Η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη στη Χαλκιδική.
Κατά την οθωμανική περίοδο και λίγο μετά την απελευθέρωση του 1912.
Στη μνήμη του φίλου μου γιατρού Κώστα Δ. Ιατρού, που πρόσφερε τις υπηρεσίες του με γνώση και ζήλο στη δημόσια ιατροφαρμακευτική περίθαλψη (Γενικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης “Γ. Παπανικολάου”).
Του Γιάννη Κύρκου Αικατερινάρη
Τα γεγονότα αυτών των ημερών μου έφεραν στη μνήμη μια είδηση που δημοσίευσε η εφημερίδα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» της Θεσσαλονίκης στο φύλλο της 17 (30 με το ν. ημ.) Νοεμβρίου 1918, όταν τελείωνε ο καταστροφικός Α’ παγκόσμιος πόλεμος. Όπως μας πληροφορούσε «η γρίπη η οποία κάμνει θραύσιν ενεφανίσθη κατ’ αρχάς εις Ιερισσόν, μετεδόθη δ’ εκείθεν εις Ίσβορον (Στρατονίκη), Μαχαλά (Στάγειρα), Λιαρίγκοβην (Αρναία), (…) και Νεοχώριον. Εις τον Ίσβορον εσημειώθησαν 27 θάνατοι, 140 δε είναι ήδη προσβεβλημένοι. Εζητήθη η αποστολή ιατρού, διότι και ο ιατρός του χωρίου προσεβλήθη υπό της γρίπης»… Τρέμω λοιπόν και στην ιδέα ακόμη, να παραλληλίσω τις σημερινές ελλείψεις της δημόσιας περίθαλψης με εκείνες της δύσκολης επίσης εποχής …
Η εξέγερση του 1821 δεν ήταν μια ξαφνική ενέργεια των υπόδουλων Ελλήνων. Κυοφορούνταν επί αρκετά χρόνια νωρίτερα, έχοντας ως αφετηρία τη Γαλλική επανάσταση. Οι αρχές του κινήματος του Διαφωτισμού, που υιοθέτησε ως πρότυπα τα μνημεία, τις αξίες και τη φιλοσοφία του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, λειτούργησαν ως μια πρόσθετη προωθητική δύναμη.
Οι συνθήκες, δηλαδή, για την επανάσταση του 1821 έγιναν περισσότερο κατάλληλες όταν ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, που ακολούθησε την Αναγέννηση, επηρέασε πολλούς από τους ηγέτες της, αλλά και ευρύτερα στρώματα του λαού. Γιατί η επανάσταση δεν θα έφθανε στην κορύφωσή της μόνο με τη συμμετοχή αρματολών και κλεφτών, με τα όποια μάλιστα αμφιλεγόμενα κίνητρά τους[i] ή μόνο με τους θεωρητικούς προσδιορισμούς της από τους «λόγιους». Χρειάστηκε παράλληλα να μεταλαμπαδευτούν, τουλάχιστο στις αναπτυγμένες -πολιτισμικά αλλά και οικονομικά- ελληνικές κοινότητες, ο πολιτισμός, οι επιστήμες και οι νέες αντιλήψεις ζωής. Χρειάστηκε να γίνει συνείδηση η ανάγκη της δημιουργίας εθνικού κράτους, ώστε να καταστούν υλοποιήσιμες οι όποιες επιδιώξεις διεκδίκησης πολιτικών δικαιωμάτων και δημοκρατικών ελευθεριών, να προωθηθούν οι αναγκαίες αλλαγές στα οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα, που επέβαλαν όχι μόνο η διοίκηση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά και οι τοπικοί ομοεθνείς παράγοντες (κοτζαμπάσηδες-πρόκριτοι και λοιποί αξιωματούχοι).
Από τις κοινότητες των διαφόρων εθνικοτήτων της νότιας Βαλκανικής -των οποίων οι κάτοικοι στην πλειονότητά τους γνώριζαν την ελληνική γλώσσα και είχαν ως θρησκεία την ορθόδοξη χριστιανική- η διακίνηση των νέων ιδεών και ό,τι άλλο συνδεόταν με το νεωτεριστικό πνεύμα και τον πολιτισμό βρήκαν προσφορότερο έδαφος στις περισσότερο αναπτυγμένες (εμπόριο, ναυσιπλοΐα, γράμματα, τέχνες κ.λπ.). Όμως απ’ όλες αυτές τις κοινότητες οι περιηγητές, που περιδιάβαιναν τον ελλαδικό χώρο, πρόβαλαν ως φυσικούς κληρονόμους των αρχαιοελληνικών αξιών του Διαφωτισμού, κυρίως εκείνες του νότιου ελλαδικού χώρου. Ήταν κι αυτός ένας από τους λόγους που το φιλελληνικό κίνημα των χωρών της Ευρώπης και της Αμερικής (Γερμανία, Ελβετία, Αγγλία, Γερμανία, Ιταλία, Ρωσία, ΗΠΑ) συνδέθηκε κυρίως με αυτές τις κοινότητες.
Ίσως εδώ θα πρέπει να αναζητηθούν και οι αιτίες που το τόσο σημαντικό για την επιτυχία της επανάστασης κίνημα της Χαλκιδικής δεν έγινε ευρέως γνωστό, παρότι είχε φοβερές απώλειες, τόσο σε ανθρώπινο δυναμικό (νεκρούς, τραυματίες και πρόσφυγες), όσο και σε καλλιέργειες, κτηνοτροφία και κτιριακές – τεχνικές υποδομές. Αυτό το ιστορικό έλλειμμα το διαπίστωσα ο ίδιος, για άλλη μια φορά, όταν πέρσι επισταμένως αναζήτησα σε πολλές βιβλιοθήκες και αρχεία των ΗΠΑ γραπτές μαρτυρίες για τα ιστορικά γεγονότα της Χαλκιδικής του 1821. Όσες τελικά βρήκα ήταν πολύ λιγότερες, σε σχέση με εκείνες των γεγονότων της νότιας Ελλάδας…
Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, ωστόσο, πέρα από τη συμβολή του στην καθιέρωση των πολιτισμικών αξιών, αλλά και στην επανάσταση του ’21 και τη δημιουργία του εθνικού κράτους, έφερε στον ελλαδικό χώρο κανόνες και νέες ιδέες οργάνωσης της καθημερινής ζωής των κοινοτήτων, σε όλα τα επίπεδα, και φυσικά και στα ζητήματα υγείας. Τις μετέφεραν από την Ευρώπη οι έμποροι και τα ισνάφια, τα συνεργεία δηλαδή των οικοδόμων, που περιδιάβαιναν την τουρκοκρατούμενη Βαλκανική.
