14 Ιανουαρίου 2017 at 23:49

Η κρίση του Σουέζ

Γράφει ο Μανόλης Πλούσος

Στις 15 Ιανουαρίου 1918 γεννιέται στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ο Gamal Abdel Nasser, ίσως η πιο γνωστή και προβεβλημένη προσωπικότητα της σύγχρονης Αιγύπτου. Για περίπου 15 χρόνια, από το 1956 μέχρι και το θάνατό του στα 1970, θα γίνει ο κυριότερος εκφραστής του σύγχρονου αραβικού εθνικισμού. Είναι ο πρώτος που θα θέσει τις βάσεις ενός κοσμικού κράτους, σε μια χώρα που κυριαρχούσαν οι ιδέες του βαθέως και υπερσυντηρητικού Ισλάμ, κυρίως μέσα από τα διδάγματα και τη δράση της «Μουσουλμανικής Αδελφότητας». Από την νεαρή του ηλικία ανέπτυξε πολιτική δράση ενάντια στην συνεχιζόμενη βρετανική παρουσία στην χώρα του. Στην κορυφή της εξουσίας, όμως, τον εκτόξευσε η συμμετοχή του, στα 1952, στο πραξικόπημα που ανέτρεψε τον διεφθαρμένο και έκλυτο φιλοβρετανό βασιλιά Φαρούκ. Το κίνημα των αξιωματικών, που ανέτρεψαν χρόνια βρετανικής παρουσίας στην Αίγυπτο, έτυχε ενθουσιώδους λαϊκής υποδοχής. Οι φόβοι, πάντως, των Δυτικών, για αναθέρμανση του ισλαμικού φονταμενταλισμού διαψεύστηκαν πανηγυρικά. Ο Nasser, χρησιμοποιώντας πολλές φορές σκληρές αστυνομικές μεθόδους, κατάφερε να εξαρθρώσει την οργάνωση «Μουσουλμανική Αδελφότητα», η οποία αποπειράθηκε να τον δολοφονήσει στα 1954, και εδραίωσε την λειτουργία του κοσμικού κράτους. Όσον αφορά στην εξωτερική του πολιτική, επέσειε τον φόβο και την ανησυχία τόσο στην Βρετανία όσο και στο γειτονικό Ισραήλ. Από την νεαρή ηλικία του συμμετείχε σε αντιβρετανικές διαδηλώσεις, ενώ είχε πολεμήσει στον πρώτο αραβοϊσραηλινό πόλεμο του 1948-49 ενάντια στην επέκταση του Ισραήλ σε βάρος των Παλαιστινίων. Οι Βρετανοί είχαν και έναν επιπρόσθετο λόγο να ανησυχούν για τις εξελίξεις στην Αίγυπτο. Η διώρυγα του Σουέζ, έργο Γάλλων του 19^ου αιώνα, ήταν για χρόνια ο δίαυλος που συνέδεε την Μεγάλη Βρετανία και την Ευρώπη με τις υπερπόντιες κτήσεις τους στην Ανατολή και στην Ινδία. Ο έλεγχος της διώρυγας ήταν ζωτικής σημασίας για το ευρωπαϊκό εμπόριο. Ο Nasser διεκδίκησε εξ αρχής τον έλεγχο της διώρυγας, που αποτελούσε έδαφος αιγυπτιακό, και επιδίωξε την εθνικοποίηση της. Πράγματι οι Βρετανοί, υπό την πίεση των Αμερικανών, που επεδίωκαν διπλωματικά να σύρουν την Αίγυπτο στο αντικομουνιστικό μπλοκ του Ψυχρού πολέμου, κατέληξαν σε συμφωνία με τους Αιγύπτιους τον Ιούλιο του 1954 και απέσυραν τα στρατεύματα τους που στάθμευαν εκεί. Η κίνηση αυτή του Nasser απέναντι στους Βρετανούς, τον εκτόξευσε στην κορυφή των ηγετών του αραβικού κόσμου. Ήταν η πρώτη φορά που μια υπανάπτυκτη αραβική χώρα σήκωνε το ανάστημα της απέναντι στην ευρωπαϊκή αποικιοκρατία, έστω και αν η τελευταία έπνεε τα λοίσθια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Ο Αραβικός Σύνδεσμος, που είχε ιδρυθεί το 1945 και προωθούσε την ένωση των Αραβικών κρατών, βρήκε στο πρόσωπο του Nasser, τον αδιαφιλονίκητο ηγέτη του.

