Η Μεγάλη Ύφεση (1929-1939)
Γράφει ο Μανόλης Πλούσος
Μετά το τέλος του Α΄ παγκοσμίου πολέμου η Γηραιά Ήπειρος μπαίνει σε μια αργή τροχιά ανάκαμψης προσπαθώντας πρωτίστως να επουλώσει τις πληγές που άφησε πίσω του ο Μεγάλος πόλεμος. Στην άλλη άκρη του Ατλαντικού όμως οι Η.Π.Α. διανύουν μια περίοδο αχαλίνωτης οικονομικής ανάπτυξης. Η γενιά του «Μεγάλου Γκάτσμπυ» είχε υποτυπώδη οικονομικά προβλήματα μπροστά στην κατάσταση που βίωναν οι Ευρωπαίοι, που έπρεπε να ανταπεξέλθουν στο άχθος της πληρωμής των εξόδων του Μεγάλου πολέμου. Οι Η.Π.Α. ζούσαν στον αστερισμό της Jazz, του ραγδαίως ανερχόμενου Hollywood και του επιδεικτικού καταναλωτισμού. Το Δεκέμβριο του 1928 ο αμερικανός πρόεδρος Κάλβιν Κούλιτζ δήλωνε έμπλεος περηφάνιας: «Κανένα κογκρέσο των Η.Π.Α. δεν είχε μπροστά του τόσο ευχάριστες προοπτικές όσο αυτές που εμφανίζονται σήμερα». Ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού είχε εθιστεί ήδη από το τέλος του Μεγάλου πολέμου στον χρηματιστηριακό καπιταλισμό που υποσχόταν αστρονομικά κέρδη με λίγα ή και καθόλου ίδια κεφάλαια. Χιλιάδες πολίτες δανείζονταν από τις τράπεζες με σκοπό την επένδυση σε μετοχές και κρατικά ή εταιρικά ομόλογα, ενώ και στις πλέον απομακρυσμένες πόλεις των Η.Π.Α. ιδρύθηκαν χρηματιστηριακές εταιρείες με κύριο σκοπό την διάχυση στο παντοτινά ρέον χρηματοπιστωτικό σύστημα των αποταμιεύσεων και του τελευταίου «hillbilly»… Παντού επικρατούσε ένας επενδυτικός και καταναλωτικός πυρετός χάρη στην ανεξάντλητη και ανεξέλεγκτη χρηματοδότηση των τραπεζών. Ελάχιστοι υποψιάζονταν την συνέχεια που θα ακολουθούσε…
Έπειτα από πέντε χρόνια συνεχούς ανόδου του δείκτη τιμών του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης (N.Y.S.E.) την Πέμπτη 24 Οκτωβρίου του 1929, 12 εκατομμύρια μετοχές έπεσαν στην αγορά χωρίς να συναντήσουν αγοραστή! Αυτό ήταν το έναυσμα για το ξέσπασμα της μεγαλύτερης οικονομικής κρίσης, μέχρι την κρίση του 2008! Χιλιάδες επενδυτές άρχισαν να πωλούν τίτλους η αξία των οποίων άρχισε να πέφτει κατακόρυφα, ενώ χιλιάδες τράπεζες που είχαν επενδύσει τις καταθέσεις των πελατών τους σε μετοχές καταλήγουν να χρεοκοπήσουν… Τη «Μαύρη Πέμπτη» του Οκτώβρη του 1929 οι μετοχές χάνουν το ένα τρίτο της αξίας τους! Η υστερία στους επενδυτικούς κύκλους δεν άργησε να έρθει. Το σύστημα της αμερικανικής οικονομία καταρρέει εν ριπή οφθαλμού. Οι τράπεζες αμέσως διακόπτουν τις πιστώσεις προκαλώντας έλλειψη χρήματος και ασφυξία στην αγορά, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει η παραγωγή και η κατανάλωση. Ενδεικτικά τρεις μήνες μετά το κραχ η παραγωγή αυτοκινήτων στις Η.Π.Α. έχει μειωθεί στο μισό…Χαμένοι βγήκαν οι περισσότεροι επενδυτές, πλούσιοι και μικροί, που είδαν τις αποταμιεύσεις μια ζωής να εξανεμίζονται σε λίγες μόνο ώρες. Σε διάστημα λίγων ωρών περίπου δέκα χιλιάδες επενδυτές κατακλύζουν την περιοχή έξω από το χρηματιστήριο αναζητώντας ενημέρωση. Απέναντι τους παρατάχθηκαν δυνάμεις έφιππων αστυνομικών για το φόβο εισβολής τους «αλά Βαστίλη» στυλ… Σημειώθηκαν μάλιστα και μερικές αυτοκτονίες με απογοητευμένους επενδυτές να πέφτουν από τους ουρανοξύστες!
