H αρχή της «δεδηλωμένης»
Γράφει ο Κότσης Παναγιώτης
Α. Ποιος ήταν ο Χαρίλαος Τρικούπης:
Ένας από τους κορυφαίους Έλληνες πολιτικούς υπήρξε ο Χαρίλαος Τρικούπης, ο οποίος «δέσποζε» στην πολιτική σκηνή κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Πιο αναλυτικά, αποτελεί τον σημαντικότερο Έλληνα πολιτικό του 19ου αιώνα μετά τον Ιωάννη Καποδίστρια και έναν κορυφαίο «εκσυγχρονιστή» πολιτικό, του οποίου τα αποτελέσματα από το τεράστιο, «ανορθωτικό» του έργο είναι εμφανή ως τις μέρες μας.
Ο βιογραφούμενός μας, αν και καταγόταν από το Μεσολόγγι, γεννήθηκε στο Ναύπλιο το 1832 και πέθανε το 1896 στις Κάννες της Γαλλίας. Όμως, η σορός του μεταφέρθηκε στην Αθήνα, όπου και ενταφιάστηκε. Ο Χαρίλαος Τρικούπης υπήρξε γιος του Σπυρίδωνα Τρικούπη, του πρώτου- χρονολογικά- ιστορικού της Επανάστασης των ετών 1821-1828 και της Αικατερίνης Μαυροκορδάτου, αδερφής του ηγέτη του «αγγλικού» κόμματος. Αδερφή του ήταν μία από τις γνωστότερες κυρίες της εποχής της, η Σοφία Τρικούπη και ανάδοχός του ο παλιός αγωνιστής του ’21, Ανδρέας Μιαούλης.[1]
Σπούδασε νομικά στην Αθήνα και στο Παρίσι, επιλέγοντας να εργαστεί στον διπλωματικό «κλάδο». Συγκεκριμένα, το 1853 διορίστηκε ακόλουθος. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1856, ο νεαρός Χαρίλαος διορίζεται γραμματέας της ελληνικής πρεσβείας στο Λονδίνο, όπου διευθυντής υπήρξε ο πατέρας του. Λόγω του «γοήτρου», το οποίο απέκτησε μεταξύ των Ελλήνων στην βρετανική πρωτεύουσα, το 1862 εκλέχθηκε αντιπρόσωπος των Ελλήνων της Αγγλίας στην Συντακτική Συνέλευση της Αθήνας. Στην συνέλευση αυτή, ο νεαρός Έλληνας διπλωμάτης εντυπωσίασε με την θετικότητα, που διέθεταν οι απόψεις του. [2]
Β. Αρχή πολιτικής πορείας:
Η πολιτική πορεία του Χ. Τρικούπη ξεκίνησε το 1864. Αναλυτικά, στις 17 Μαΐου (π.η) του έτους εκείνου υπογράφεται στο Λονδίνο συνθήκη, ανάμεσα στους πρεσβευτές των Μ. Δυνάμεων από την μία και την ελληνική «αντιπροσωπεία» από την άλλη, στην οποία ο Τρικούπης ήταν «επιτετραμμένος» πληρεξούσιος.
«Σημαντικό ρόλο» είχε ο βιογραφούμενός μας πολιτικός, ο οποίος, παρά το νεαρό της ηλικίας του, ανέπτυξε μία τόσο αξιοπρόσεκτη δραστηριότητα, ώστε να περιορίσει τις διάφορες αξιώσεις των ξένων, να «υπογραμμίσει» τις ελληνικές αξιώσεις και, εν τέλει, να πετύχει την υπογραφή μίας συνθήκης, με τους επωφελέστερους όρους για το μικρό ελληνικό κράτος. Το αποτέλεσμα ήταν να παραχωρηθούν στο ελληνικό βασίλειο τα Ιόνια νησιά, που αποτελούσε απαραίτητο όρο για την αποδοχή του στέμματος από τον 18χρονο Δανό πρίγκιπα Γεώργιο, ο οποίος, λίγο καιρό αργότερα, στέφθηκε «βασιλεύς των Ελλήνων» υπό το όνομα Γεώργιος Α’.
Το 1865, αφού παραιτήθηκε από το διπλωματικό σώμα, θέτει υποψηφιότητα ως βουλευτής Αιτωλοακαρνανίας και, εκλέγεται. Σύντομα ανέλαβε υπουργός των Εξωτερικών στην κυβέρνηση του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου (1815-1883). Όμως, το 1868 άρχισε να πολιτεύεται ως ανεξάρτητος και το 1872 ίδρυσε το περίφημο «πέμπτο κόμμα», το οποίο «συγκέντρωσε» στους «κόλπους» του όλα τα προοδευτικά και φιλελεύθερα στοιχεία της εποχής. Από την εποχή εκείνη, ξεκίνησε να αγωνίζεται για την «εξυγίανση» του πολιτικού βίου και τον περιορισμό της προσωπικής πολιτικής του Γεωργίου ως προς την ανάθεση σχηματισμού κυβέρνησης.
