Συνήθεις δυσκολίες και λάθη στη χρήση της Ελληνικής Γλώσσας

Φράσεις από την «καθαρεύουσα».

Εκ των ων ουκ άνευ (και όχι: εκ των ουκ άνευ)

• Υπέρ το δέον (και όχι: υπέρ του δέοντος).
• Όσο(ν) αφορά το θέμα αυτό (και όχι: όσο αναφορά στο θέμα αυτό. Ούτε, βεβαίως, ως αναφορά).
• Στη διαπασών (και όχι: στο διαπασόν)

• Βρέχει επί δικαίους και αδίκους (και όχι: επί δικαίων και αδίκων).
• Εν πάση περιπτώσει (και όχι: εν πάσει)
• Οι στύλοι του Ολυμπίου Διός (και όχι: οι στήλες)
• Εν κρυπτώ και παραβύστω (και όχι: απαραβύστω)
• Απορώ και εξίσταμαι (και όχι: απορώ και εξανίσταμαι)
• Ποιούμαι την νήσσαν (κοινώς: κάνω την πάπια και όχι: ποιώ την νήσσαν)
• Περί πολλά τυρβάζει (και όχι: περί πολλών τυρβάζει)
• Απεκδύομαι την ευθύνη (και όχι: απεκδύομαι της ευθύνης)
• Ελαφρά τη καρδία ( και όχι: με ελαφρά την καρδία)
• Δίνω το «παρών» (και όχι: δίνω το παρόν)
• Δυνάμει (και όχι: εν δυνάμει)
• Ενός εκάστου (και όχι: καθενός εκάστου)
• Ενόψει όσων θα γίνουν (και όχι: ενόψει όσων έγιναν)
• Επί το έργον (και όχι: επί τω έργω)
• παρά πόδα (και όχι: παρά πόδας)
• δει δε χρημάτων… (και όχι: δει δη χρημάτων…)
• θα ανοίξουν τον ασκό του Αιόλου (και όχι: τους ασκούς)
• πόσω μάλλον (και όχι: πόσο μάλλον ή κατά πόσο μάλλον)
• προτέρα κατάσταση (και όχι: προτεραία)
• διεμερίσαντο τα ιμάτια (και όχι διεμοιράσαντο ή διαμοιράσαντο)
• διά του λόγου το ασφαλές (και όχι: διά του λόγου το αληθές)
• εισέπραξε τα επίχειρα (και όχι τα επιχείρια)
• επί ξυρού ακμής (και όχι: επί ξηρού). Ξυρόν= ξυράφι
• των παχιών (ή παχειών) αγελάδων (και όχι: των παχέων)
• παρελθέτω απ’ εμού το ποτήριον τούτο (και όχι: απελθέτω)
• πριν αλέκτορα φωνήσαι τρις (και όχι: πριν αλέκτωρ φωνήσει)
• ου γαρ γιγνώσκεις τι τέξεται η επιούσα (και όχι: τεύξεται)
• χάρμα ιδέσθαι (και όχι: χάρμα ειδέναι)
• λάθε βιώσας (και όχι: λάθρα)
• ο, η ελάσσων, το έλασσον (και όχι: το ελάσσον)
• ο, η αυτάρκης, το αύταρκες (και όχι: το αυτάρκες)
• ο, η κακοήθης, το κακόηθες (και όχι: το κακοήθες)
• ο περί ου ο λόγος, αλλά η περί ης ο λόγος , οι περί ων ο λόγος.
• Ανέκαθεν (και όχι: από ανέκαθεν ούτε εξ από ανέκαθεν [!]), μακρόθεν (και όχι: εκ του μακρόθεν)

  

ΠΟΤΕ ΒΑΖΟΥΜΕ το τελικό -ν

Η νεοελληνική γραμματική υπαγορεύει ότι σε κάποιες περιπτώσεις το τελικό -ν, κατάλοιπο της καθαρεύουσας και των αρχαίων ελληνικών, διατηρείται.

