποτέ τα ρεμπέτικα τραγούδια.
9α) Τα μπλουζ, στην αυθεντική τους μορφή, έχουν κλείσει εδώ και χρόνια, γύρω στο 1950, τον κύκλο της δημιουργίας τους.
9β) Η τελευταία περίοδος ακμής των ρεμπέτικων τελειώνει λίγο μετά το 1950.
10α) Το 1955 το ροκ εντ ρολ αρχίζει να κατακτά τον κόσμο των λευκών, μέσα και έξω από την Αμερική. Με αφετηρία τα μπλουζ και τα ρυθμ εντ μπλουζ, έγινε διεθνής μουσική και πέρασε στη μόδα της εποχής. Τα μπλουζ πρόσφεραν πλούσιο υλικό στη μουσική πoπ και ροκ των τελευταίων 20-25 χρόνων, καθώς και στην τζαζ και στα ελαφρά τραγούδια.
10β) Τα ρεμπέτικα πρόσφεραν υλικό σε σύγχρονους Έλληνες συνθέτες, μουσικά σπουδαγμένους, γνώρισαν εμπορική επιτυχία, έγιναν και αυτά της μόδας στη δεκαετία 1960-70, χωρίς όμως να πάρουν ποτέ θέση στα διεθνή Top 10 των δίσκων. Τα ρεμπέτικα έδωσαν υλικό στα ελαφρολαϊκά και τα ελαφρά τραγούδια και σε σοβαρότερα μουσικά έργα των τελευταίων 20-25 χρόνων.
11α) Μετά το 1960 στην Αμερική παρατηρείται μια τάση για «επιστροφή στις πηγές», που είχε σαν αποτέλεσμα την «επανανακάλυψη» των παλιών, αυθεντικών τραγουδιστών των μπλουζ και την καταγραφή των τραγουδιών. Έτσι, έστω κι αργά, ήρθε η αναγνώριση από την κοινωνία των λευκών, ή έστω ενός μέρους της, στην Αμερική και στην Ευρώπη.
11β) Μετά το 1960 τα ρεμπέτικα περνούν από το στενό κύκλο τους στον αστικό κόσμο. Προς το τέλος της δεκαετίας 1960-70 το ενδιαφέρον για τα ρεμπέτικα αυξάνει. H αναγνώριση βέβαια δεν έρχεται επίσημα αλλά για πρώτη φορά εμφανίζεται ένα μεγάλο βιβλίο και μελέτες γύρω από τα ρεμπέτικα και τους ανθρώπους τους.
Ακούστε κι αυτό