Προσωπικότητες του νεοελληνικού Διαφωτισμού έγραψαν ή μετάφρασαν στα ελληνικά σημαντικά βιβλία, που άρχισαν να εκδίδονται στις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα. Ανάμεσά τους ξεχώριζαν τα «Δοκίμια για την Ιστορία της Ιατρικής και της Χειρουργικής από την αρχή τους μέχρι τις μέρες μας» (1798) του Αδαμάντιου Κοραή, το «Φυσικής Απάνθισμα δια τους αγχίνους και φιλομαθείς Έλληνες» (1790), του Ρήγα Βελενστινλή, η «Σειρά στοιχειώδους των μαθηματικών και φυσικών πραγματειών» (1807), «Χημείας Επιτομή» (1808), «Σύνταγμα Φιλοσοφίας» (1818-1820), «Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων» του Κωνσταντίνου Κούμα και άλλα.
Έτσι όλο και περισσότεροι Έλληνες, αλλά κι άλλοι Βαλκάνιοι λαοί, ενστερνίζονταν το όραμα του Ρήγα και όσων διανοουμένων ενέπνεαν τα απελευθερωτικά κινήματα των λαών εκείνη την περίοδο. Προσχωρούσαν σ’ αυτά, εγκαταλείποντας τον θεωρητικό στοχασμό του εφησυχασμού και των προλήψεων του παρελθόντος, που έφθανε ακόμη και στην άποψη ότι η υποδούλωση χριστιανών στον Οθωμανό κατακτητή επιβλήθηκε από το Θεό ως μια τιμωρία, που θα έπρεπε να την υπομένουν… Η επιστημονική σκέψη και ο ορθολογισμός αντικαθιστούσαν σταδιακά τον μυστικισμό και τη δεισιδαιμονία. Γιατί κατά την περίοδο που προηγήθηκε, δεν ήταν πάντα δεδομένες η ανάγκη θεμελίωσης της εθνικής συνείδησης και η πίστη ότι οι Έλληνες θα μπορούσαν να αποτινάξουν τον δυσβάσταχτο οθωμανικό ζυγό και να ανασυγκροτηθούν ως έθνος. Ο Διαφωτισμός, δηλαδή, με τις διεργασίες που προκάλεσε στις κοινωνίες των ελληνικών κοινοτήτων, έδωσε ιδεολογικό περιεχόμενο, σάρκα και οστά στο όραμα της εθνογένεσης ή σωστότερα της εθνοαφύπνισης.
Εδώ, όμως, θα ήθελα να επισημάνω, ότι η αναλυτική μελέτη όλων των παραμέτρων της ελληνικής επανάστασης του 1821 και η αναψηλάφηση των ιερών και οσίων της Ιστορίας, αποτελεί ακόμη για πολλούς μια απειλή αμφισβήτησης της αντίληψης, που αποκόμισαν κατά τη σχολική τους εκπαίδευση. Γι’ αυτό το λόγο η πρόσφατη τηλεοπτική σειρά για το 1821 και κυρίως οι τοποθετήσεις έγκυρων ιστορικών και Ακαδημαϊκών στις συζητήσεις που ακολουθούν το κάθε επεισόδιο, με όσες ενστάσεις κι αν υπάρχουν, «έθεσε επί τάπητος όχι μόνο την ιστορία του 1821, αλλά και μια μοναδική ευκαιρία υπέρβασης της καθηλωμένης συνείδησής μας. Και αν δεν αλλάξει η συνείδηση του κάθε πολίτη, η κάθοδός μας θα συνεχίζεται»[ii].
Για να αποτελέσουν, δηλαδή, τα πραγματικά επιτεύγματα εκείνης της ηρωικής εποχής παραδείγματα προς μίμηση στους νεότερους, είναι ανάγκη να κατανοήσουν οι ίδιοι την ουσία των γεγονότων, τον επιδιωκόμενο κάθε φορά στόχο και πως όλα όσα λαμπρά κατάφεραν οι πρόγονοί τους ανήκουν και σήμερα στη σφαίρα του εφικτού, με άλλους βέβαια όρους και συνθήκες. Γιατί και τότε εκτός από τους άδολους λαϊκούς αγωνιστές, υπήρξαν και πολλοί, που στα κίνητρα της συμμετοχής τους είχαν, είτε τη νομή της εξουσίας (εξ ου και οι δύο εμφύλιοι πόλεμοι της δεκαετίας του 1821), είτε τη νομή της λείας που θα αποκόμιζαν από τους κατακτημένους εχθρούς, συχνά και από τους ίδιους τους μαχόμενους Έλληνες συναγωνιστές τους…
Μπορούν λοιπόν και πάλι να πραγματοποιηθούν ανάλογα κατορθώματα -στα δεδομένα βέβαια της σύγχρονης εποχής- αν με αντικειμενική κρίση και σε όλες τις παραμέτρους τους κατανοηθούν τα ιστορικά γεγονότα, αναδειχθούν οι επιτυχίες, διερευνηθούν τα λάθη και τέλος επανεκτιμηθούν όλα όσα επέβαλε η παραδοσιακή ιστορική αφήγηση. Μια αφήγηση που δεν ήταν πάντα πειστική, καθώς «απέδιδε την εθνική αφύπνιση στην αέναη πάλη του «καλού» με το «κακό», του ελληνισμού με τη βαρβαρότητα. Δαιμονοποιούσε συλλήβδην την οθωμανική περίοδο και αναδείκνυε, σε κάθε περίπτωση, τον ηρωικό χαρακτήρα του ελληνισμού. Η σχηματοποίηση αυτή κατασκεύαζε μια εύληπτη, συμπαγή και ωραιοποιητική εθνική αφήγηση, που ανταγωνίζονταν σθεναρά οποιαδήποτε προσπάθεια τεκμηριωμένης προσέγγισης».[iii]