Το κραχ του 1929 ήταν αποτέλεσμα της αχαλίνωτης χρηματιστηριακής κερδοσκοπίας καθώς και του πολλαπλασιασμού των τραπεζικών πιστώσεων, ιδιαίτερα στις Η.Π.Α. Παράλληλα η αδυναμία των ευρωπαϊκών χωρών να ανταποκριθούν στα χρέη τους προς τη μεγάλη υπερατλαντική δύναμη καθώς και η απόσυρση αμερικανικών κεφαλαίων από την Ευρώπη επιδείνωσαν έτι περαιτέρω την κατάσταση. Η μεγαλύτερη βιεννέζικη τράπεζα Kredit Anstalt πτωχεύει το Μάη του 1931 ενώ η χρεοκοπία του υφαντουργικού κολοσσού Nordwolle στη Γερμανία παρασύρει στον όλεθρο την Danatbank. Στις 13 Ιουλίου 1931 η Γερμανία αναστέλλει τη λειτουργία όλων των πιστωτικών καταστημάτων και των ταμιευτηρίων. Όπως ακριβώς ο πόλεμος στην Ευρώπη έγινε αυτομάτως παγκόσμιος έτσι και η ύφεση στις Η.Π.Α. διαδόθηκε και έγινε παγκόσμια ύφεση πλήττοντας και τις χώρες του Τρίτου κόσμου των οποίων οι οικονομίες δεν είχαν πλήρως εκσυγχρονιστεί και ουσιαστικά παρήγαγαν πρώτες ύλες για τα βιομηχανικά κράτη. Ο Τζον Γκαλμπρέιθ στο βιβλίο του «Το μεγάλο κραχ» επισημαίνει ότι «τα θεμέλια της οικονομίας ήταν σαθρά» καθώς οι εταιρικές και τραπεζικές δομές νοσούσαν και το εισόδημα ήταν άνισα κατανεμημένο με το 5% του πληθυσμού των Η.Π.Α. να κατέχει το ένα τρίτο των συνολικών εισοδημάτων. Ο Άρθουρ Σάλτερ, Βρετανός πολιτικός της περιόδου, αναφέρει πως «τα αρνητικά στοιχεία του καπιταλισμού υπονόμευαν ανέκαθεν τις θετικές πλευρές του. Τώρα απειλούν την επιβίωση του».
