«Θα κληροδοτήσουμε τον πόλεμο στα παιδιά μας…». (Μέρος Γ’)

               Της Ιωάννας Μαλλιότα

(Για το δεύτερο μέρος του άρθρου, δείτε εδώ: https://eranistis.net/wordpress/ )

«ὁ δὲ πόλεμος…βίαιος διδάσκαλος».

–Θουκυδίδου Ἱστορίαι, 3.82.2

Τα τελευταία χρόνια του πολέμου.

Η σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή του αθηναϊκού στόλου και στρατού στη Σικελία, αναζωπύρωσε τον πόλεμο. Ο Αλκιβιάδης, που πλέον κατηύθυνε τη στρατηγική της Σπάρτης, σχεδίασε δυο δράσεις οι οποίες αμφότερες προκάλεσαν τεράστιες ζημιές στην Αθήνα˙ στην ηπειρωτική χώρα, η μόνιμη κατάληψη του φρουρίου της Δεκέλειας προκάλεσε πολλά περισσότερα προβλήματα από τις περιστασιακές εισβολές που χαρακτήριζαν το πρώτο μέρος του πολέμου. Στη θάλασσα δε, ο εξοπλισμός του στόλου είχε ως πρωταρχικό στόχο να οδηγήσει σε επανάσταση τις πόλεις της Συμμαχίας της Δήλου, στόχο τον οποίο οι Σπαρτιάτες δεν είχαν ποτέ κυνηγήσει με αυτοπεποίθηση. Για τον εξοπλισμό του στόλου, οι έξυπνες και διπλωματικές κινήσεις του Αλκιβιάδη οδήγησαν στη συμμαχία με τον Μεγάλο Βασιλιά της Περσίας, ο οποίος με τους σατράπες Φαρνάβαζο και Τισσαφέρνη, προσέφερε την απαραίτητη οικονομική βοήθεια. Και αυτό ήταν και το στοιχείο που καθόρισε την τελική έκβαση του πολέμου˙ η περσική παρέμβαση επέτρεψε στους εχθρούς της Αθήνας να καλύψουν το οικονομικό κενό, το οποίο στις απαρχές του πολέμου αποτελούσε το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της Αθήνας.

Η αντίδραση της τελευταίας μπροστά σε αυτά τα γεγονότα (413-411 π.Χ.) ήταν ιδιαίτερα σθεναρή. Η Αθήνα ξεπέρασε πολύ έξυπνα την προσπάθεια πραξικοπήματος του 411 π.Χ. και η δημοκρατία, η πολιτική κληρονομιά του Περικλή, επέστρεψε πλησίστια μέσα σε λιγότερο από έναν χρόνο.

Στο μεταξύ, με έξυπνους και επικίνδυνους ελιγμούς ο Αλκιβιάδης πλησίασε και πάλι την πόλη για να προετοιμάσει την επιστροφή του. Η προσπάθειά του να πείσει τους Πέρσες να αλλάξουν συμμάχους, υποστηρίζοντας την Αθήνα έναντι της Σπάρτης, αποτυγχάνει˙ όχι όμως και η προσπάθειά του να γίνει δεκτός ως κύριος οπαδός της επιστροφής της δημοκρατίας μετά το πραξικόπημα, του οποίου ίσως να ήταν ένας από τους εμπνευστές. Οι συμβουλές του επέτρεψαν στην Αθήνα να επανακτήσει όλες τις θέσεις της στο Αιγαίο και το καλοκαίρι του 408 π.Χ., ο Αλκιβιάδης επέστρεψε θριαμβευτικά στην Αθήνα, όπου τον καλωσόρισε ένα μεγάλο πλήθος σε ξέφρενη κατάσταση. Έπειτα από λίγες ημέρες, διορίστηκε από τη συνέλευση στρατηγός με πλήρη εξουσία για τη διεξαγωγή του πολέμου, γεγονός όχι σπάνιο, αλλά μοναδικό στην ιστορία της δημοκρατικής Αθήνας.

Στο αντίπαλο μέτωπο, εκείνο της Σπάρτης, η εμφάνιση του Λύσανδρου, σπουδαίου στρατηγού με μεγάλες φιλοδοξίες, έμελλε να αλλάξει και πάλι τη ροή του πολέμου. Ο Λύσανδρος είχε πολύ στενή σχέση με τον Κύρο τον Νεότερο, γιο του Μεγάλου Βασιλιά Δαρείου και πολύ πιο αξιόπιστο από τους αβέβαιους σατράπες με τους οποίους είχε σχέσεις η Σπάρτη μέχρι εκείνην τη στιγμή. Κατάφερε να κατατροπώσει τον αθηναϊκό στόλο στο Νότιον της Εφέσου το 407 π.Χ., τον οποίο αιφνιδίασαν εξαιτίας μιας άστοχης ενέργειας του Αθηναίου αρχηγού του στόλου, Αντιόχου. Αυτή η ήττα έγινε η αφορμή να θεωρηθεί στην Αθήνα ο Αλκιβιάδης υπεύθυνος για τα γεγονότα και να μην επανεκλεγεί στρατηγός. Έτσι, κατέφυγε στον Ελλήσποντο και δεν επέστρεψε ποτέ στην πατρίδα του.