Γ. Η καθιέρωση της «δεδηλωμένης»:
Το καλοκαίρι του 1874, ο Τρικούπης, όντας ένας «ανατέλλων αστήρ» της πολιτικής σκηνής, δημοσίευσε στην εφημερίδα «Καιροί», του Π. Κανελλίδη, ένα άρθρο, με χαρακτηριστικό τίτλο «Τις πταίει;». Στο άρθρο αυτό, κατηγόρησε τον βασιλιά Γεώργιο Α’ ότι επεμβαίνει αυθαίρετα στην πολιτική σκηνή και, όπως ήταν φυσικό, είναι ο μόνος αίτιος για την εναλλαγή βραχύβιων κυβερνήσεων, οι οποίες ήταν της αρεσκείας του[3]. Για το άρθρο αυτό, ο Τρικούπης διώχθηκε δικαστικά και φυλακίστηκε. [4]
Παρά την ποινική δίωξη του βιογραφουμένου μας, το άρθρο του προκάλεσε ιδιαίτερη «αίσθηση» και τοποθέτησε τον Τρικούπη ως «επίκεντρο του ενδιαφέροντος». Ακόμη, κατέδειξε το ότι ο Τρικούπης υπήρξε ένας σθεναρός υποστηρικτής του βρετανικού πολιτικού συστήματος.
Τον Δεκέμβριο του 1874, πραγματοποιήθηκαν τα «Στηλιτικά». Πιο αναλυτικά, ο τότε πρωθυπουργός Δημήτριος Βούλγαρης αδυνατούσε να συγκεντρώσει την απαιτούμενη πλειοψηφία βουλευτών. Μάλιστα, επιδιώκοντας να υπερψηφιστεί ο προϋπολογισμός από την Βουλή, προέβη σε επαναληπτικές εκλογές, οι οποίες όμως του εξασφάλισαν μόνο 10 έδρες ακόμη. Τελικά, ο προϋπολογισμός ψηφίστηκε από την Βουλή, παρουσία 190 βουλευτών, αλλά δεν εξασφαλίστηκε η απαιτούμενη πλειοψηφία. Ο Κουμουνδούρος, σε ομιλία του στην Βουλή, κατήγγειλε ως αντισυνταγματικές τις ενέργειες του Βούλγαρη[5] και της κυβέρνησής του. Ακόμη, η αντιπολίτευση αποχώρησε και, σε μικρό χρονικό διάστημα, βουλευτές της αντιπολίτευσης έστειλαν διάβημα στον Γεώργιο σχετικά με την παραβίαση του Συντάγματος.
Από την πλευρά του, ο Τύπος της εποχής, από την πλευρά του, ονόμασε «Στηλίτες» τους κυβερνητικούς βουλευτές.[6] Παράλληλα, οι διευθυντές του αθηναϊκού Τύπου υπέγραψαν κοινό ψήφισμα διαμαρτυρίας.
Εν τω μεταξύ, η προσωπικότητα του Τρικούπη γινόταν όλο και ισχυρότερη στο δημόσιο βίο. Ο βασιλιάς του έδωσε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στις 27 Απριλίου 1875 και, η πρώτη από τις επτά πρωθυπουργικές θητείες του Μεσολογγίτη πολιτικού έγινε απτή πραγματικότητα. Σημειώνεται ότι ο Τρικούπης σχημάτισε κυβέρνηση, επειδή ο βασιλιάς Γεώργιος ανάγκασε τον Βούλγαρη να παραιτηθεί από το αξίωμά του. Η κυβέρνηση αυτή υπήρξε «μεταβατική» και, σύντομα, προκηρύχθηκαν εκλογές για τον Ιούλιο του 1875.
Οι εκλογές αυτές διεξήχθησαν στις 18 Ιουλίου, μέσα σε κλίμα πόλωσης και αναταραχών. Είμαστε υποχρεωμένοι να αναφέρουμε ότι ο Τρικούπης ηττήθηκε. Νέος πρωθυπουργός υπήρξε για μία ακόμη φορά ο Αλ. Κουμουνδούρος, στον οποίο ο Τρικούπης παρέδωσε την εξουσία. Ας σημειωθεί ότι η νέα κυβέρνηση του Κουμουνδούρου σχηματίστηκε περίπου τρεις μήνες μετά, στις 15 Οκτωβρίου. Στον αντίποδα, ο Βούλγαρης, μετά τις εθνικές εκλογές του 1875, εξαφανίστηκε από την πολιτική ζωή, ως τον θάνατό του, το 1877.