Ενδιαφέρουσες πάνω σε αυτό το θέμα είναι και οι παρατηρήσεις του Δημήτρη Πετρίδη,[iv] που επικαλείται τις επισημάνσεις του Κλοντ Λεβί-Στρος, εθνολόγου και μελετητή των μύθων διάφορων λαών. «Καλό-κακό, κόλαση-παράδεισος, μαύρο-άσπρο. Αυτό είναι κάτι που διευκολύνει σε ένα στάδιο να ξεχωρίζεις τους εχθρούς από τους φίλους. Ήταν χρήσιμο εξελικτικά, αλλά αντιστοιχεί σε ένα τρόπο σκέψης απλουστευμένο, που δεν μπορεί να ερμηνεύσει σωστά τη ρέουσα πολύπλοκη πραγματικότητα. (…) Η ανάπτυξη της επιστήμης, παρ’ όλο που και αυτή δεν είναι τελείως απαλλαγμένη από τρόπους σκέψης αυτού του είδους, απέδειξε ότι ο κόπος σ’ αυτή την κατεύθυνση απέδωσε καρπούς. (…) Από την άλλη, οι εξ αποκαλύψεως λεγόμενες θρησκείες, όπου η αλήθεια τους προέρχεται από τον ουρανό, επικροτούν ουσιαστικά τη λογική της άγνοιας. Θεωρούν αρετή να ικανοποιούμαστε χωρίς να κατανοούμε. Ό,τι δεν γνωρίζουμε το αποδίδουμε στη θεία βούληση και τελειώνουμε. (…) Και αυτό δεν έχει σχέση με το πόσα μπορεί να κατανοήσει ο άνθρωπος, ούτε με το ότι ίσως πάντα θα υπάρχουν πράγματα που θα παραμένουν άγνωστα».
Αλλά η αποδοχή των πρωτόγνωρων επιστημονικών γνώσεων και των νεωτεριστικών αντιλήψεων του Διαφωτισμού δεν ήταν και τόσο εύκολη υπόθεση, καθώς με τις μεταφυσικές ιδεολογικές αγκυλώσεις της μακράς ιστορικής περιόδου, που προηγήθηκε, οι παραδοσιακές κοινωνίες, στηριγμένες όπως αναφέρθηκε στο υπερβατικό, ήταν πάντα επιφυλακτικές, ακόμη και σε ζητήματα που αφορούσαν στην ίδια την ανθρώπινη ζωή. Ο μεγάλος δάσκαλος του Γένους Κωνσταντίνος Κούμας έγραψε χαρακτηριστικά: «Το μεγαλύτερον μέρος της τουρκοκρατούμενης Ελλάδος ήτο βυθισμένον εις απόλυτον αγραμματείαν» [v].
Τα νέα ιδεολογικά ρεύματα, ωστόσο, και η ανάπτυξη των επιστημών τόσο στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, όσο και στις υπό οθωμανική κατοχή ελληνικές κοινότητες άρχισαν προοδευτικά να παραμερίζουν όσα ενίσχυαν τη μοιρολατρία και χαρακτήριζαν τη ζωή των Ελλήνων, αλλά και των άλλων υπόδουλων λαών (μιλιέτ). Τις δεισιδαιμονίες και τα γιατροσόφια, τις βασκανίες και τα ξεματιάσματα, τους ξορκισμούς και τις λιτανείες, αλλά και όσες πρακτικές και τελετές δοκιμάστηκαν στο χρόνο για την αντιμετώπιση της αρρώστιας και του κακού, αντικαθιστούσαν σταδιακά η παιδεία και η επιστημονική σκέψη.
Ακόμη και η κεντρική διοίκηση της θεοκρατικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επηρεασμένη από τις ιδέες του Διαφωτισμού, επιχείρησε από το 1839 έως το 1876 την αναδιοργάνωσή της (Τανζιμάτ). Δρομολόγησε νέους θεσμούς, που θα συγκροτούσαν ένα δίκτυο παροχών και βελτίωσης των συνθηκών ζωής, ενισχύοντας παράλληλα τη συνοχή των μελών της κάθε τοπικής κοινωνίας. Μετά από μια μακρά περίοδο έλλειψης στοιχειωδών μέτρων κοινωνικής πρόνοιας και δημόσιας ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης (μόνο οι πασάδες και οι πλουσιότεροι των προκρίτων εξασφάλιζαν ακριβοπληρωμένους προσωπικούς γιατρούς), έδειξε ενδιαφέρον για τη ζωή, την υγεία και την περιουσία όλων των υπηκόων της αυτοκρατορίας, ανεξάρτητα από το θρήσκευμα και τη φυλή τους. Πέρα από τις κοινωνικού χαρακτήρα αρμοδιότητες (σχολεία, μισθοδοσία δασκάλων, ναούς κ.λπ.), που είχε παραχωρήσει στις ελληνοχριστιανικές και άλλες κοινότητες, άρχισε να ενθαρρύνει και θεσμούς παροχής δημόσιας περίθαλψης, έστω και στην πιο πρωτογενή μορφή της.
Αλλά όπως σε όλη τη Χαλκιδική έτσι και στη Ιερισσό οι κομπογιανίτες, οι αυτόκλητοι δηλαδή «γιατροί» με τα διάφορα γιατροσόφια[vi] και τις πρακτικές τους, κυριαρχούσαν μέχρι τις αρχές τουλάχιστον του 20ου αιώνα. Κοντά σ’ αυτούς συνυπήρχε και η συμπαθητική έως «μυθοποιημένη» τάξη των «πρακτικών γιατρών», που συνιστούσαν μια «λελογισμένη» χρήση βοτάνων για τη θεραπεία ασθενειών ή με τις πρακτικές γνώσεις τους «γιάτρευαν» ή έστω απάλυναν τον πόνο των ασθενών (κυρίως μυοσκελετικών παθήσεων).
