Κατευόδιο στον Μάνο Χατζιδάκι

Κείμενο: Μάριος Πλωρίτης

ΦΥΛΛΟΡΡΟΕΙ, ΦΥΛΛΟΡΡΟΕΙ ΟΛΟΕΝΑ η Ελλάδα. Χάνονται ένας-ένας οι σύγχρονοι μύθοι της, σβήνουν οι εξαίσιες μουσικές τους. Σ’ έναν τόπο, που δεν έχει μπορέσει ακόμα να συναρμολογήσει τον εαυτό του, η αποχώρηση εκείνων που του έδωσαν πρόσωπο και φωνή, εκείνων που τον ομόρφυναν και τον «εκάλλυναν», δεν είναι μόνο οδύνη – είναι ασφυξία για όσους μένουν, γύμνια για όσους έρχονται. Με τη στερνή «φυγή» του Μάνου Χατζιδάκι, κόντυνε ακόμα πιο πολύ η ανάσα μας, ρικνώθηκε η λιγοστή που μας απόμεινε ποίηση, στερήθηκε μιαν απ’ τις μεγάλες κρηπίδες της η αγάπη, η ανθρωπιά, το ήθος μας.

Σ’ ένα απ’ τα πίσω δωμάτια του σαθρωμένου από τότε Ελληνικού Ωδείου της οδού Φειδίου -εκεί όπου πρωτοστρατάριζε το Θεάτρο Τέχνης, το καλοκαίρι του 1942, τον εφιαλτικό και μαγικό μαζί καιρό της Κατοχής- ήρθε κάποιο απόγεμα ένας νέος. Αδύνατος, λιπόσαρκος, όπως όλοι μας, ερωτευμένος με τις τέχνες, όπως όλοι μας – χωρίς να ξέρουμε καν τι ήταν αυτή η άπιαστη ερωμένη και πώς να την αγγίξουμε, αυτή η φωτερή σκιά που μας καλούσε, αυτό το «δέρας» που μας ξεγλιστρούσε αδιάκοπα.

Ο νεαρός εκείνος των 17 χρόνων ήθελε να γίνει ηθοποιός, κι άρχισε να κάνει μαθήματα ορθοφωνίας με τον Ζήζο/Κυριαζή Χαρατσάρη (που τόσο πρόωρα χάθηκε), για να διορθώσει το πολύ ελαττωματικό «ρω» του. Αλλά γρήγορα απογοητεύθηκε, το «ρω» δεν διορθωνόταν -ευτυχώς!- κι αυτός στράφηκε σ’ άλλα μονοπάτια, που μελλόταν να τα κάνει οδούς χαράς για όλους μας: ο Μάνος…

Το φευγαλέο πέρασμά του απ’ το Ελληνικό Ωδείο έριξε, ωστόσο, τις πρώτες γέφυρες με το Θέατρο Τέχνης – και τη φιλία μας μισού αιώνα.

Κι όταν, τρία χρόνια αργότερα, έγινε μια απόπειρα να γυριστεί ταινία με θέμα απ’ την Αντίσταση (είχα σκαριφήσει το σενάριο – τι σενάριο, δηλαδή!), του ζήτησα να γράψει εκείνος τη μουσική, μια κι ήξερα πια τα μουσικά ψηλαφήματά του.

Την ταινία την τέλειωσαν άλλοι – η μουσική του, όμως, έμεινε και θα υπάρχει ακόμα στους τίτλους. Ήταν η πρώτη κινηματογραφική δοκιμή του – κι η πρώτη μιας 19χρονης ηθοποιού, που είχε κιόλας δονήσει τους φιλοθέατρους με τη διάφανη δραματικότητά της στη Χάννελε: της Έλλης Λαμπέτη.

Τα παραπέρα είναι πασίγνωστα. Τα βήματα του Μάνου στο μουσικό και γενικότερα πολιτιστικό γίγνεσθαι του τόπου τράνευαν ολοένα – λες και φορούσε τις μπότες του παραμυθιού. Μόνο που εκείνος δε δρασκελούσε μονάχα τους δρόμους των ελληνικών και διεθνών θριάμβων, αλλά και κλοτσούσε, αναποδογύριζε, ξεγύμνωνε ό,τι κάλπικο, έωλο, αν-ελληνικό στην τέχνη και στη ζωή μας.

