Ιωάννης Συκουτρής – Διδακτική επιστολή

Ιωάννης Συκουτρής – Διδακτική επιστολή

Ο φιλόλογος των αρχών του 20^ου αιώνα Ιωάννης Συκουτρής έγραψε μια διατριβή για την αρχαία επιστολογραφία, η οποία κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σχολή Μωραΐτη (1988). Εδώ μπορείτε να διαβάσετε το κεφάλαιο που αφορά το είδος της διδακτικής επιστολής. Η μόνη παρέμβαση στο κείμενο είναι η αφαίρεση των παρενθετικών αναφορών σε πηγές, για ευκολία στην ανάγνωση. Μπορείτε να κατεβάσετε το πρωτότυπο σε pdf εδώ.

Η διδακτική επιστολή

Ήδη στην κοινή αλληλογραφία συμβαίνει ο συντάκτης της, λόγω θέσεως (μπορεί να είναι δάσκαλος, μεγαλύτερος στην ηλικία κτλ.), να παρεμβαίνει στη ζωή του παραλήπτη με συμβουλές ή προειδοποιήσεις και να πραγματεύεται προ­βλήματα της ζωής που παρουσιάζουν γενικότερο ενδιαφέ­ρον. Παρόμοιες επιστολές κυκλοφορούσαν συχνά από τον ίδιο τον συντάκτη ή τον παραλήπτη ή ακόμη και από άλλα πρόσωπα, αφού μπορούσαν να προσφέρουν και σε άλλους ομοϊδεάτες ενθάρρυνση και παραμυθία. Την ειδικότερη α­φορμή για τη συγγραφή τους την πρόσφερε, βέβαια, ο πα­ραλήπτης, αλλά ο συντάκτης τους κατόρθωνε, συνειδητά ή όχι, να μετατρέπει το ατομικό γεγονός σε τυπική περίπτωση ανθρώπινης συμπεριφοράς και δυστυχίας. Με την πάροδο του χρόνου όμως άρχισαν να γράφονται διδακτικές επιστο­λές για τις οποίες είτε ο παραλήπτης δεν αποτελούσε την αφορμή είτε η αφορμή ήταν έμμεση. Η επιστολική μορφή χρησιμοποιείται ως παγιωμένη λογοτεχνική μορφή, και σκοπός της είναι να προσδώσει στις συμβουλές για ηθική ζωή προσωπικό χρώμα. Σε παρόμοιες περιπτώσεις σήμερα συνηθίζεται να απευθύνεται κανείς σ’ έναν υποθετικό ή α­νώνυμο παραλήπτη. Οι αρχαίοι δεν συνήθιζαν κάτι τέτοιο^– απευθύνονταν πάντοτε σε πρόσωπα που ήταν ή τα θεωρού­σαν υπαρκτά και τα οποία χρησιμοποιούσαν ως προκάλυμ­μα. Αυτό το είδος επιστολογραφίας ανήκει στη μεγάλη πε­ριοχή της παραινετικής λογοτεχνίας, η οποία, αρχικά, είχε ποιητική μορφή (διδακτικό έπος, ελεγεία, ίαμβος κτλ.) και από τον 5^ο αι. πεζή και απευθυνόταν συνήθως σ’ ένα νεότε­ρο πρόσωπο.

Τον 4ο αι. συναντούμε τις πρώτες δοκιμές για εφαρμογή της επιστολικής μορφής σε τέτοιες παραινέσεις (π.χ. μερι­κές επιστολές του Ισοκράτη και του Πλάτωνα, του Αριστο­τέλη στον Αλέξανδρο, του Αρίστιππου στην Αρήτη Διογέ­νης Λαέρτιος II 84), αλλά ο κλασικός του είδους είναι ο Επίκουρος. Αυτό οφείλεται στη φύση της φιλοσοφίας του που, απομονωμένη από τη δημόσια ζωή και εχθρικά διακείμενη προς τη θεωρητική αναζήτηση της αλή­θειας, αφιερώνεται στα προβλήματα της ζωής και καλλιερ­γεί ανάμεσα στους οπαδούς της μια εσωτερική προσωπική σχέση, όπως συμβαίνει με τους οπαδούς μιας νέας θρη­σκείας. Παράλληλα με τις καθαρά ιδιωτικού χαρακτήρα ε­πιστολές που μας διαφύλαξε ο σεβασμός των μαθητών του, ο Επίκουρος έγραψε και επιστολές, με αρχικό προορισμό το ευρύ κοινό, που συγχρόνως απευθύνονταν σε διάφορους φί­λους ή ομάδες από οπαδούς του. Το παράδειγμά του ακολού­θησαν στη συνέχεια οι μαθητές του, όπως ο Μητρόδωρος ο Λαμψακηνός, ο Έρμαρχος, ο Διογένης από τα Οινόανδα κ.ά. Αργότερα έγινε μια σύντομη επιτομή από την αλληλο­γραφία του με ηθοπλαστικούς σκοπούς.

Η γνώση μας για τις διδακτικές επιστολές άλλων σχολών είναι πενιχρότερη· η ύπαρξή τους, αν και όχι τόσο πληθω­ρική, είναι αναμφισβήτητη. Κυρίως καλλιεργήθηκε με ι­διαίτερη αγάπη η παραμυθητική επιστολή προς άρχοντες και προστάτες, έτσι ώστε η επιστολική μορφή να γίνει η κλασική μορφή για τέτοιες consolationes· ο Κικέρων μάλι­στα τόλμησε να απευθύνει μια παραμυθητική επιστολή στον ίδιο τον εαυτό του. Παρόμοιες επιστολές γνωρίζουμε α­πό τον Στράτωνα, τον Καρνεάδη, τον Κλειτόμαχο, τον Παναίτιο, τον Ποσειδώνιο, τον Απολλώνιο τον Τυανέα, τον Πλούταρχο προς τη σύζυγό του κ.ά. Οι σοφι­στές συνέθεσαν επίσης μονωδίες σε επιστολική μορφή.