Οι κανόνες για τη διατήρηση του τελικού -ν αφορούν αποκλειστικά τις εξής λέξεις:

1. την αιτιατική του αρσενικού άρθρου το(ν) και του θηλυκού άρθρου τη(ν)
2. τη θηλυκή προσωπική αντωνυμία του τρίτου προσώπου αυτήν και την

iii. την αιτιατική του αριθμητικού και αρσενικού αόριστου άρθρου ένα(ν)

1. Τα άκλιτα δε(ν) και μη(ν)

Στις παραπάνω λέξεις το τελικό -ν διατηρείται:

• Όταν η ακόλουθη λέξη άρθρο αρχίζει από φωνήεν. π.χ. την αγάπη, τον άγγελο, τον άνθρωπο, την ελπίδα, την Ελένη κ.λπ.
• Όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από κ, π, τ. π.χ. τον κήπο, τον τοίχο, τον πατέρα, τον πόνο, την τέχνη, την ποδιά, κ.λπ.
• Όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από ξ, ψ, γκ, μπ, ντ,τζ, τσ. π.χ. τον ψαρά, τον ξυλοκόπο, τον μπαμπά, τον τζίτζικα, τον γκιόνη, την ντροπή, την μπέμπα, κ.λπ.

Όταν έχουμε την αιτιατική του θηλυκού άρθρου και η επόμενη λέξη δεν αρχίζει από τα παραπάνω σύμφωνα ή δίψηφα, το τελικό -ν χάνεται π.χ., τη βελόνα, τη στάση, τη δασκάλα, τη μέρα κ. ά..Το τελικό -ν παραμένει στα αρσενικά, αναξάρτητα από το πρώτο γράμμα της επόμενης λέξης, π.χ. τον δάσκαλο, τον χορό, τον βιβλιοπώλη.

Προσοχή: οι κανόνες αυτοί δεν ισχύουν: για την τριτοπρόσωπη αντωνυμία “τον” –διαφορετική από το άρθρο “τον”- που διατηρεί πάντα το “ν” (π.χ. «θα τον δείρω», αλλά «θα τη δείρω») για την προσωπική αντωνυμία του τρίτου προσώπου “αυτόν”, που γράφεται πάντα με τελικό ν, και για την άκλιτη λέξη “σαν”, που επίσης γράφεται πάντα με τελικό ν.

Επεκτάσεις του κανόνα για το -ν: ΕΞΑΙΡΟΥΝΤΑΙ: Να χρησιμοποιείται πάντα το -ν στο δεν, εκτός από λαϊκές φράσεις. π.χ. «δεν με ενδιαφέρει», αλλά «δε με νοιάζει». (ας μην ξεχνάμε ότι αρχικά ο κανόνας αφορούσε και το “σαν”, αλλά αυτό δεν ισχύει πλέον, προφανώς επειδή στην πράξη δεν τον εφάρμοζε κανένας). • Να χρησιμοποιείται το -ν στο άρθρο τον πάντα μπροστά από κύρια ονόματα, καθώς και μπροστά από επίθετα ή μετοχές, ανεξάρτητα από το πρώτο γράμμα, π.χ. «διαφωνίες στον ΣΥΝ», «είδα τον Γιώργο», «άντεξε τον βρώμικο πόλεμο». • Να ισχύουν οι κανόνες της χρήσης του -ν και για τις αντωνυμίες αρσενικού γένους ποιος, άλλος, εκείνος, όποιος, κάποιος.

ΠΡΟΣΕΧΩ ΣΤΟΥΣ ΤΟΝΟΥΣ ΟΤΙ: • Οι μονοσύλλαβες λέξεις δεν τονίζονται: μια, για, γεια, πια, νιος κ.λπ. • Οι τύποι της ερωτηματικής αντωνυμίας ποιος είναι μονοσύλλαβοι και δεν τονίζονται: ποιες, ποιοι, ποιους κ.λπ. • Που (αναφορική αντωνυμία), πού (ερωτηματικό επίρρημα), πως (ειδικός σύνδεσμος), πώς (ερωτηματικό επίρρημα): ρώτησα αυτόν που ήταν υπεύθυνος πού μπορούσα να σε βρω. Πώς μπορούσα να πω πως δε σε ξέρω; • Μία, μια (=μία), δύο, δυο (=δύο), το βιος – ο βίος • Δεν χάνουν τον τόνο τους λέξεις που έγιναν μονοσύλλαβες μετά από έκθλιψη ή αποκοπή: φέρ’ το, κόψ’ το, άσ’ το, μήτ’ εσύ κτλ. • Ένας ρηματικός τύπος που έμεινε άτονος από αφαίρεση δεν ανεβάζει τον τόνο στην προηγούμενη λέξη, π.χ. μου ‘φερε, τα ‘δειξε, τα ΄ριξε, θα ΄θελα, που ΄ναι (αλλά, πού ‘ναι;), μου ‘πε κτλ. • Τονίζονται οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών (μου, σου, του, της, τον, την, το, μας, σας, τους, τα), όταν στην ανάγνωση υπάρχει περίπτωση να θεωρηθούν εγκλιτικές ή να οδηγήσουν σε ασάφεια, π.χ., ο φίλος μού είπε (= ο φίλος είπε σε μένα), αλλά ο φίλος μου είπε (= ο δικός μου φίλος είπε).