Στις 11 Αυγούστου 1875, η νέα Βουλή άρχιζε τις εργασίες της. Την ίδια μέρα, σε ομιλία του, ο βασιλιάς Γεώργιος «εγκαινίαζε» μία νέα εποχή στην πολιτική ζωή της χώρας. [7] Σαφέστερα, στην ομιλία αυτή βεβαίωσε ότι το δικαίωμα σχηματισμού κυβέρνησης θα το λάμβανε μόνο ο πολιτικός, ο οποίος έχει την εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των βουλευτών. Με την ομιλία αυτή καθιερώθηκε για πρώτη φορά η «αρχή της δεδηλωμένης».[8]
Λόγω της ομιλίας αυτής, ουσιαστικά πραγματοποιήθηκε η κατάργηση του άρθρου 31 του Συντάγματος, το οποίο όριζε ότι ο βασιλιάς θα διόριζε και θα έπαυε το υπουργικό συμβούλιο, ανάλογα με το αν αυτό ήταν της αρεσκείας του ή όχι. Παράλληλα, καταργήθηκε και το άρθρο 37, που αναφερόταν στα δικαιώματα του να διαλύει τη Βουλή. Επίσης, η αρχή της «δεδηλωμένης» θα απέτρεπε τα μικρότερα κόμματα από τη δυνατότητα σχηματισμού κυβέρνησης και, ταυτόχρονα, θα τα «ωθούσε» σε συνένωση με τα μεγάλα, ώστε να δημιουργηθούν ισχυρές κυβερνήσεις πλειοψηφίας. Ο τελικός σκοπός της αρχής της «δεδηλωμένης» πλειοψηφίας ήταν η συγκρότηση δύο μεγάλων κομμάτων και κάποιων «μικρότερων», κατά το πρότυπο της Αγγλίας.
Ολοκληρώνοντας, ο Τρικούπης κατόρθωσε να «περιορίσει» τις αυθαιρεσίες του βασιλιά. Επίσης, εμφανίστηκαν τα πρώτα «ψήγματα» του δικομματισμού, ο οποίος επρόκειτο να εδραιωθεί κατά την δεκαετία του 1880 και, ισχύει ως τις μέρες μας. Επιπλέον, και με την «υιοθέτηση» και «εδραίωση» της «δεδηλωμένης» επετεύχθη ο σκοπός της αναβάθμισης του κοινοβουλευτισμού και, συγχρόνως, δημιουργήθηκαν οι απαραίτητες προϋποθέσεις για τη δημοκρατικότερη λειτουργία του πολιτεύματος.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Βακαλόπουλου, Α. (1987) «Νέα ελληνική ιστορία 1204-1981», εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη
Βακαλόπουλου, Α. & Κ. (1989) «Νεότερη ιστορία της Ελλάδος. Συμπληρωμένη με πηγές», εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη.
Βακαλόπουλου, Κ. (2004) «Ιστορία της Ελλάδος. Επίτομη- Συνθετική», εκδ. Σταμούλης, Θεσσαλονίκη
Εγκυκλοπαίδεια «Νέα Δομή», Αθήνα.
Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ήλιος», Αθήνα
«Παγκόσμιο βιογραφικό λεξικό», Αθήνα
Τριχά, Λ. (2002) «Ο γνωστός και άγνωστος Χαρίλαος Τρικούπης», εκδ. Καπόν. Αθήνα.
Φλεριανού, Α. (επιμ.) (2000) «Χαρίλαος Τρικούπης: Η ζωή και το έργο του», εκδ. Καρδαμίτσας, Αθήνα.
Woodhouse, C. Μ. (1997) «Η ιστορία ενός λαού: Οι Έλληνες από το 324 ως σήμερα», μτφ. Λ. Στεφάνου, εκδ. Τουρίκη, Γέρακας Αττικής.
[1]) Βλ και Τριχά, Λ. (2002) «Ο γνωστός και άγνωστος Χαρίλαος Τρικούπης» [2]) Βλ και «Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό», τ. 25 [3]) Βέβαια, ας σημειωθεί ότι το Σύνταγμα του 1864 δεν κατοχύρωνε ρητώς το κοινοβουλευτικό πολίτευμα. Βλ και Βακαλόπουλου, Α. & Κ. (1989) «Νεότερη ιστορία της Ελλάδος. Συμπληρωμένη με πηγές». [4]) Βλ και Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ήλιος», τ. «Ελλάς- Β’». [5]) Βλ και «Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό»:«Ο Δ. Βούλγαρης (1802-1877) έμεινε γνωστός ως πρωθυπουργός για την απαξίωσή του προς τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς».
[6]) Βλ και Βακαλόπουλου, Κ. (2004) «Ιστορία της Ελλάδος. Επίτομη- Συνθετική»:«Η ονομασία αυτή οφείλεται στην αρχαία παράδοση, κατά την οποία τα ονόματα των προδοτών γράφονταν σε στήλη».
[7]) Σημ: Η ομιλία αυτή έμεινε γνωστή ως «Ο λόγος του θρόνου». [8]) Βλ και Woodhouse, C.M. (1997) «Η ιστορία ενός λαού: Οι Έλληνες από το 324 ως σήμερα».