Με τη γενικευμένη έλευση των σπουδασμένων γιατρών στις διάφορες επαρχίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, άρχισαν να αμφισβητούνται οι μεταφυσικές αντιλήψεις και οι αναχρονιστικοί θεσμοί για την αντιμετώπιση και ίαση ασθενειών, που αφάνιζαν τους λαούς της. Για αρκετές όμως δεκαετίες, ακόμη και μέχρι τις μέρες μας, συνυπήρχαν οι «πρακτικοί» με τους «επίσημους γιατρούς».
Θα αναφερθώ σε ορισμένα χαρακτηριστικές περιπτώσεις «εξυπηρέτησης» της δημόσιας υγείας στην Ιερισσό, που στηρίζονταν σε «μαγικές» συνταγές και γιατροσόφια, αλλά και στους πρώτους γιατρούς της, που παρείχαν υπηρεσίες ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης στους κατοίκους της, πριν και μετά την απελευθέρωση του 1912:
- Το «τεφτέρι»-ημερολόγιο του Ιερισσιώτη Παπαευσταθίου.
Η υιοθέτηση μεταφυσικών αντιλήψεων -ίσως στην Ιερισσό να ήταν ευκολότερη, λόγω της γειτνίασής της με το Άγιο Όρος- οδηγούσε τους κατοίκους της στη συνακόλουθη αποδοχή «μαγικών συνταγών» και σε ξορκισμούς του κακού και της αρρώστιας. Όπως και να έχει όμως το ζήτημα, παρουσιάζουν γενικότερο ενδιαφέρον τα όσα περιλαμβάνονται στο «τεφτέρι»-ημερολόγιο του Ιερισσιώτη Παπαευσταθίου. Στο πρώτο μέρος του -γραμμένο πριν από την απελευθέρωση του 1912- καταγράφηκαν βότανα και γιατροσόφια, ενώ στο δεύτερο ιστορικά γεγονότα και καταστάσεις κατά την απελευθέρωση του 1912:[vii]
σ. 13-14, Θεραπευτικαί πράξεις. -Γυνή έγκυος να έχη επάνω της κόκαλον της ελάφου δεν αποβάλη. –Κοπάνισε ρίζαν κρίνου με ξύδι, άλειφε την κεφαλήν, χάνεται η πυτιρίδα. – 3 δρ(άμια) θυμίαμα άσπρο, 100 δρ(άμια) νερό, βάλε εις την φωτιά να λιώση κατέβασέ το, ρίψε και ολίγον λάδι ανακάτωσέ το και πίνε ένα ποτηράκι κάθε δύο ώρας έως έλθη το ούρος. – Δια την πέτραν. Όταν ο άνθρωπος έχη πέτραν λάβε αγριομολόχα ρίζαν και βράσε την με άλας και πίνε. – Της καραβίδας τα μάτχια τρίψε τα στο αλεύρι, βάλε τα με νερόν ή με κρασί και πίνε. Ευθύς κατουρεί την πέτραν. κ.ά
- Γιατροί πριν την απελευθέρωση του 1912,
που παρείχαν, σε μονιμότερη βάση, ιατροφαρμακευτικές υπηρεσίες στους κατοίκους της Ιερισσού, αλλά και του κοντινού Αγίου Όρους.
α. Ο Κωνσταντίνος Κοτρόζος, γιατρός εγκατεστημένος στη Λιαρίγκοβη (Αρναία).[viii] Το 1886 επιχείρησε με επιτυχία στην Ιερισσό την πρώτη, στον ελλαδικό χώρο, εγχείρηση καισαρικής τομής[ix]. Εγχείρημα που γίνεται ακόμη σημαντικότερο, αν σκεφθεί κανείς ότι η δεύτερη εγχείρηση, πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα αρκετά χρόνια αργότερα (μετά την απελευθέρωση του 1912!!!). Ο Κοτρόζος, ωστόσο, που για πολλά χρόνια επισκέπτονταν την Ιερισσό, έπεσε στις 7 (με το ν. ημερ. 20) Σεπτεμβρίου του 1904 θύμα απαγωγής ληστών.
Σύμφωνα με την ειδησεογραφία της εποχής οι ληστές έδωσαν επιστολή σε κάτοικο των Σιπουτνικίων (Ριζών), που έπεσε στη συνέχεια κι αυτός θύμα τους, όταν επέστρεφε από το Άγιο Όρος. Του ζήτησαν να την παραδώσει στους οικείους του γιατρού, απαιτώντας απ’ αυτούς 1000 λίρες Τουρκίας για την απελευθέρωσή του. Το ποσό αυτό σύμφωνα με τις οδηγίες τους θα καταβάλλονταν κατά την διαδρομή «του επιδότου των λύτρων», που οι ίδιοι οι ληστές καθόριζαν στην επιστολή ως εξής: «Λιαρίγκοβη (Αρναία) – Ρεβενίκια (Μ. Παναγία) – Ιερισσός – Ίσβορος (Στρατωνίκη) και τ’ ανάπαλιν».[x]
Το ζήτημα της απαγωγής και της καταβολής των λύτρων έλαβε τόσο μεγάλες διαστάσεις, ώστε το Γενικό Ελληνικό Προξενείο της Θεσσαλονίκης «απέστειλε επί τόπου τον α΄ διερμηνέα κ. Θεόδωρο Ασκητήν, όστις εν συνεννοήσει προς τας Αρχάς Κασσάνδρας (της τότε Υποδιοίκησης Χαλκιδικής) κατόρθωσε να απαλλάξη σώον και αβλαβή τον αιχμάλωτον από τας χείρας των ληστών». Τελικά τα καταβληθέντα λύτρα έφθασαν στο ποσό των 104 λιρών Τουρκίας και όχι στις 1000 που αρχικά ζητήθηκαν ή στις 450 όπως η ίδια εφημερίδα δημοσίευσε σε προηγούμενο φύλλο της.[xi]
β. Ο Σταμάτης Καΐρης. Γεννήθηκε στην Άνδρο το 1847. Σπούδασε αρχικώς Ιατρική στο Μονπελιέ της Γαλλίας και στη συνέχεια στο «εν Αθήνησι Εθνικώ Πανεπιστημίω» όπου του απενεμήθη Διδακτορικό αξίωμα ως «σπουδάσαντα μεν περί την Ιατρικήν, την δε προς τα ιατρικά μαθήματα επίδοσιν εν τη γενομένη ακριβεί δοκιμασίαν καλώς επιδειξάμενον από δόγματος ομοθύμου της των ιατρών Σχολής εις τους διδάκτορας ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΑΙΕΥΤΙΚΗΣ».