1869, τα εγκαίνια της Διώρυγας του Σουέζ

Η αμέσως επόμενη έγνοια του Nasser ήταν η συνεχιζόμενη διαμάχη του αραβικού κόσμου με το Ισραήλ. Η τραυματική εμπειρία του πολέμου του 1948-49, που οδήγησε στη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ, ήταν αποτυπωμένη σε όλους τους Άραβες. Η Αίγυπτος από τον πόλεμο αυτό είχε αποκτήσει την Λωρίδα της Γάζας. Με ορμητήριο αυτή τη στενή λωρίδα γης, Παλαιστίνιοι «Fedayeen», εξοπλισμένοι από τους Αιγύπτιους, από το 1955, ξεκίνησαν αντάρτικες επιδρομές ενάντια στο Ισραήλ. Σε απάντηση το Ισραήλ προχώρησε σε στρατιωτική επέμβαση στην Λωρίδα της Γάζας, ενώ αναζήτησε σύγχρονα όπλα από την Γαλλία, κυρίως πολεμικά αεροσκάφη, αίτημα που οι Γάλλοι έκαναν δεκτό. Ο Nasser απευθύνθηκε με τη σειρά του στην Γαλλία, στην Βρετανία και στις Η.Π.Α. για παροχή οπλισμού, αλλά βρήκε κλειστές πόρτες. Μοιραία στράφηκε προς το κομμουνιστικό μπλοκ. Έτσι τον Σεπτέμβριο του 1955 η Αίγυπτος ήρθε σε συμφωνία με την Τσεχοσλοβακία, έπειτα από το «πράσινο φως» που έδωσε το Κρεμλίνο, και προμηθεύτηκε 80 MIG-15, που είχαν καταθορυβήσει τους Αμερικανούς στον πόλεμο της Κορέας, 45 βομβαρδιστικά και 115 από τα πλέον σύγχρονα άρματα μάχης του κομμουνιστικού μπλοκ. Παράλληλα το Κάιρο στα 1956 αναγνώρισε το κομμουνιστικό καθεστώς της Κίνας, θέλοντας να εξασφαλιστεί σε περίπτωση που οι σχέσεις Αιγύπτου και Ρωσίας δεν καρποφορούσαν. Οι κινήσεις αυτές του Nasser οδήγησαν τους Αμερικάνους και τους Βρετανούς να παγώσουν το σύνολο των οικονομικών σχέσεων και επενδύσεων τους στην Αίγυπτο. Μάλιστα, η προσφορά των Αμερικανών για την κατασκευή του μεγάλου φράγματος στο Ασουάν απεσύρθη. Έτσι η κατασκευή του φαραωνικού αυτού έργου ανατέθηκε στους Σοβιετικούς, που ενίσχυσαν σημαντικά την επιρροή τους στην χώρα και στην Μέση Ανατολή ευρύτερα. Ο Nasser, τέλος, έπαιξε το χαρτί της διώρυγας, εθνικοποιώντας την, τον Ιούλιο του 1956. Μέχρι τότε ο έλεγχος και τα έσοδα της διώρυγας ανήκαν στου Γάλλους. Η κίνηση αυτή του Αιγύπτιου ηγέτη έδωσε στην Μεγάλη Βρετανία, στην Γαλλία και στο Ισραήλ το πρόσχημα που έψαχναν για στρατιωτική επέμβαση. Η Αγγλία όμως πλέον είχε πάψει να είναι η παλιά, ανίκητη παγκόσμια αυτοκρατορία. Ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος την είχε καταστήσει σκιά του παλιού της εαυτού, έχοντας μειώσει δραματικά την ικανότητά της για ανάληψη άμεσης δράσης. Το βρετανικό επιτελείο ήταν αδύνατο να είναι έτοιμο για επιχειρήσεις πριν από τον Σεπτέμβριο του 1956… Η Αμερική, εκμεταλλευόμενη αυτή την καθυστέρηση, και έχοντας μόλις συνέλθει από τον πόλεμο της Κορέας, έψαξε διπλωματική λύση για το πρόβλημα πείθοντας Αγγλία και Γαλλία να συμφωνήσουν στο να τεθεί η διώρυγα υπό διεθνή εποπτεία. Ο Nasser, όμως, απέρριψε τις αμερικανικές πρωτοβουλίες αντιτείνοντας την ομαλή λειτουργία της διώρυγας υπό τον αιγυπτιακό έλεγχο.