Τις επόμενες μέρες μεγαλοτραπεζίτες και βιομήχανοι επιδίδονται σε μάταιες αγορές μετοχών προσπαθώντας να αντιστρέψουν την κατάσταση. Ο κύβος όμως πλέον είχε ριφθεί…Η Ford Motor Company ως τον Αύγουστο του 1931 είχε απολύσει γύρω στους 90.000 εργάτες…Στη Γερμανία το 1932 υπάρχουν 5.7 εκατομμύρια άνεργοι ενώ στη Βρετανία ανέρχονται την ίδια χρονιά στα 2.7 εκατομμύρια. Πρωταθλήτριες στην ανεργία αναδεικνύονται οι Η.Π.Α. με 11.5 εκατομμύρια άνεργους στα 1932! Ο πρώην πρόεδρος των Η.Π.Α. Κάλβιν Κούλιτζ ιδιοφυώς σχολίαζε στις αρχές του 1931 «όταν ολοένα περισσότεροι άνθρωποι χάνουν τις δουλειές του, τότε εμφανίζεται ανεργία» και πως «αυτή η χώρα δεν είναι σε καλή κατάσταση»…! Οι Η.Π.Α. συγκλονίζονται τα επόμενα χρόνια από κοινωνικές εκρήξεις. Στα περίχωρα πολλών αστικών κέντρων αρχίζουν και εμφανίζονται παραγκουπόλεις ανέργων που είχαν υποστεί έξωση από τα σπίτια τους, οι λεγόμενες «Hoovervilles» από το όνομα του τότε προέδρου Χέρμπερτ Χούβερ. Στην εφημερίδα The Nation του Ουισκόνσιν αναφέρεται πως «σε όλες τις μεσοδυτικές πολιτείες η ένταση μεταξύ αγροτών και Αρχών έχει οξυνθεί εξαιτίας των φόρων και των πλειστηριασμών». Το Δεκέμβριο του 1932 20.000 βετεράνοι του Μεγάλου πολέμου πραγματοποίησαν πορεία στην Ουάσινγκτον απαιτώντας να εξοφληθούν τα κρατικά ομόλογα που είχαν στην κατοχή τους με τα οποία θα λάμβαναν επιδόματα που τους είχε υποσχεθεί η κυβέρνηση. Ο «Στρατός των επιδομάτων», όπως έμεινε στην ιστορία το πλήθος αυτό των βετεράνων, αντιμετωπίστηκε από 4 ίλες ιππικού, 4 λόχους πεζικού, μια διμοιρία πυροβολικού και 6 άρματα μάχης…! Επικεφαλής των δυνάμεων ήταν ο μετέπειτα ήρωας του Ειρηνικού στον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο Ντάγκλας Μακ Άρθουρ και υπασπιστής του κάποιος, ταγματάρχης τότε, ονόματι Ντουάιτ Αϊζενχάουερ… Αποτέλεσμα, δυο νεκροί βετεράνοι και 1000 τραυματίες.
Την άνοιξη του 1933 ορκίζεται πρόεδρος των Η.Π.Α. ο Φρανκλίνος Ντ. Ρούζβελτ και βάζει μπρος ένα νέο πρόγραμμα οικονομικών μεταρρυθμίσεων με τον τίτλο «New Deal». Το πρόγραμμα αυτό εγκαινίαζε μια περίοδο κρατικής παρέμβασης στην οικονομία με σκοπό τη δημιουργία θέσεων εργασίας, την προστασία της απασχόλησης και την αναμόρφωση του τραπεζικού συστήματος. Σε παγκόσμιο επίπεδο παρατηρείται μια προσπάθεια των κρατών να παίξουν ζωτικότερο ρόλο στη ρύθμιση της οικονομίας. Η μια χώρα μετά την άλλη επέβαλλαν δασμούς περιορίζοντας τις εισαγωγές στρεφόμενες πλέον στην αξιοποίηση των δικών τους οικονομικών δυνατοτήτων. Ακόμη και η θαλασσοκράτειρα Βρετανία υιοθέτησε το 1932 την «Αυτοκρατορική Προτίμηση», ένα προστατευόμενο συνασπισμό αγορών από μέλη της κοινοπολιτείας. Η