Ήταν ανεψιός του Θεόφιλου Καΐρη, του γνωστού διανοητή του 19ου αιώνα, που κυνηγήθηκε σκληρά από το κατεστημένο της εποχής. Στις διώξεις του ίδιου και της οικογένειάς του πιθανότατα να οφείλεται και η φυγή του Σταμάτη από την πατρίδα και η εγκατάστασή του στον Πολύγυρο το 1881. Είχε γνωριστεί στην Άνδρο με τον Πολυγυρινό Γιαννάκη Ν. Τραγανό (1853-1935), απόφοιτο της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Αθήνας[xii] που ως «οικοδιδάσκαλος» παρέδιδε μαθήματα στα παιδιά του γνωστού εφοπλιστή και πολιτευτή Επαμεινώνδα Εμπειρίκου.[xiii] Ο Σ. Καΐρης πέθανε στον Πολύγυρο το 1923, προσφέροντας ιατρικές υπηρεσίες μέχρι το τέλος της ζωής του.
Με την Ιερισσό και το Άγιο Όρος ο Σταμάτης Καΐρης ανέπτυξε δεσμούς αρκετά χρόνια πριν τη συμφωνία με κατοίκους της, που θα δούμε στη συνέχεια, για την παροχή σε μονιμότερη βάση ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Παρουσιάζει ενδιαφέρον επιστολή, που έλαβε στις 15 Ιουνίου 1894 από τον Ιεροδιάκο Στέφανο, καθώς αποκαλύπτει πως στα τέλη του 19ου αιώνα η ιατρική περίθαλψη στη Χαλκιδική κινούνταν στα όρια των επιστημονικών και πρακτικών γνώσεων:
«Εξοχώτατε ιατρέ Κύριε Σταμάτη Καΐρη
Εις Πολύγυρον.
Μετ’ ενδιαφέροντος επερωτώ τα της αγαθής υγείας Σας, και μετ’ ευγνωμοσύνης γνωστοποιώ υμίν ότι τα φάρμακα τα οποία μοι εδώκατε το παρελθόν έτος έφερον αίσιον αποτέλεσμα, δηλαδή η γνωστή σας εκείνη ενόχλησις του στομάχου δεν επανήλθε μέχρι τούδε, με ενοχλεί μόνον η κοινώς λεγομένη ξυνάδα μετά και ανευρισμού ή αέρος. Προς δε ενοχλούμαι ενίοτε υπό των εσωχάδων[xiv], και ερωτώ αν μοι επιτρέπηται να θέσω βδέλλας[xv] περί τον πρωκτόν. Έτι ερωτώ αν ήναι επάναγκες να κάμω λουτρά θαλάσσια, πότε και πόσα. Δι’ όλα αυτά παρακαλώ να έχω, μετά του ιδίου κομιστού της παρούσης μου, απάντησίν Σας οδηγούσαν με τα δέοντα. Εάν δε και απαιτούνται και φάρμακα δια την ανωτέρω ξυνάδα πέμψατέ μοι με τον ίδιον. Ταύτα μετ’ ευγνωμοσύνης και υποσημειούμαι.
Μοναστηρίω 15 Ιουνίου 1894
όλως υμέτερος
Στέφανος Ιεροδιάκος»
Ο Σταμάτης Καΐρης, όμως, επισκεπτόταν τακτικά την Ιερισσό όχι μόνο για την παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, αλλά και γιατί ο τόπος προσφερόταν για ψάρεμα, ένα ενδιαφέρον που έφερε από την πατρίδα του την Άνδρο. Γι’ αυτό το σκοπό διέθετε βάρκα στην Ιερισσό, που κατά πάσα πιθανότητα κατασκευάστηκε στα καρνάγια της. Η ύπαρξη των τελευταίων ήταν πάντα συνδεδεμένη με την παράδοση του τόπου και η διατήρησή τους θα μπορούσε να αποτελέσει ένα πραγματικό «χρυσό» για τον τουρισμό και την ανάπτυξή της.
Το σχετικό με τις μεταβιβάσεις της βάρκας έγγραφο επιβεβαιώνει τις σχετικές για τα ενδιαφέροντα του Καΐρη μαρτυρίες, αλλά δίνει και πρόσθετες πληροφορίες για τα επικρατούντα στην αυγή του 20ου αιώνα:
«Πωλητήριον
Δι’ ου γίνεται δήλον ότι ο υποφαινόμενος Ιωάννης Αναγνώστου Σμάγας έχων υπό την κατοχήν μου το ήμισυ λέμβου, ην μετά του Ιωάννου Κύρκου νέμομαι ως τα εις χείρας μου κυβερνητικά έγγραφα δεικνύουσιν, επώλησα δια του παρόντος εγγράφου το υπό την κατοχήν μου ήμισυ μεθ’ όλων των αναλογούντων μοι επίπλων εις τον Γεώργιον Ιωάννου Φριδερίκον αντί λίρών οθωμανικών (4 ½) τεσσαράκοντα και ημίσεως ας παρέλαβα παρά του ιδίου τοις μετρητοίς και εις το εξής δεν δικαιούμαι το παραμικρόν επί της άνω λέμβου και προς ένδειξιν υποφαίνομαι.