ΑΠΟ ΤΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗ ΣΩΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΟΤΑΝ ΜΙΛΑΜΕ

Συχνά κάνουμε λάθη στη γλώσσα με το οριστικό άρθρο (ο, η, το), αλλά και το αόριστο (ένας, μία ένα κ.λπ). Χρησιμοποιούμε το αόριστο άρθρο: α) όταν δηλώνεται κάτι αόριστο και γενικό. Παράδειγμα: Με περιμένει ένας φίλος μου, (κάποιος, δεν τον ονομάζω). Είναι ένα ωραίο λουλούδι, (κάποιο λουλούδι). β) όταν δίνεται έμφαση σε ένα ουσιαστικό. Παράδειγμα: Ένας σοφός δεν το ξέρει αυτό, εγώ πώς να το ξέρω; (δηλ. ακόμη κι ο σοφός, που είναι γνώστης, δεν το ξέρει). ΠΡΟΣΕΧΟΥΜΕ, επίσης, ότι ΔΕΝ χρησιμοποιούμε αόριστο άρθρο: α) με ονόματα πληθυντικού αριθμού, γιατί το αόριστο άρθρο δεν έχει πληθυντικό αριθμό, ή χρησιμοποιούμε αόριστη αντωνυμία. Παραδείγματα: α) Είδα πουλιά να πετούν στον αέρα. Έχω βιβλία στο σπίτι μου. Με περίμεναν έξω κάποιοι φίλοι μου. β) σε περιπτώσεις έκφρασης. Παράδειγμα: Πήγαν και τον βρήκαν σε μια βαθιά χαράδρα, αλλά και: Πήγαν και τον βρήκαν σε βαθιά χαράδρα.

ΤΙ ΠΡΟΣΕΧΩ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ

Η προστακτική στα Νέα Ελληνικά έχει μόνο ένα πρόσωπο: δεύτερο ενικό και δεύτερο πληθυντικό. Έχει δύο φωνές (ενεργητική – παθητική) και διακρίνεται σε συνοπτική (στιγμιαία) προστακτική (π.χ. γράψε) και εξακολουθητική (π.χ. γράφε). O εξακολουθητικός τύπος περιγράφεται σε κάποιες γραμματικές και σαν προστακτική ενεστώτα, ενώ ο συνοπτικός τύπος σαν προστακτική αορίστου, χωρίς όμως οι χρόνοι αυτοί να έχουν εδώ τη χρονική σημασία που έχουν σε άλλους ρηματικούς τύπους. Κανόνες για την ορθογραφία της προστακτικής • Η συνοπτική προστακτική ενεργητικής φωνής χρησιμοποιεί το θέμα του αορίστου της ενεργητικής φωνής, (αυτό, πιο απλά, σημαίνει ότι οι παραλήγουσες σε ενεργητικό αόριστο και στη συνοπτική ενεργητική προστακτική είναι ίδιες), προσθέτοντας τα -ε (εν.) και -τε (πληθ.): κρύψε (έκρυψα), φόρεσε (φόρεσα), άνοιξε (άνοιξα), αγάπησε (αόρ. αγάπησα), καθαρίστε (καθάρισα), αντιγράψτε (αντέγραψα), τηλεφωνήστε (τηλεφώνησα), αγαπήστε (αγάπησα). •