Λίγους μήνες μετά το καλοκαίρι του 406 π.Χ. στη ναυμαχία των Αργινουσών νήσων οι Σπαρτιάτες νικήθηκαν. Όμως, η νίκη των Αθηναίων αμαυρώθηκε με την καταδίκη σε θάνατο των έξι στρατηγών, επειδή αυτοί δεν περισυνέλεξαν τους ναυαγούς μετά τη ναυμαχία. Το γεγονός ότι οι στρατηγοί καταδικάσθηκαν από την Εκκλησία του Δήμου και όχι από τα δικαστήρια απέσπασε τις διαμαρτυρίες μερικών πρυτάνεων, όπως ήταν ο Σωκράτης, επειδή είχε υπερισχύσει η άποψη του λαού και όχι ο νόμος. Ωστόσο, οι Σπαρτιάτες μετά από την ήττα τους στις Αργινούσες επιδίωξαν να συνάψουν ειρήνη με τους Αθηναίους, αλλά οι Αθηναίοι δε δέχθηκαν τη σπαρτιατική πρόταση.

Η ναυμαχία στους Αιγός ποταμούς και το τέλος του πολέμου.

Οι Σπαρτιάτες επανέλαβαν το αίτημα για βοήθεια από τους Πέρσες, ενώ ο Λύσανδρος ανέλαβε την αρχηγία του ναυτικού. Με την ενίσχυση των Περσών οι Σπαρτιάτες και οι Πελοποννήσιοι απέπλευσαν στον Ελλήσποντο και κατέλαβαν τη Λάμψακο με έφοδο. Το 405 π.Χ. αθηναϊκός στόλος στάλθηκε στους Αιγός Ποταμούς, για να αντιμετωπίσει τις πελοποννησιακές δυνάμεις, αλλά η Σπάρτη με τους συμμάχους της πέτυχαν την οριστική νίκη. Ο αιφνιδιασμός των αθηναϊκών πλοίων από τον Λύσανδρο κατέληξε στην κατάληψη των πλοίων των συμμάχων εκτός από εκείνα, που είχαν διαφύγει σε πόλεις της Χερσονήσου. Στην Αθήνα επέστρεψε μόνο το ιερό πλοίο «Πάραλος» και ανακοίνωσε την καταστροφή του αθηναϊκού στόλου. Η συνέπεια για τους αιχμαλώτους Αθηναίους ήταν να καταδικασθούν σε θάνατο, ενώ οι σύμμαχοι πόλεις της Αθήνας αποστάτησαν από τη συμμαχία και προσχώρησαν στη Σπάρτη, εκτός από τη Σάμο.

Αυτή τη φορά, ήταν το τέλος…

Μετά από λίγους μήνες πολιορκίας, η πόλη παραδόθηκε εξ αιτίας της πείνας και δέχθηκε τις συνθήκες παράδοσης: γκρέμισμα των Μακρών Τειχών, απώλεια του στόλου και των κατακτήσεων έξω από την Αττική και είσοδος στη Σπαρτιατική Συμμαχία, χωρίς πλέον καμία πολιτική αυτονομία. Βρισκόμαστε στην άνοιξη του 404 π.Χ.:

«Ο Λύσανδρος μπήκε στον Πειραιά, οι εξόριστοι επέστρεφαν και τα τείχη γκρεμίζονταν υπό τον ήχο των φλάουτων, εν μέσω μεγάλου ενθουσιασμού, καθώς πολλοί ήταν αυτοί που πίστευαν ότι εκείνη η μέρα θα σηματοδοτούσε την έλευση της ελευθερίας στην Ελλάδα».

–Ξενοφών, Ελληνικά, 2.2.23 

Οι συνέπειες του πολέμου. 

Το πλήγμα στο ηθικό ολόκληρης της χώρα ήταν οδυνηρό. Μία από τις σημαντικότερες επιπτώσεις του πολέμου ήταν πως η Περσική Αυτοκρατορία είχε παρέμβει στην εμφύλια σύγκρουση, επιδιώκοντας του δικούς του στόχους, την ανάκτηση δηλαδή των περιοχών που είχαν χαθεί λιγότερο από έναν αιώνα πριν. Με τον περιζήτητο χρυσό που προσέφεραν, κέρδισαν την αναγνώριση των δικαιωμάτων τους επί των ελληνικών πόλεων της Ιωνίας. Κανένας δε θα μπορούσε να νικήσει στον Πελοποννησιακό Πόλεμο χωρίς τα χρήματα των Περσών. Οι νικητές ανέλαβαν το ρόλο εναντίον του οποίου υποτίθεται ότι είχαν πολεμήσει και προσπάθησαν να φέρουν κάτω από την εξουσία τους τις πόλεις που είχαν «ελευθερώσει».