1900 Οκτωβρίω 21 Άγιος Νικόλαος
Ιωάννης Αναγνώστου Σμάγας
Αναγνώσθη (δυσανάγνωστη λέξη)
Επικυρούται (τρεις δυσανάγνωστες λέξεις)
Με την σφραγίδα της κοινότητος
(σφραγίδα)
Την άνω ήμισι λέμβον την οποίαν έλαβον εκ του Ιωάννου Σμάγα αντί λιρών οθωμανικών τεσσάρων και ημίσεως (αριθ. 4 ½ ) επώλησα σήμερον εις τον κ. Σταμάτιον Καΐρην Ιατρόν παρά του οποίου έλαβον και το αντίτιμον.
Εν Πολυγύρω τη 30 9βρίου 1900
Γεώργιος Ιωάννου Φριδερίκος υπόσχωμαι τα άνω άγγελος (;) ιατρού εν Γαλατίστη μαρτυρώ
Βαρσάμης Καράς μαρτυρεί»
Ο Σταμάτης Καΐρης, ωστόσο, είναι ο πρώτος ίσως γιατρός, που εφάρμοσε στη Χαλκιδική τον θεσμό της «κοντότας»,[xvi] της συμφωνίας, δηλαδή, μεταξύ ενός γιατρού και κατοίκων μιας περιοχής για την παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, με εφάπαξ αμοιβή. Τέτοιες συμφωνίες, γνωστές αλλού και ως «συμφωνητικά γράμματα», άρχισαν να εφαρμόζονται πολύ νωρίτερα από την ελληνική επανάσταση, όταν δηλαδή έφθαναν στον ελλαδικό χώρο οι ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Ποίκιλαν ανάλογα με τον χρόνο εφαρμογής τους και τον τόπο, τον τρόπο και το ύψος της αμοιβής (συχνά και σε είδος), τη διάθεση ή όχι καταλύματος από την κοινότητα, την υποχρέωση ή όχι της χορήγησης των φαρμάκων από τον ίδιο το γιατρό, αλλά και τον αριθμό των κατοίκων, που θα καλύπτονταν από τη συμφωνία.
Στην περίπτωση ενός «συμφωνητικού γράμματος» που υπογράφηκε στο Άργος στις 18 Ιουλίου του 1800, η «κοντότα» περιλάμβανε όλο τον πληθυσμό της πόλης:[xvii] «…οι κάτωθεν γεγραμμένοι ευγενέστατοι άρχοντες της πολιτείας του άργους συνεφώνησαν μετά του εξοχωτάτου σιορ δοτόρου κυρίου χριστοδούλου σεβαστού, δια να έχη την επιστασίαν της πολιτείας ταύτης, και να κουράρη τους τυχόντας ασθενείς, όστις υπεσχέθη να είναι πρόθυμος, και με όλην την σπουδήν να καταγίνεται δια κάθε ασθενή οπού ήθελεν ακολουθήση εις την αυτήν πολιτείαν, να τον βιζιτάρη και να προθυμοποιήται δια την υγείαν του. Οι δε ευγενέστατοι
άρχοντες υπόσχονται να δίδωσι κοντότα τη αυτού εξοχότητι δια τας βίζιτάς του γρόσια χίλια τον καθέκαστον χρόνον, και εν κονάκι να κάθηται. όσα δε ιατρικά ήθελε δώση εκάστου ασθενούς θέλη πληρώνηται την τιμήν αυτών παρά του ιδίου».
Αντιθέτως το1906, εκατό δηλαδή και πλέον χρόνια αργότερα, σε αντίστοιχη κοντότα της Ιερισσού,[xviii] ο Σταμάτης Καΐρης ήταν υποχρεωμένος να παρέχει ιατρικές υπηρεσίες και τα απαιτούμενα φάρμακα μόνο σε όσους από τους κατοίκους της συμβάλλονταν μαζί του και την υπέγραφαν:[xix]
«Συμβόλαιον. Δι’ ου γίνεται δήλον ότι μεταξύ των υπογεγραμμένων κατοίκων της κοινότητος Ιερισσού εξ ενός και του ιατρού κ. Σταμάτη Καΐρη εξ άλλων συνεφώνησαν τα εξής:
1ον Οι υπογεγραμμένοι κάτοικοι της Ιερισσού προσφέρουσιν εις τον ιατρόν κ. Σταμάτη Καΐρην ως ετησίαν ιατρικήν αμοιβήν λίρας Οθωμ(ανικάς) τριάκοντα (-30-) αρχομένην από της ημέρας της ενταύθα εγκαταστάσεώς του.
2ον Έκαστος των υπογεγραμμένων θέλει εγγράφει ιδιοχείρως κάτωθεν τούτου του εγγράφου προς τη υπογραφή του και την ανάλογον αυτώ ιατρικήν αμοιβήν δι’ ην θα είνε υπεύθυνος να προπληρώνη τω κ. ιατρώ Σταμάτη Καΐρη την αναλογούσαν τριμηνίαν.
3ον Ο κ. Σταμάτιος Καΐρης απέναντι της ετησίας εκάστου εκ των υπογεγραμμένων αμοιβής θέλει προσφέρει εις τας οικογενείας των προθύμως και οσάκις θέλει προσκαλείσθαι την ιατρικήν βοήθειαν του, δηλαδή τας επισκέψεις και τα φάρμακα, προς θεραπείαν των ασθενούντων, άνευ ουδεμιάς άλλης απαιτήσεως. Του άρθρου τούτου εξαιρούνται μόνον οι πάσχοντες από χρόνιαν και δυσίατα νοσήματα, οίτινες οφείλουσι να έρχωνται εις ιδιαιτέρας συμφωνίας δια την θεραπείαν των μετά του ιατρού.
4ον Ο ιατρός κ. Σταμάτιος Καΐρης είνε ελεύθερος να μεταβαίνη εις τα περίχωρα και τα Μετόχια οσάκις προκαλείται υπό ασθενών.