ΘΥΜΑΜΑΙ: Εξαιρέσεις σ’ αυτόν τον κανόνα αποτελούν διάφορα ρήματα, χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες: βρες-βρείτε, μπες-μπείτε, κάθισε-καθίστε, πες-πείτε, έλα-ελάτε, φάε-φάτε κ.ά. • ΠΑΡΑΤΗΡΩ: Επισήμανση: το θέμα του αορίστου διατηρείται στην προστακτική, αλλά όχι -προς Θεού- και η χρονική αύξηση. Έτσι οι σωστές προστακτικές είναι: παράγγειλε, αντίγραψε, επανάλαβε (και όχι: εσύ παρήγγειλε, εσύ αντέγραψε, εσύ επανέλαβε)• ΠΑΡΑΤΗΡΩ: Θα πρέπει να τονιστεί ιδιαιτέρως μια υποπερίπτωση στον κανόνα που συχνά εφαρμόζεται λανθασμένα: στα ρήματα σε -ίζω η παραλήγουσα της ενεργητικής προστακτικής γράφεται με -ι- (χάρισε-χαρίστε, καθάρισε-καθαρίστε, προσδιόρισε-προσδιορίστε), ενώ στα ρήματα με κατάληξη -ώ (β’ συζυγία) γράφεται με -η- (αγάπησε-αγαπήστε, χρησιμοποίησε-χρησιμοποιήστε, τηλεφώνησε-τηλεφωνήστε, τραγούδησε-τραγουδήστε, επικοινώνησε-επικοινωνήστε). • Η συνοπτική προστακτική της παθητικής φωνής σχηματίζεται με το θέμα του αορίστου της ενεργητικής φωνής στον ενικό και το θέμα αορίστου της παθητικής φωνής στον πληθυντικό, προσθέτοντας αντίστοιχα τις καταλήξεις -ου και -είτε: ντύσου-ντυθείτε (ενεργ. αόρ. έντυσα-παθ. αόρ. ντύθηκα), παντρέψου-παντρευτείτε (πάντρεψα-παντρεύτηκα), τραβήξου-τραβηχτείτε (τράβηξα-τραβήχτηκα), κρατήσου-κρατηθείτε (κράτησα- κρατήθηκα). Σημείωση: Ο τόνος μπαίνει πάντα στην παραλήγουσα. • H εξακολουθητική προστακτική της ενεργητικής φωνής, γενικά, σχηματίζεται με το θέμα του ενεστώτα προσθέτοντας τις καταλήξεις -ε , -τε στα ρήματα πρώτης συζυγίας (αυτά που δεν τονίζεται η κατάληξη -ω), π.χ. λύνε, πίνε, χάριζε, κρύβε, σκύβετε) ή τις καταλήξεις -α, -άτε στα ρήματα β’ συζυγίας-α’ τάξης (τα εις -ώ, π.χ. αγάπα-αγαπάτε, κράτα-κρατάτε, κοίτα-κοιτάτε, τραγούδα-τραγουδάτε). Τα ρήματα β’ συζυγίας-β’ τάξης έχουν μόνο πληθυντικό σε -είτε (π.χ. χρησιμοποιείτε, τηλεφωνείτε, οδηγείτε). • H εξακολουθητική προστακτική της παθητικής φωνής, σχηματίζεται μόνο περιφραστικά, οπότε δεν παρουσιάζει δυσκολίες (να ντύνεσαι, να παντρεύεστε). Η σχολική γραμματική καταγράφει εντός παρενθέσεως και τύπους όπως κρύβου-κρύβεστε, πλέκου-πλέκεστε, που όμως δεν χρειάζεται να τους θυμόμαστε, γιατί κανένας δεν τους χρησιμοποιεί πουθενά!• ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: χρησιμοποιήστε (συνοπτική προστακτική) – χρησιμοποιείτε (εξακολουθητική προστακτική). Με τον ίδιο τρόπο, λέμε και γράφουμε: τηλεφωνήστε-τηλεφωνείτε, χορηγήστε-χορηγείτε, οδηγήστε-οδηγείτε, ακολουθήστε-ακολουθείτε, προχωρήστε-προχωρείτε, ευχαριστήστε-ευχαριστείτε (παράδειγμα: ευχαριστήστε τη γιαγιά, ενώ λέμε …ευχαριστείτε τον Θεό).

Πηγή: Η Γλώσσα μας. Ελληνόγλωσση Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Διαπολιτισμική Εκπαίδευση στη Διασπορά. Επιστημονικά υπεύθυνοι: Χατζιδάκη Ασπασία, Γεώργιος Δ. Καψάλης. Έκδοση του Υπουργείου Παιδείας.

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ομάδα του facebook Παροιμίες & γνωμικά. Αν θέλετε να γίνετε μέλη της ομάδας, επισκεφτείτε τη διεύθυνση: https://www.facebook.com/groups/2285257741730850/. Περισσότερες παροιμίες, παροιμιώδεις φράσεις και γνωμικά μπορείτε να βρείτε στο αρχείο μας ΕΔΩ.