Επιπτώσεις υπήρξαν επίσης και στη μορφή που πήραν οι πολεμικές επιχειρήσεις˙ τελείωσαν οι ημέρες των ηρωικών μαχών των Περσικών πολέμων, τα αποτελέσματα των οποίων κρίνονταν με μία αποφασιστική σύγκρουση. Ο αγώνας επεκτάθηκε σε νέους φονικούς και δαπανηρούς ορίζοντες και ο πόλεμος έχασε κάθε ηθικό φραγμό. Η πολύχρονη πολεμική αντιπαράθεση δε δημιούργησε νέες μορφές πολεμικής τέχνης, ενώ εισήγαγε στην Ελλάδα την έννοια του επαγγελματία στρατιώτη. Κατά τη διάρκεια του μακροχρόνιου πολέμου, οι πολίτες, που κάποτε καλούνταν υπό τα όπλα σε περίπτωση κινδύνου, υπηρετούσαν συνεχώς στους στρατούς, μετατρέποντας τους σε μόνιμα σώματα περνώντας μεγάλα χρονικά διαστήματα μακριά από τα σπίτια τους. Οι νίκες των Ελλήνων στους Περσικούς πολέμους μπορεί να έφεραν το κέντρο του αρχαίου κόσμου στην Ελλάδα, όμως η φθορά του Πελοποννησιακού Πολέμου μετατόπισε το κέντρο αυτό στην Περσία και στον Ελληνισμό της Δύσης.

Τρεις σχεδόν δεκαετίες ενόπλων συγκρούσεων είχαν αφήσει την Αθήνα ηττημένη, οικονομικά κατεστραμμένη και χωρίς ηθικό, ανατρέποντας την ισορροπία με την Περσική Αυτοκρατορία. Η ηγεμονία της είχε χαθεί και, μαζί με την πολιτική, έχασε και την πολιτιστική ηγεσία της Ελλάδας. Όμως και οι νικητές Σπαρτιάτες δεν ήταν σε καλύτερη κατάσταση και γρήγορα αποδείχθηκε ότι δεν ήταν ικανοί να διατηρήσουν την πανελλήνια ηγεμονία.

Το τέλος του πολέμου μπορεί να ανέδειξε τη Σπάρτη νικήτρια, όμως στην πραγματικότητα ολόκληρη η Ελλάδα εξήλθε βαθύτατα τραυματισμένη. Πόλεις είχαν ερειπωθεί, η ύπαιθρος είχε εγκαταλειφθεί και οι νεκροί ανέρχονταν σε χιλιάδες.

Ένα μεγάλο τμήμα του αρχαίου ελληνικού κόσμου δεν ανέκαμψε ποτέ πλήρως από την εμφύλια αυτή σύγκρουση. Και αυτό γιατί ο πόλεμος είχε διαβρώσει και τον ψυχικό κόσμο των ανθρώπων˙ οι ηθικές αξίες κατέρρευσαν, οι κοινωνικές δομές ανατράπηκαν και η θρησκευτική πίστη αντικαταστάθηκε από την αμφισβήτηση… 

«Απ’ όλα τα προηγούμενα πολεμικά γεγονότα, το μεγαλύτερο ήταν ο Περσικός πόλεμος, ο οποίος τερματίστηκε με δύο ναυμαχίες και δύο μάχες, ενώ ο σημερινός πόλεμος κράτησε πάρα πολλά χρόνια και προκάλεσε τόσες συμφορές στην Ελλάδα, όσες δεν είχε ποτέ πάθει σε ανάλογο χρονικό διάστημα. Ποτέ άλλοτε δεν κυριεύτηκαν και δεν καταστράφηκαν τόσες πολιτείες, είτε από βαρβάρους είτε από Έλληνες που πολεμούσαν μεταξύ τους. Σε πολλές, μάλιστα, πολιτείες, αφού καταστράφηκαν, εγκαταστάθηκε καινούργιος πληθυσμός. Ποτέ άλλοτε δεν έγιναν τόσες εξορίες και δε σκοτώθηκαν τόσοι άνθρωποι, είτε στον πόλεμο, είτε σ’ εμφυλίους σπαραγμούς».

–Θουκυδίδου, Ἱστορίαι, 1.23

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Θουκυδίδου Ἱστορίαι

Ιωάννης Σ. Τουλουμάκος, Ιστορία των Αρχαίων Ελλήνων

François Lefèvre, Ιστορία του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου

Ελλήνων Ιστορικά, εφημ. Ελεύθερος Τύπος

*Η Ιωάννα Μαλλιότα είναι φοιτήτρια στο τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.