5ον Εάν τις και έτερος εκ των κατοίκων θελήση κατόπιν να εγγραφή εν τω συμβολαίω τούτω πλην των υπογεγραμμένων σήμερον, έσται ελεύθερος να πράξη τούτο, εάν συνενοηθή μετά του ιατρού δια (δεύτερη σελίδα) την αμοιβήν και θέλησει είσθαι υπεύθυνος καθ’ όλα τα εν τω παρόντι εγγράφω ειρημένα.
Επί τούτοις συνετάχθησαν του παρόντος δύο όμοια δια το αυτό τέλος και εις ένδειξιν υπεγράφησαν παρ’ αμφοτέρων των συμβαλλομένων μερών.
Εν Ιερισσώ τη 3η Δεκεμβρίου 1906
Δ. Α. Μαρίνος λίρας οθωμανικάς 3. Τρεις μετριτά 2 ¾
Ιωάννης Γ. Χρι…λάκης λίρες οθ. 3. λίρες εις μετριτά 1.
Ιωάννης Γ. Τερτιλίνης λίρας οθωμ. 4 διώ εις μετριτά 2.
Ι. Δ. Αναγνώστου κοντώτα ετησία λίρ. Οθ. Μία εις μετρητά λίρας ½
Παπα Σακελάριος ετησία κοντότα 2 ½ λίρας ιες λ. Οθ. 1.
Χρήστος Ευσταθίου ετησία κοντότα 1 ½ λίρ εις μετριτά μετζίτι :3=τρία
Ευθύμιος Παντελή ετήσια κοντότα 1 ½ λίρας εις μετριτά μετζίτια 2=δύο
Ο Παπαθεολόγος…………..
…………….λίρας τρεις Αρθ. 3. δια προπληρώνει
Παπαδημήτριος Κώστα ετήσια κοντότα μία λίρα προπληρωτέα μετζίτια δύο».
Όπως φαίνεται σε κατάστιχο ομολόγων από το 1883 έως το 1907, που κρατούσε ο Σταμάτης Καΐρης, του όφειλαν σημαντικά ποσά όχι μόνον οι ασθενείς του, αλλά και άλλοι που κατά καιρούς δάνειζε. Συχνά μάλιστα υπέγραφε διακανονισμούς εξόφλησης των χρεών, καθώς εκείνη την περίοδο οι περισσότεροι κάτοικοι βρίσκονταν σε μεγάλη οικονομική δυσπραγία. Ενδεικτικά παρουσιάζω συμφωνητικό, που συντάχθηκε στις 28 Φεβρουαρίου του 1900, μεταξύ του μεταξύ του Σταμάτη Καΐρη και του Βασ. Χρ. Καρώνη, γνωστού ζαχαροπλάστη-λουκουμοποιού της Χαλκιδικής, αλλά και γνωστού Βενιζελικού παράγοντα, της Χαλκιδικής: «Μετά εν έτος από σήμερον υπόσχομαι ο υποφαινόμενος να πληρώσω εις την διαταγήν Καΐρη ιατρού μίαν (1) λίρα Τουρκίας. Το ισότιμον έλαβον παρά του ιδίου εις μετρητά, παρελθούσης δε της διορίας υπόσχομαι και εις τον νόμιμον τόκον»…
- Γιατροί-επισκέπτες στη Ιερισσό, πέραν των προαναφερθέντων
Θεωρώ χρήσιμο για την ιστοριογραφία της Ιερισσού να δώσω περιληπτικά πρόσθετα στοιχεία, τόσο για την παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης στους κατοίκους της, όσο και για τα πληθυσμιακά μεγέθη της κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.
Το 1905 η Ιερισσός είχε πληθυσμό κάτω από 2000 κατοίκους, ενώ το 1913 έφθασε στους 2110, (απογραφή της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας). Στη δεύτερη αυτή απογραφή ο συνολικός πληθυσμός της Χαλκιδικής ήταν 47.636 κάτοικοι και του γειτονικού προς την Ιερισσό Αγίου Όρους, που συχνά εξυπηρετούνταν από αυτή, 9.376.[xx]
Την περίοδο αυτή -και ιδιαίτερα μετά την απελευθέρωση και πριν την εγκατάσταση του Ιερισσιώτη γιατρού Μαρίνου- προσφέρουν υπηρεσίες στους κατοίκους της κωμόπολης (σε λιγότερο μόνιμη βάση) και άλλοι γιατροί, πέραν των προαναφερθέντων της οθωμανικής περιόδου. Είναι οι Αντ. Παλαμήδης[xxi], Κύρκος Κότσιανος[xxii] και Αργύρης Παπαδόπουλος[xxiii], με μόνιμη έδρα τον Πολύγυρο, ο Κωνσταντίνος Καραλιόλιος από τη Λιαρίγκοβη, ο Ζαφείρης (γνωστότερος ως Γαλατσιάνος) από τη Γαλάτιστα, αλλά και ο τότε νομίατρος Χαλκιδικής Πολυγυρινός Γεώργιος Παπανικολάου (γνωστός και ως Γ. Σκότ, με το λογοτέχνικό του ψευδώνυμο).
Σημ.1. Από τα Δημοτολόγια του Δήμου Πολυγύρου: «Καΐρης Σταμάτιος, έτος γέννησης 1847, άγαμος, επάγγελμα ιατρός, τόπος καταγωγής Άνδρος, απεβίωσε στον Πολύγυρο την 12η Μαΐου 1923». 2. Η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη στη Χαλκιδική αποτελεί ένα μέρος της ιστορίας της. Ελάχιστα έχουν για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη που παρασχέθηκε (ή δεν παρασχέθηκε) στους τραυματίες του καταστροφικού σεισμού της 26ης Σεπτεμβρίου του 1932. Ήδη έχω συγκεντρώσει το σχετικό υλικό (εφημερίδες της εποχής, φωτογραφίες, μαρτυρίες κ.ά.), πολύτιμο σε κάθε περίπτωση και για τους μελλοντικούς ερευνητές. 3. Πολλά από τα στοιχεία γι’ αυτό το άρθρο μου τα παραχώρησε ο Κώστας Ιατρού, πριν τα δημοσιεύσω με μικρές παραλλαγές στο περιοδικό «ΚΥΤΤΑΡΟ» της Ιερισσού, τχ. 05/2011)
Σημειώσεις επί του κυρίως κειμένου:
[i] Στη Χαλκιδική δεν υπήρξαν ποτέ, ως υπολογίσιμη στρατιωτική δύναμη. Ίσως να ήταν κι αυτός ένας από τους λόγους της αποτυχίας του επαναστατικού κινήματός της, καθώς ουσιαστική βοήθεια δεν υπήρξε από πουθενά…
[ii] Θάνου Βερέμη, καθηγητή Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών, «Φράκο ή φουστανέλα;» εφημ. «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», Κυριακή 27 Φεβρουαρίου 2011, σ.21.
