Η τέχνη της δασικής φραγματικής


(Tόση τέχνη για έργο αθέατο και προσωρινό!..)

Κείμενο: Αντώνιος Καπετάνιος

Κει στην εξαντλημένη, στην απώτατη γη, εκσοβούσε κεκοπιακώς η τέχνη!.. Έβλεπες μαστόρους να πελεκούν την πέτρα, να τη στρώνουν για να ταιριάξει σε έργο υψηλό της γης: στα φράγματά της (αναφερόμαστε στα λιθόδμητα και ξηρολίθινα φράγματα των χειμαρρικών ρευμάτων, που είχαν μιαν επιμελημένη αισθητική, πέρα από την άριστη τεχνική τους).
Δεν ήταν, γι’ αυτό, το φράγμα ένας τοίχος στη γης που εμπόδιζε, που έφραζε, που χώριζε, μα στοιχείο της φύσης, έργο σημαντικό της λειτουργίας της κι αρμοστό της τέχνης της. Έλεες πως μυστική ήχηση δονούσε το σύμπαν του δημιουργού και τον έκαμε βαθύογρο, πλήρη ζήλου, αίσθησης και σκοπού για το δημιούργημα. Δεν ήθελε απλά την αλγηδόνα της γης να θεραπεύσει, αλλά, πηγαίνοντας μπροστύτερα, ήθελε να τιμήσει τη γης στήνοντας μικρά της ωφελείας της μνημεία, με τα φροντισμένα και μελετημένα φράγματα που έφτιαχνε. Έπρεπε γι’ αυτό, ν’ ανυψώσει το δημιούργημα σε τρίτα ύψη και η τεχνική να μετρηθεί στο παραπέρα της, στο επίπεδο της τέχνης. ώστε η δημιουργία νάναι ποιητική… (εδώ η έννοια της ποίησης ταυτίζεται με την έννοια της δημιουργίας, που σημαίνει ότι ο «ποιητής» πράττει μ’ έμπνευση και τεχνική, με μέτρο κι όραμα, με συναίσθημα κι όνειρο, με ιδέα και πνεύμα, με συνείδηση κι αξίες. Αυτά κάμουν την ποίηση τέχνη, όταν συνδυαζόμενα φτιάχνουν έργο υψηλό. Ως τέτοιο έργο δεν είναι κατασκευή, μα καλλιτέχνημα).

Έλεγε ο Οδυσσέας Ελύτης ότι, «προσπάθησε να οδηγήσεις την τεχνική τελειότητα στη φυσική της κατάσταση» (από τη «Μαρία Νεφέλη»), «για να μπορείς να δημιουργείς σύμφωνα με την ποιητική της γης», συμπληρώνω. Αυτό που φιλοσοφημένα (ή ποιητικά) απεδόθη πρωτύτερα, ήθέλαν να πετύχουν οι άνθρωποι της δημιουργίας με τη δική τους αίσθηση: να κάμνουν έργα τεχνικά με τέχνη, για να φέρουν στο επίπεδο της αρμονίας τα συμβαίνοντα στη γη, επιτυγχάνοντας τη φυσικότητα του συνόλου. Είχαν οι τεχνίτες της πέτρας την πεποίθηση, που προέκυπτε από την αξιακή τους θεώρηση, τη δομημένη στη συνείδηση της γης, ότι το δημιούργημα δε θάναι σωστό, ότι θα παραπαίει και δε θάναι αποδεκτό στο φυσικό γίγνεσθαι, καθώς ως τέτοιο θάχει χάσει τη φυσική του προόρηση, αν γενεί κατασκευαστικά –χωρίς δηλαδή ν’ αρμοστεί στο φυσικό σύνολο ως στοιχείο του. Εναρμονισμένο στο όλον −στη γύρω φύση−, γενόμενο με τέχνη, το έργο το τεχνικό ανάγεται σε «φυσικό».

Το ελληνότεχνο τέτοιο έργο είχε διπλό σκοπό: να τιμήσει τη φύση στήνοντας μνημεία της ενέργειάς της −όχι έργα στατικά, που τιμούν χωρίς να «μιλούν», μα της πνοής και του σκοπού−, και να δώσει τέχνη, ποιότητα, αξία στο σκοπό ̇ να μην τον δει αυστηρά τεχνοκρατικά και τον προδώσει. Γιατί η φύση, με την οποία στέργεται το έργο το τεχνικό, είναι καλλιτεχνική και της πρέπει η ποιητική. Δεν ήταν αφύσικο λοιπόν, ιδιοτροπία ανθρώπου περίεργου, να γένονται «στο πουθενά» έργα υψηλά της φύσης −τα φράγματα ζωής του ανθρώπου−, αφού οι καλλιτεχνικές τέτοιες δημιουργίες ήταν αρμοστές με την ποιητική της.

