Ο Ιερός Ναός Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στα Σέρβια (13ος αιώνας)

«Ταῦτα δὲ ἔδει ποιῆσαι κἀκεῖνα μὴ ἀφιέναι.»

Κατά Ματθαίον Ευάγγέλιο

Γράφει ο Νίκος Μπουκουβάλας

Ο Ιερός Ναός Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης βρίσκεται στη βόρεια υπώρεια του λόφου της βυζαντινής Καστροπολιτείας των Σερβίων και δεν μελετήθηκε ποτέ, μέχρι το 2015. Η θέση του είναι ακριβώς κάτω απ’ τον Ι.Ν των Αγίων Αναργύρων, στην ανατολική απόληξη του μεγάλου φάραγγα (Χούνη) σε ένα μικρό οριζόντιο πλάτωμα. Είναι οι δύο ναοί που βρίσκονται εκτός της Καστροπολιτείας των Σερβίων αλλά κοντά της. Ο καθηγητής του Α.Π.Θ και ακαδημαϊκός, Ανδρέας Ξυγγόπουλος, στο θεμελιώδες έργο του, «ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΩΝ ΣΕΡΒΙΩΝ» (1957), δεν ασχολήθηκε με την εν λόγω εκκλησία, ίσως διότι θεώρησε ότι δεν εντάσσεται στο βυζαντινό σύνολο των μνημειακών Σερβίων, αλλά είναι μεταγενέστερη. Πέρασαν 58 χρόνια από τότε, για να διαβάσουμε μια μελέτη γι’ αυτόν τον ναό, συγκεκριμένα του Πασχάλη Ανδρούδη (Λέκτορας βυζαντινής αρχαιολογίας & τέχνης, Α.Π.Θ) και της Μαρίζας Τσιάπαλη (Δρ. Αρχαιολόγος, Προισταμένη της 17ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων). Αυτοί δημοσίευσαν τα αποτελέσματα της έρευνας τους στο άρθρο «Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ ΣΤΑ ΣΕΡΒΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ « ( Σεπτ. 2015 ). Πρόκειται για εμπεριστατωμένο κείμενο, που ήρθε πριν 7,5 χρόνια να συμπληρώσει, με μια ακόμη ψηφίδα, την ιστορία του τόπου μας. Σύμφωνα με το άρθρο, η οικοδόμηση του χρονολογείται τον 13ο αιώνα, μάλλον την χρονική περίοδο 1216 – 1259.

Σημ. Ν.ΜΠ:

Το σωστό: την χρονική περίοδο 1219 – 1259, όταν τα Σέρβια ανήκαν διοικητικά στο βυζαντινό Δεσποτάτο της Ηπείρου, εκτός λίγων στιγμών που ανήκαν διοικητικά στη βυζαντινή Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Αυτές οι δύο απόδημες βυζαντινές ηγεμονίες τότε αντί να συνασπισθούν εναντίον του Φράγκου κατακτητή της Πόλης, έκαναν αλλεπάλληλους πολέμους μεταξύ τους με την Οσία Θεοδώρα, τη Σερβιώτισσα Θεοδώρα Ιωάννου Πετραλείφα, να κάνει το ανθρωπίνως δυνατό για την ειρήνευση ως βασίλισσα Άρτης και σύζυγος του πολεμόχαρου και αιθεροβάμονα ηγέτη του Δεσποτάτου της Ηπείρου, Μιχαήλ Β’ Δούκα Άγγελου Κομνηνού.

Σύμφωνα με το άρθρο, η κυρίως τοιχογραφία που διασώζεται είναι η χρονικά δεύτερη και χρονολογείται τον 15ο αιώνα, συγκεκριμένα την περίοδο 1475 – 1500.

Ας δούμε αδρομερώς την εποχή αυτή στον τόπο μας.

Σημ. Ν.ΜΠ:

Η περιοχή από τα Σέρβια ως τη Λάρισα υπέστη ως τότε τρεις εισβολές των Οθωμανών:

– Η πρώτη, το 1386/1387, με στρατιωτικούς αρχηγούς τους πασάδες Χαιρεντίν και Εβρενός, μάλλον τερματίστηκε αναίμακτα.