[iii] Μάρθα Πύλια, καθηγήτρια Οθωμανικής Ιστορίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Η ιατρική στο κλίμα του Διαφωτισμού, εφημ. «Η ΑΥΓΗ» Παρασκευή 4 Μαρτίου 2011
[iv] Δημήτρη Πετρίδη, Ο θάνατος, οι θρησκείες και η ιδεολογία του φόβου, Αθήνα 2008, σ.105. Ο Δ. Πετρίδης είναι γιατρός του ΕΣΥ και προσφέρει χρόνια τις υπηρεσίες του στο Γ. Ν. Χαλκιδικής.
[v] Κ. Κούμα , Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων, σ.555. Πρβλ και Φωτίου Γ. Οικονόμου, Τα σχολεία της ενιαίας Ηπείρου, στους χρόνους της τουρκοκρατίας (1453-1913), Αθήνα 1987, σ.5: «Μετά την κατάκτηση της Ηπείρου από τους Τούρκους και μέχρι τις αρχές του 17ου αι. βαθύ πνευματικό σκοτάδι κάλυπτε την Ήπειρο και όλη την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα».
[vi] Βλ. και Δ. Α. Κυριαφίνη, Τα γιατροσόφια στην Αρναία, περ. «ΑΡΝΑΙΑ», τ.48, σ.7.
[vii] Το ημερολόγιο το έθεσε υπόψη μου ο συνεκδότης του περ. «ΚΥΤΤΑΡΟ» και φίλος Χρήστος Καραστέργιος. Τον ευχαριστώ.
[viii] Ήρθε στη Λιαρίγκοβη από την Εύβοια, όπου και γεννήθηκε.
[ix] εφημ. «Φάρος της Μακεδονίας», φ.1135/15-4-1887, σ.2, πρβλ Σταύρου Σταυρίδη, Η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη στη Χαλκιδική κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, Πρακτικά του τέταρτου Πανελληνίου συνεδρίου με θέμα «Η Χαλκιδική κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας», Θεσσαλονίκη 1998, σ.555-556, Γεράσιμου Πεντάγαλου, Ιατρική στο μείζονα Μακεδονικό χώρο το 19ο αιώνα, Δ. Κύρου, Ο Αυλωναρίτης γιατρός Κ. Κοτρόζος. Η ζωή του και οι περιπέτειές του στη Χαλκιδική, περ. «Το ρόπτρο», τ.31/2010, σ.24.
[x] εφημ. «ΑΛΗΘΕΙΑ» φ. (195)-43, 23 Σεπτεμβρίου 1904, σ.3.
[xi] εφημ. «ΑΛΗΘΕΙΑ» φ. (198)-46, 30 Σεπτεμβρίου 1904, σ.3.
[xii] Σπούδασε κάνοντας χρήση του κληροδοτήματος της Πολυγυρινής Τριανταφυλλιάς Κριεζή. Όπως καθόριζε η ίδια στη διαθήκη της, όταν ζούσε στην Αθήνα, το προόριζε για την υποτροφία δύο Πολυγυρινών φοιτητών στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας.
[xiii] Γιάννη Κ. Αικατερινάρη, Η Χαλκιδική στον εθνικό διχασμό (1916-1917), επίσημα έγγραφα και μαρτυρίες, περ. «ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ», τ.16, Μάιος-Ιούνιος 2003, σ.24-25. π.ρ.β.λ. Γιάννη Κ. Αικατερινάρη, Η ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά του Πολυγύρου, αφιέρωμα εφημ. Πολυγύρου «Παρατηρητής», τ.33 (1982).
[xiv] Οι ζωχάδες, οι αιμορροΐδες.
[xv] βλ. Δήμ. Χαριστού, Οι βδέλλες, περ. «ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ», τ.22, Μάιος-Ιούνιος 2004, σ.23.
[xvi] Από το λατινικό condoctus = μισθωτός, λεξικό Μπαμπινιώτη. Στις ελληνόφωνες χριστιανικές κοινότητες πρωτοεμφανίστηκε ως εξασφάλιση υπηρεσιών από «κοινό» γιατρό.
[xvii] Διατηρήθηκε η ορθογραφία του πρωτοτύπου.
[xviii] Μονόφυλλο έγγραφο σε διαστάσεις 21 Χ 26,8 εκ.
[xix] Διατηρήθηκε η ορθογραφία του πρωτοτύπου.
[xx] Μ. Λιλιμπάκη – Σπυροπούλου, Χαλκιδική, η εξέλιξη του οικιστικού δικτύου κατά την περίοδο 1912-1960, Πολύγυρος 2004.
[xxi] Ο Αντώνης Παλαμήδης πέθανε νέος, το 1914, ασκώντας την ιατρική για λίγα μόνο χρόνια.
[xxii] Χρημάτισε βουλευτής (αντιβενιζελικός) στη δεκαετία μετά την απελευθέρωση του ’12 και όταν ή Χαλκιδική αποτελούσε ακόμη Υποδιοίκηση (μέχρι το 1924, που έγινε νομός).
[xxiii] Ο Αργύριος Παπαδόπουλος το 1900, όπως φαίνεται σε σχετική κατάσταση ομολόγων, χρωστούσε στο Σταμάτη Καΐρη 35 λίρες Τουρκίας.