Τα έργα αυτά δύσκολα τα θωρούσε ανθρώπου μάτι ̇ ήταν θάλεγες χαμένα στο δυσπρόσιτο της γης, στο άβατο της φύσης.

Έπρεπε να προσπαθήσεις για να τα ιδείς. Κι όμως, είχαν φροντίδα καλλιτεχνική, τέχνη μαστορική, εξευγενισμένη μορφή −παρά το αθέατό τους. Δεν είχεν ο δημιουργός έγνοια του να τον παινέσουν, να τον θαυμάσουν για το έργο του, μα ως αιρετικός της ύλης λειτουργούσε κι ήθελε το φαίνον νάχει ποιητική ̇ ήθελε «το γραφικό ενάντια στο ψηφίο» (από τον «Κήπο με τις αυταπάτες», του Οδυσσέα Ελύτη) ̇ ήθελε το έργο του νάχει τη μη μαθηματική ισομετρία της απόδοσης, συνδυαζόμενη με την εντέλεια της τιμής στη φύση. Γι’ αυτό και δεν εννοούσε την προβολή του, δεν είχε φύση καταδεικτική ούτε υπολογιστική, μα του αρκούσε η δημιουργική αιθερημία του σκοπού −καθώς…, στον τόπο τον μακρυνό, τον αποστερημένο, η έγνοια ήθελε πόνο για να δουλευτεί και η ποιότητα κόπο για να εκφραστεί, που καταντούσε αλγεινή η βλέψη προς την κοσμική!

Μ’ έννοια ασκητική λοιπόν νοούνταν η τέχνη η μαστορική κι ενδότεροι ήταν οι μυχοί που κάμαν την πράξη ποιητική. Ο θεωρός της γης, ο νοός κι έντρυφος της φύσης, έπρεπε να «ταξιδέψει» στο κέντρο της, ν’ αναζητήσει το άβατό της, νάχει υπόμονη σπουδή για να ιδεί την ρίζα ‐ τέχνη, για να νοιωστεί με την ακέρια δημιουργία.

Τόσος, όμως κόπος και μαστορική, για έργο προσωρινό; Για έργο που, στην περίπτωση που εκπληρώσει το σκοπό του, θα το απορροφήσει η γης, θα το αφομοιώσει στο Είναι της; −γιατί, το φράγμα που θα πληρωθεί με φερτές ύλες (κάποιες δεκαετίες μετά τη δημιουργία του, μπορεί όμως, αναλόγως της φύσης του χειμαρρικού ρεύματος, και εντός της δεκαετίας!), θα σβεθεί στη γης, θα γενεί ένα με αυτήν όσο η γης τρώγεται, καθώς ο ρόλος του είναι να αναχαιτίζει τη χειμαρρική ορμή και να φορτώνεται με ύλη, για να μην πάγεται αυτή καταστροφικά στα κατάντη (η πλήρωση με φερτές ύλες του φράγματος, καθιστούσε αυτό ανενεργό. Έπρεπε τότε, εφόσον το χειμαρρικό φαινόμενο εξακολουθούσε (δεν πραγματοποιήθηκε δηλαδή ακόμα η επιδιωκόμενη χειμαρρική απόσβεση), ν’ ανυψωθεί το υπάρχον φράγμα για να συνεχίσει τη λειτουργία του ή να κατασκευασθεί άλλο, επόμενα αυτού, που θα το υποκαταστήσει).

Ναι, έργα τέτοια, πώχουν σκοπό πιότερο του υπολογιστικού, τη συνύπαρξη δηλαδή του δημιουργήματος με τη φύση, πρέπει να τα ιδείς με τις αξίες της φύσης και να τα προσδώσεις χαρακτηριστικά του αναστήματός της ̇ να τα κάμεις συνεπώς με τέχνη. Κι επειδή η φύση συνάγεται από λειτουργίες βιολογικές και καθορίζεται οικοσυστηματικά, πρέπει το έργο σου να βλέπεται προσαρμοστικά στο φυσικό γενόμενο και να μην είναι ξένο και παράταιρό του ̇ όχι ανάρμοστό του. Δεν είχε συνεπώς υπερβολή η τέχνη η φραγματική, ούτε ήταν σπατάλη δυνάμεων παραγωγικών η άσκησή της, καθώς στη φύση έπρεπε να στέκεις υψηλώς, χωρίς να μετράς τη διάρκεια ζωής του έργου σου, ούτε να υπολογίζεσαι μαθηματικώς.