Πρωτοσέλιδα βρετανικών εφημερίδων για την κρίση του Σουέζ

Τον Οκτώβριο του 1956 Αγγλία, Γαλλία και Ισραήλ σε μυστική συνάντηση στην Γαλλία συμφώνησαν να αναλάβουν δράση από κοινού ενάντια στην Αίγυπτο. Έτσι στις 29 Οκτωβρίου 1956 ισραηλινά στρατεύματα εισέβαλαν στην Λωρίδα της Γάζας και κατευθύνθηκαν προς την διώρυγα. Οι Βρετανοί από την μεριά τους ανέλαβαν τον βομβαρδισμό των αιγυπτιακών αεροδρομίων και οι Γάλλοι την παρεμπόδιση του αιγυπτιακού ναυτικού. Η υποστήριξη της Ε.Σ.Σ.Δ. στον Nasser προσέδωσε στην διαμάχη εκρηκτικό χαρακτήρα, αφού η τοπική αυτή διένεξη μπορούσε να πυροδοτήσει ακόμη και πυρηνικό πόλεμο. Οι σχέσεις των δυο υπερδυνάμεων άρχισαν να πλησιάζουν στο σημείο βρασμού επικίνδυνα, όταν οι Σοβιετικοί προειδοποίησαν τους Αμερικάνους να αποφύγουν κάθε ανάμιξη στην Αίγυπτο. Με τη σειρά τους οι Αμερικάνοι απάντησαν ότι τυχόν παρέμβαση της Ε.Σ.Σ.Δ. στο ζήτημα θα προκαλέσει αντίποινα από την μεριά τους. Την λύση στον γόρδιο δεσμό έδωσαν τελικά οι Η.Π.Α. που συγκράτησαν την Γαλλοβρετανική αποβατική δύναμη, ενώ ο Ο.Η.Ε. καλούσε δια ψηφίσματος το Ισραήλ σε κατάπαυση πυρός και αποχώρηση από το αιγυπτιακό έδαφος. Οι μάχες έπαυσαν στις 7 Νοεμβρίου 1956 και μέχρι τα Χριστούγεννα τα αγγλογαλλικά στρατεύματα, που ήταν οχυρωμένα πέριξ της διώρυγας, απομακρύνθηκαν συντεταγμένα.