ενδυνάμωση του ρόλου του κράτους στην λειτουργία της οικονομίας δημιούργησε στην Ευρώπη τις συνθήκες για την ανάδειξη φασιστικών και ναζιστικών πολιτευμάτων που στον πυρήνα της πολιτικής τους σκέψης το κράτος ασκούσε διευθυντικό ρόλο σε όλες τις λειτουργίες της κοινωνίας. Εν τέλει δικτατορικά καθεστώτα αντικατέστησαν τον κοινοβουλευτισμό που είχε συνδεθεί αμετάκλητα με την οικονομική καταστροφή. Στην Ιταλία ήδη από το 1926 ο Μουσολίνι βρίσκεται επικεφαλής μονοκομματικού κράτους, στη Γερμανία το 1933 οι ναζιστές του Χίτλερ ανέρχονται στην εξουσία, στην Ελλάδα το 1936 εγκαθιδρύεται η δικτατορία του Μεταξά ενώ στην Ισπανία ο Φράνκο καταλαμβάνει την εξουσία μετά από τον αιματηρό εμφύλιο του 1936-1939. Σε κράτη με δημοκρατική παράδοση όπως η Γαλλία, η Βρετανία και η Ολλανδία επικρατούν οι οικονομικές αντιλήψεις του Τζον Μ. Κέυνς που θέλουν το κράτος να τονώνει την κατανάλωση μέσω δημόσιων επενδύσεων και να κατανέμει τα εισοδήματα δικαιότερα. Ο Κέυνς έβλεπε το χρήμα όχι ως αυτοσκοπό αλλά ως εργαλείο για την ανάπτυξη. Το κράτος πάντως και στην περίπτωση του Κέυνς αλλά και στην περίπτωση των φασιστικών-ναζιστικών καθεστώτων αποτελούσε το ρυθμιστή της οικονομικής ζωής, με τις δυο όμως αντιλήψεις να τις χωρίζει χάος όσον αφορά στους στόχους και στη φιλοσοφία τους. Τέλος για το Σοβιετικό καθεστώς που από θέση αρχής στηριζόταν στον κρατισμό, το κραχ αποτελούσε ακόμη μια απόδειξη πως ένα σύστημα που ως μοναδικό του κίνητρο είχε το εταιρικό κέρδος ήταν ασταθές, απρόβλεπτο και εν γένει αναξιόπιστο.
Το κραχ ουσιαστικά κατέρριψε την ιδέα ότι ο αχαλίνωτος οικονομικός φιλελευθερισμός θα οδηγούσε στην αφθονία και την κοινωνική ευτυχία. Άνοιξε πάντως, κυρίως υπό την επίδραση των ιδεών του Κέυνς, το δρόμο στην τόνωση της κοινωνικής πολιτικής του κράτους με την εμφάνιση του «κράτους πρόνοιας». Παράλληλα ενισχύθηκαν οι οικονομικοί εθνικισμοί που στην περίπτωση της Ευρώπης θα αποτελέσουν μια από τις κύριες αιτίες του ξεσπάσματος του Β΄ παγκοσμίου πολέμου. Τα κράτη πλέον ακολουθούν πολιτικές αυτάρκειας και προστατευτισμού. Τα δε ναζιστικά και φασιστικά καθεστώτα θα οδηγήσουν στα άκρα τη λογική του κρατισμού στηρίζοντας την ανάπτυξη τους στους αχαλίνωτους εξοπλισμούς. Εν τέλει η «Μεγάλη Ύφεση» του 1929-1939 συνέβαλε στην εδραίωση της αντίληψης περί παγκοσμιοποίησης, αφού αποδείχτηκε ότι κανένα σημείο του πλανήτη δεν διέφυγε τις επιπτώσεις ενός μεμονωμένου γεγονότος που έλαβε χώρα σε μια πόλη του βορειοδυτικού ημισφαιρίου.
Διαβάστε: «Ιστορία του λαού των Η.Π.Α.», HowardZinn, εκδόσεις «Αιώρα»
«Ο μεγάλος Γκάτσμπυ», Φ. Σκόττ Φιτζέραλντ
«Τα σταφύλια της οργής», Τζ. Στάινμπεκ