Ήταν τα έργα αυτά −τα φράγματα που φτιάχτηκαν με τέχνη για νάναι προσωρινά!− ωσάν τα έργα του χιονιού ή της άμμου των καλλιτεχνών −μόνο που εδώ έμενε ο πρακτικός σκοπός. Κι ήταν, για τη διαφορετική τους τέτοια διάσταση, εμβληματικά του φυσικού χώρου.

Έργα αρμοστά με το φυσικό περιβάλλον, τόσο δεμένα με αυτό κι αναδεικτικά του, πώλεες: τέτοια έργα φτιάχνει ο άνθρωπος για να δίνει πνοή στη φύση και να τη δένει με αυτόν. Έργα με τέχνη μαστορική, π’ αρμόζουν στην καλλιτεχνική της φύσης υπόσταση. Έκπληκτα στη ματιά, καθάρια, «μαρμάρινα» τα έλεες −ως μνημεία! Απαστράπτοντα στον ήλιο −το άλλο φυσικό στοιχείο με το οποίο δένουνταν…− λόγω της λευκής ποταμίσιας πέτρας τους, ακτινοβολούσαν! Αναδεικνύονταν με τα στοιχεία της φύσης, καθώς, δεμένα ήταν με αυτήν. Δεν ήθελες να ρεύσει το νερό πάνω τους, να πορώσει τις πέτρες τους, να τις λερώσει. Τα ήθελες απείραχτα, αχάλαστα. Όμως ο προορισμός τους ήταν να πορωθούν, να «λερωθούν», να «θυσιαστούν» ̇ δηλαδή να γενούν ένα με τη φύση!..

Οι άνθρωποι στα «ψηλά» συνέχιζαν, με τα φράγματα που έστηναν, τον πολιτισμό που είχε ως βάση την πρακτική κι αισθητική αξία της πέτρας ̇ αυτόν που οι πρόγονοι του τόπου δημιούργησαν και οι τεχνίτες μαστόροι τον έκαμαν πράξη με τα πέτρινα σπίτια που κατασκεύαζαν, με τα τοξωτά γεφύρια, με τα ξωκκλήσια, με τα καλντερίμια, με τις ξερολιθιές κ.ά.

Ήταν ένας πολιτισμός που χαρακτήριζε την ύπαιθρο Ελλάδα από τ’ αρχαία χρόνια κι αποτελούσε τη στέρεη παράδοση του τόπου, η οποία προέκυπτε από την έπαφη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, καθορίζοντας το αρχετυπικό «δέσιμό του» με τη γη, με τη ρίζα, με τα θέμελα. Τα έργα αυτά αναδείκνυαν και βελτίωναν το φυσικό περιβάλλον εξυπηρετώντας παράλληλα την ανθρώπινη ζωή, αποτελώντας ουσιώδη/βασικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, της παράδοσης και της ιστορίας των τόπων.

Στην περίπτωση όμως των φραγμάτων, σε αντίθεση με ότι συνέβαινε στο παρελθόν, είχαν οι τεχνίτες των τόπων τον επιστήμονα της φύσης, τον δασολόγο, να σχεδιάζει, να οργανώνει και να καθοδηγεί, μην ενεργώντας αυτοβούλως κι εμπειρικά. Τούτο ήταν βεβαίως ένας «νεωτερισμός» τον οποίο όμως καλοδέχτηκαν, αφού δεν έθιγε τα καθεστώντα σύμφωνα με το αξιακό τους υπόβαθρο, καθώς λειτουργώντας με τους κανόνες της επιστήμης ενεργούσαν όπως αυτοκαθορίζονταν αξιακά στον τόπο. Εξάλλου ο δασολόγος (η δασική υπηρεσία γενικότερα) τους εμπιστεύτηκε στην τέχνη τους και τους έδωσε ενεργό (πρωταγωνιστικό θα υποστηρίζαμε) ρόλο στην κατασκευή του έργου.

Τα εν λόγω έργα, τα λιθόδμητα και ξηρολίθινα φράγματα των χειμάρρων, αν και πολύτιμα για τον λειτουργικό κι οικοσυστηματικό ρόλο τους, καθώς και για τον πολιτιστικό τους χαρακτήρα, αφού αποτελούν σημαντικές δημιουργίες τεχνικής και μαστορικής τέχνης, παρόλα ταύτα αφέθηκαν στη φθορά του χρόνου, χωρίς να συντηρούνται και να προστατεύονται (ως τεχνικό σύνολο στο φυσικό χώρο ή και ατομικά το καθένα), με αποτέλεσμα να καταρρέουν.