Βρετανοί στρατιώτες παρακολουθούν τις κινήσεις των Αιγυπτίων

Η κρίση στη διώρυγα του Σουέζ πρόσθεσε ακόμη έναν τομέα έντασης στις εύθραυστες σχέσεις Η.Π.Α. και Ε.Σ.Σ.Δ.. Η ανησυχία που, δικαίως, είχε καταλάβει τους αμερικανούς διπλωμάτες, σχετιζόταν και με το γεγονός ότι μόλις ένα χρόνο πρίν, το 1955, η Ε.Σ.Σ.Δ. είχε συστήσει το «Σύμφωνο της Βαρσοβίας», το αντίπαλο δέος του Ν.Α.Τ.Ο.. Τυχόν ενεργοποίηση του θα οδηγούσε σε παγκόσμια σύρραξη… Παράλληλα η υποστήριξη των Η.Π.Α. στο νεοσυσταθέν κράτος του Ισραήλ, οδήγησε τις περισσότερες χώρες της περιοχής στην σοβιετική ομπρέλα προστασίας. Η κρίση του Σουέζ είχε σημαντικές επιπτώσεις και στην βρετανική οικονομία, τις σημαντικότερες μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Περίπου 400 εκ. δολάρια ήταν οι απώλειες της ασθμαίνουσας βρετανικής οικονομίας! Η σημαντικότερη επίπτωση, πάντως, σχετίζεται με το γόητρο της Γηραιάς Αλβιόνος, το οποίο δέχτηκε καίριο χτύπημα. Μια μικρομεσαία αναπτυσσόμενη χώρα είχε καταφέρει να επιβληθεί στην, πάλαι ποτέ, κοσμοκράτειρα Αγγλία. Ο τότε πρωθυπουργός της Αγγλίας, Άντονι Ήντεν, παραιτήθηκε μην μπορώντας να αντέξει το βάρος της διπλωματικής ήττας. Όπως το θέτει ο ιστορικός Martin Van Creveld, «εν τέλει, το κυριότερο δίδαγμα της επιχείρησης ήταν ότι οι πρώην Μεγάλες Δυνάμεις, που ανήκαν πια στις δευτεροκλασάτες χώρες, δεν ήταν πλέον σε θέση να καθυποτάξουν ούτε καν έναν αντίπαλο τρίτης κατηγορίας, που ανήκε στις χώρες του «αναπτυσσόμενου» κόσμου». Το μικρό Ισραήλ απέκτησε ακόμα περισσότερα εδάφη, την χερσόνησο του Σινά μέχρι και το 1957, και βελτίωσε ακόμη περισσότερο την στρατιωτική μηχανή και τακτική του. Το αποτέλεσμα της βραχύβιας κινητοποίησης για το Ισραήλ δεν ήταν ένα διπλωματικό φιάσκο, όπως κατέληξε για τους Άγγλους και τους Γάλλους. Από την μεριά του ο Nasser αύξησε κατακόρυφα το γόητρο του σε παγκόσμιο επίπεδο, αν και σε καθαρά στρατιωτικό επίπεδο μάλλον η Αίγυπτος είχε ηττηθεί, ηθικά ωστόσο είχε τονωθεί η εθνική αξιοπρέπεια των Αιγυπτίων. Το σύνολο πλέον του αραβικού κόσμου αναγνώριζε στο πρόσωπο του Nasser έναν αξιοπρεπή ηγέτη του αραβικού εθνικισμού. Έχοντας ελιχθεί με μαεστρία μεταξύ των δυο υπερδυνάμεων κατάφερε να πετύχει τον αρχικό του στόχο, που ήταν η απομάκρυνση των αποικιοκρατικών στρατευμάτων από τη χώρα του και να αποκτήσει τον έλεγχο της στρατηγικής σημασίας διώρυγας του Σουέζ. Παράλληλα, η κατασκευή από τους Σοβιετικούς του φράγματος του Ασουάν, ολοκληρώθηκε στα 1970, έδωσε ισχυρή ώθηση στην αιγυπτιακή οικονομία, αφού κάλυπτε σε μεγάλο βαθμό τις ενεργειακές ανάγκες της Αιγύπτου, ενώ το όνομα του Nasser δόθηκε στην τεχνητή λίμνη που δημιουργήθηκε και αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες στον κόσμο.