Γνωρίζουμε επίσης ψευδώνυμες επιστολές που αποδίδον­ται σε διάσημες προσωπικότητες (ακόμη και σε θεούς, ό­πως είναι οι επιστολές θεών του Μενίππου και οι Κρονικές επιστολές του Λουκιανού). Τέτοιες είναι οι επιστολές αρ­χόντων προς τους γιους τους, οι επιστο­λές του Σωκράτη, του Ξενοφώντα, των Κυνικών, των Πυθα­γορείων, του Ηράκλειτου, του Μουσώνιου κ.ά.

Στους Ρωμαίους η διδακτική επιστολή ήταν ιδιαίτερα αγαπητή· ανταποκρινόταν στη συνήθεια να εισά­γει ο πατέρας, χρησιμοποιώντας γραπτό λόγο, τον γιο του στις εμπειρίες της ζωής. Το σύγγραμμα του Κάτωνα του πρεσβύτερου ad filium, που ο Πρισκιανός το χαρακτηρίζει epistula, φαίνεται ότι δεν ήταν κανονική επι­στολή. Το αρχαιότερο σωζόμενο παράδειγμα διδακτικής επιστολής είναι το Commentariolum petitionis, ένα δοκίμιο του Κόιντου Κικέρωνα σε επι­στολική μορφή σχετικά με την υποψηφιότητα για το υπατικό αξίωμα (64 π.Χ.) και η απάντηση του Μάρκου.

Αλλά ο κλασικός του είδους στην παγκόσμια λογοτεχνία είναι ο Σενέκας με τις επιστολές του στον Λουκίλιο. Πρότυ­πό του αποτελεί προφανώς ο Επίκουρος, αλλά οι επιστολές του έχουν λογιότερο χαρακτήρα και συχνά τρέπονται σε η­θικές πραγματείες. Παρόλο που προσπαθεί να συνδέσει τις παρατηρήσεις του με καθημερινά γεγονότα ο πλασματικός χαρακτήρας γίνεται αι­σθητός ήδη με την επιλογή του παραλήπτη, τον οποίο πα­ρουσιάζει κάποτε ως νέο παρά τα αντίθετα χρονολογικά δε­δομένα. Ο Bourgery απέρριψε τον επιστολικό χαρακτήρα τους, και η κριτική που ασκεί ο Σενέκας στις επιστολές προς Αττικόν και οι υφολογικές του αξιώσεις δικαιώνουν τον νεότερο μελετη­τή· αντίθετος ο Albertini, αλλά η χαλαρότητα στη σύνθεση δεν είναι γνώρισμα μόνο της επι­στολής αλλά και της διατριβής. Στην προτίμηση αυτής της λογοτεχνικής μορφής οδη­γήθηκε ο Σενέκας όχι μόνο από την αντιπάθεια των συγχρόνων του εναντίον κάθε συστηματικής πραγμάτευσης και από την τάση για σύντομες, ζωηρές, ελεύθερες και εξαιρετικά ποικίλες συζητήσεις αλλά και από την πεποίθη­ση ότι στην ουσία «επίδραση δεν ασκεί το αφηρημένο πε­ριεχόμενο μιας διδασκαλίας αλλά το πρόσωπο του δασκά­λου» καθώς και από την κλίση για αυτοσύσταση, που ανοίγει τον δρόμο για τις confessiones του Αυγουστίνου.

Με τον Παύλο η διδακτική επιστολή γίνεται η πρώτη και, για μεγάλο χρονικό διάστημα μαζί με τα Ευαγγέλια, η μοναδική μορφή χριστιανικής λογοτεχνίας, προτού χρησι­μοποιηθούν οι άλλες λογοτεχνικές μορφές. Η ακμή της χριστιανικής επιστολής τοποθετείται ανάμεσα στο 250 και 450 μ.Χ. Σχεδόν όλες οι μεγάλες προσωπικότητες της Εκ­κλησίας άφησαν λιγότερο ή περισσότερο ογκώδη επιστολογραφική παραγωγή, η οποία, εφόσον δεν περιέχει πολε­μική, επιδιώκει διδακτικούς στόχους — σύμφωνα με τις από­ψεις εκείνης της εποχής, πάντως, και τα δύο είδη καταλή­γουν στο ίδιο αποτέλεσμα. Το χριστιανικό παράδειγμα ακο­λούθησαν και οι ειδωλολάτρες. Οι επιστολές του Ιουλιανού ελάχιστα διαφέρουν από τις επιστολές του Βασιλείου από την Καισαρεία· ο Ιάμβλιχος πραγματεύθηκε σε επιστολές όλο το φάσμα της αρχαίας ηθικής, όπως δείχνουν τα απο­σπάσματα που παραθέτει ο Στοβαίος. Στο σημείο αυτό η ε­πιστολή πραγματικά διαδέχεται τον διάλογο, όπως συμβαίνει στον Σενέκα.

Κατεβάστε e-books από την ψηφιακή βιβλιοθήκη του Ερανιστή, ΕΔΩ.