– Η δεύτερη, το 1393 -1396, απ’ τον ίδιο Εβρενός, τον οποίο ακολουθούσε ο δερβίσης Χασάν Μπαμπάς, ο ιδρυτής του ομώνυμου τεκέ στα Τέμπη. Αυτή υπήρξε αιματηρή.

– Η Τρίτη, το 1423, με αρχηγό τον Τουραχάν μπέη, μετά την επιστροφή του από την Πελοπόννησο. Η κατάκτηση του Τουραχάν ήταν σχεδόν αναίμακτη.

Το 1423 λοιπόν είναι η οριστική κατάκτηση του τόπου μας απ’ τους Οθωμανούς και διήρκεσε 489 χρόνια.

Περίπου το 1480, διενεργείται η πρώτη απογραφή του Βιλαετίου Σερβίων (πάνω από 100 οικισμοί, ελάχιστοι μουσουλμανικοί) με τα εξής πληθυσμιακά μεγέθη σε πλήθος νοικοκυριών, εντός παρένθεσης η απογραφή 20 χρόνια αργότερα, του 1498 – 1502:

– Σέρβια / Serfice, 530 ( 830 ), εντός της Καστροπολιτείας.

– Lutros, 217 ( 334 ), άγνωστη θέση, ίσως στη σημερινή Λάβα Σερβίων.

– Πολύραχο / Rahova, 142 (192).

– Kρανίδια / Kranlik, 104 (158).

– Αιανή / Kalyani, 88 (556)

– Γούλες / Gulaz 71 (125)

– Tρανόβαλτο / Ikserovaltos n.d Buyuk Valtos, 70 (69)

– Bελβεντός / Libyot n.d Velvendos, 46 ( 705 ), προφανώς συναπογραφή οικισμών που συγκρότησαν τον Βελβεντό κατά το 1500.

– Γκρατσάνη – ( 331 ) απότομη και ανεξήγητη εγκατάσταση κ.λπ.

Η Κοζάνη δεν καταγράφηκε το 1480 γιατί δεν υπήρχε, αλλά το 1498 – 1502 έχει 137 νοικοκυριά. Το δάσος στο οποίο σχηματίσθηκε η Κοζάνη ήταν τόπος καταφυγής των γύρω Χριστιανών που έχασαν τα κτήματα και το βιος τους στα πεδινά, λόγω της οθωμανικής κατάκτησης, αφού καταχωρήθηκαν στους στρατιωτικούς Σπαχήδες (ως τιμάρια και μεγάλα χάσια) αλλά και σε μεταφερόμενους Κονιάρους (ως προσωπικοί μικροί κλήροι). Οι φυγάδες (Κατσάνοι στα τουρκικά) των Σερβίων όταν έφτασαν εκεί, ίσως 18 οικογένειες, βρήκαν τον υποτυπώδη οικισμό στα «Τρία Δέντρα» (περίπου στον Ι.Ν Κωνσταντίνου και Ελένης, στην οδό Γκέρτσου, στην Κοζάνη) και μερικούς τζιομπάνους πιο βόρεια και τους συνοίκησαν αμφότερους. Από τότε ξεκινά η ιστορία της Κοζάνης μετά το 1480.

Αυτή είναι η κατάσταση της περιοχής, όταν επανατοιχογραφείται ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης Σερβίων, την εποχή 1475 -1500.

Ιδιαιτερότητες του μνημείου:

α) Είναι μεταξύ των 10 ναών του 13ου αιώνα στον ελλαδικό βυζαντινό χώρο που φέρουν τρίεδρη αψίδα / εξωτερικό του Ιερού. Μάλιστα είναι δυσανάλογα μεγάλη /ψηλή, ενδεικτικό στοιχείο του παλαιότερου μεγέθους / ύψους του ναού και κεραμοπλαστικά κοσμημένη.

β) Στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης / εσωτερικό του Ιερού, η Παναγία Βλαχερνίτισσα φέρει μετάλλιο με τη μορφή του Ιησού και την επιγραφή «Ο ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ», δηλαδή ο αγέννητος Χριστός. Το συναντάμε μόνο 10 φορές ως τότε στον ελλαδικό χώρο, εκ των οποίων οι 2 στα Σέρβια, στον ναό για τον οποίο συζητάμε και στην εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων στα Σέρβια.

γ) Στο τύμπανο της κόγχης του Ιερού ο Ευχαριστιακός Χριστός δεν εικονίζεται πάνω απ’ την Αγία Τράπεζα, ως συνήθως, αλλά σα να βγαίνει από καλυκωτό ποτήρι, εκ του οποίου εξέχει μόνο το πρόσωπο / κεφαλή. Στον ελλαδικό χώρο το συναντούμε μόνο 2 φορές ως τότε, στη Μάνη και στον Μυστρά.

δ) Ο μεγαλομάρτυς και διάκονος, Εύπλος, αποδίδεται ολόσωμος, σε μια απ’ τις μόνο 10 αντίστοιχες σε όλα τα Βαλκάνια, πριν την οθωμανική κατάκτηση.

Επιπλέοντα μη περιττά:

– Αν διαβάσουμε προσεκτικά μια «ενθύμηση» (Απρίλιος 1696, Δ.Β.Κ) παλιού εκκλησιαστικού βιβλίου των Σερβίων, ίσως γνωρίσουμε πως τότε ο ναός στα Σέρβια ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο και όχι στους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη.

“… εις τους χειλλίους εξακοσίους ενενήνταέξι χρόνους εσκοτώσαν τον Θοδωρί των Σταμούλι των υιό ειμέρα παρασκεβή όρα τρίτη και το νέριξαν στο φάραγγα και το νεφήλαγαν ετούρκοι να μην τον πάρων ειδικοί του και των θάψων και δίδωντας ει μάνα του είκοσι κρόσια και το νεπήραν και τω νεθάψαν είμερα Σαβάτω εις των άγιον γεώργιον αγνάντη α των δεσπότη και εγώ ο παπά Καλλίνικος λιπώντας τη νεότιτά του, γράψας το ώνομα του εις ένδειξιν. εν μηνί απριλλίου κθ’ “.

Την εποχή αυτή η έδρα της Επισκοπής Σερβίων δεν είναι στην βυζαντινή Καστροπολιτεία αλλά στη νέα πόλη που σχηματίζεται. Είναι δίπλα και δυτικά του Ι.Ν. της Αγίας Κυριακής, όπου αργότερα έγινε η Σχολή Σερβίων, το Οικοτροφείο Σερβίων και ως πρόσφατα το Δημοτικό μας Ωδείο. Απέναντι (αγνάντη) απ’ το Επισκοπείο (α των δεσπότη), ήταν χτισμένος μόνον ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, που όπως μαθαίνουμε τότε (1696) ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο.

– Τουλάχιστον ως το 1913, ο ναός αυτός ήταν ο κοιμητηριακός ναός των Σερβίων και στον περίβολο του βρισκόταν το κοιμητήριο / νεκροταφείο της πόλης. Εδώ έγινε η ταφή (1894) του μεγάλου πατριώτη – γιατρού, Αθανάσιου Αστερίου, πνευματικού ηγέτη της Επανάστασης του 1878. Ως το 1940, το οστεοφυλάκειο του ναού διατηρούνταν στον γυναικωνίτη / πατάρι του ναού. Έκτοτε μεταφέρθηκε στον σημερινό Άγιο Νικόλαο, στα Ζευγαλατιά Σερβίων, το σημερινό κοιμητήριο / νεκροταφείο.

– Σήμερα απαιτείται η γρήγορη και μελετημένη ενέργεια, τόσο από την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας όσο και από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης, ώστε το ιδιαίτερο αυτό μνημείο να μη καταρρεύσει, αλλά ν’ αναστηλωθεί επιστημονικώς και αξιοπρεπώς.