Κι όμως, θα μπορούσαν και θα έπρεπε τα λίθινα φράγματα, κατά μέρος ή ως σύνολο, να τύχουν ειδικής προστασίας βάσει του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου υπαγόμενα στις διατάξεις των παραγράφων 5α και 5β του άρθρου19 του νόμου 1650/1986 όπως ισχύει σύμφωνα με το άρθρο 5 του νόμου 3937/2011, να να κηρυχθούν ως «προστατευόμενα τοπία» (Protected landscapes / seascapes) ή ως «προστατευόμενοι φυσικοί σχηματισμοί» (Protected natural formations). Βεβαίως, δεν πρέπει στην τέτοια προστασία τους να τα ιδούμε μουσειακά και να τα εναποθέσουμε στη λήθη μιας ανενεργούς παράδοσης, μα να τα εντάξουμε στα πλαίσια της φυσικής συνέχειας του τόπου λογίζοντάς τα ως στοιχεία του φυσικού συστήματος, για τα οποία αρμόζει η προστασία κι ανάδειξη, μα και η συνέχεια με τη δημιουργία νέων τέτοιων έργων, επί τη βάσει της συστηματικής διαρρύθμισης και διευθέτησης του φυσικού χώρου, και της διαχείρισης των οικοσυστημάτων.

Είναι μιαν υποχρέωση η παραπάνω ενέργεια για την προστασία τους προς τον δημιουργό του παρελθόντος, μια τιμή προς την αποκατασταθείσα φύση, μια ευθύνη για τη διατήρηση των σημαντικών τούτων στοιχείων της φύσης, που εντάχθηκαν στο φυσικό γίγνεσθαι με αυτόν τον προορισμό, προσθέτοντας τέχνη στη φύση ̇ παρά τ’ ό,τι αποτελούσαν τεχνητά στοιχεία ̇ παρά τ’ ό,τι ήταν έργα της μηχανικής. Και τούτο είναι που τα κάμει ξεχωριστά και τ’ αναδεικνύει για την προστασία τους, για το γεγονός ότι προσέφεραν στη φύση «φυσικά» και με τέχνη, κι ας ήταν ύλη πρόσθετη, κι ας ήταν έργα τεχνικά. Τούτο ως αξία τ’ αναδεικνύει εντάσσοντάς τα στο καθεστώς της ενεργούς και ζωντανής παράδοσης, διασυνδεόμενα με την ιδέα της αέναης και πηγαίας σχέσης του ανθρώπου με τη γη ̇ από την οποία σχέση, αλί, ως σύγχρονοι απομακρυνόμαστε και καταρρέουμε γι’ αυτό, τραγικά κι ανεπίγνωστα!

[Αναφέρουμε ότι με την από 21 Μαΐου 2014 επιστολή του 1ου Λυκείου Ελασσόνας προς την Αποκεντρωμένη Διοίκηση Θεσσαλίας ζητήθηκε τα φράγματα ανάσχεσης χειμαρρικής ροής της περιοχής Τσαριτσάνης και Ελασσόνας να προστατευτούν ως προστατευόμενα μέρη τοπίου, κάτι που δηλοί ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας και ιδιαίτερα των παιδιών, για τα έργα του φυσικού χώρου της περιοχής τους, καθώς, έχοντας συνειδητοποιήσει τη σημασία τους, τα προσλαμβάνουν ως αξιακά στοιχεία του χώρου και τα θεωρούν, πέραν του λειτουργικού τους χαρακτήρα, ως έργα πολιτισμού και ως στοιχεία της παράδοσης του τόπου.

 (βλπ σχετ.: Κόνιαρη Αικ., «Οι δέσεις στα ρέματα της Τσαριτσάνης ‐ Ελασσόνας, προστατευόμενα μέρη τοπίου», Πρακτικά 7ου Πανελλήνιου Συνεδρίου ΠΕΕΚΠΕ, Βόλος 8‐10 Μαΐου 2015)].

Aπό το βιβλίο “ΛΙΘΙΝΟΙ ΤΟΙΧΟΙ. Τοιχίζοντας και διευθετώντας το φυσικό χώρο”, έκδoση του ιδίου, Αθήνα 2018,