Αποκαλύπτοντας το ρεμπέτικο και πλάθοντας, μέσα και πέρα απ’ αυτό, τη δική του, τόσο προσωπική κι απαρόμοιαστη, μουσική, έπλαθε το «μέλος» μιας ρωμιοσύνης μυθικής όσο και γήινης, έφερνε στο φως ό,τι ατόφιο κι αμασκάρευτο περιέκλεινε.

Σ’ εκείνες τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 -δεκαετίες ορμητικής ανάτασης κι αναζήτησης σ’ όλα τα πολιτιστικά πεδία- ο Μάνος ήταν ο εν χορδαίς και οργάνω πρωτολάτης μιας γενιάς, που πάσχιζε να κατανοήσει και να την κατανοήσουν, να πιστέψει και να την πιστέψουν, να χαλάσει και να θεμελιώσει, να πλάσει και ν’ αναπλάσει μιαν Ελλάδα ελληνική μέσ’ απ’ την ψευτο-Ελλάδα που είχαν σκαρώσει δουλείες, υποκρισίες, απάτες, κιβδηλίες αιώνων. Είχαμε, τότε, την αίσθηση πως κρατιόμαστε χέρι-χέρι σ’ ένα λαμπρό χοροστάσι, κι ο Μάνος ήταν ο τραγουδιστής κι ο λυράρης μας. Τα τραγούδια του ήταν -κι έμειναν- ο λυρισμός της νιότης μας και κάθε νιότης, ο άπεφθος απόηχος του ελληνικού καημού, η λαχτάρα ζωής και «μέσα πλούτου», ο υμέναιος της Φύσης και του Έρωτα, του μεγάλου καταλυτή και μεγάλου πλαστουργού.

«Κι, έτσι, ζήσαμε χωρίς να πεθάνονμε» (όπως είπε ο ίδιος ο Μάνος σε μια τιμητική για τον υπογράφοντα εκδήλωση, πριν πέντε χρόνια, στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά),ενώ ηΤέχνη αποκάλυψε σε μερικούς από μας το αληθινό της πρόσωπο: ότι δεν έχει πρόσωπο, και πως πρέπει κάθε φορά να της το φτιάχνουμε. Να το εφευρίσκουμε. Ο Μ. το ‘ξερε αυτό και χαμογελούσε, κι άρχιζε να συνθέτει μαζί με τους άλλους άξιους του καιρού, ένα κομμάτι από τη σύγχρονη νεοελληνική μυθολογία.

Αλλά ήρθε μεμιάς το αστροπελέκι και το πελέκι της δικτατορίας κι αποκεφάλισε τα όνειρα και τα τραγούδια μας, βάζοντας στη θέση τους βρόχους, χυδαιότητα, ηλιθιότητα και λεηλασίες.

Χαθήκαμε, τότε. Αλλά μετά τη δικτατορία, αναφάνηκε ένας άλλος Μάνος – σωστότερα, ένας πιο πολύτροπος Μάνος. Όχι μόνο πιο ώριμος, πιο ιδιοφυής συνθέτης, όχι μόνο ακάματος πρωτοπόρος μουσικής παιδείας και προώθησης νεότερων συναδέλφων του, αλλά και έλλογος κριτής του ελληνικού βίου. Οι μουσικοί φθόγγοι του ζευγάρωσαν με τους φθόγγους του λόγου και, απ’ το ραδιόφωνο και τον Τύπο, ο Μάνος -πάντα νέος κι απρόβλεπτος- έγινε ένας απ’ τους οξύτερους τιμητές των κάθε λογής αθλιοτήτων και των κάθε φυράματος άθλιων. Ομιλίες και γραφτά του είχαν την ευθυκρισία και την ευθυβολία, την παρρησία και την ευγλωττία, που μόνο ένας άνθρωπος χαρισματικός αλλά και απόλυτα έντιμος και θαρραλέος μπορούσε να διαθέτει. Ήταν, κι εκεί, Μουσηγέτης μοναδικός.

Όσοι ενοχλήθηκαν απ’ τους φραγγελισμούς του, τον κατηγόρησαν για «εμπαθή, μονόπλευρο, αντιφατικό». Ακόμα και κάποιοι φίλοι του αναρωτιόνταν ώρες-ώρες, πώς μπορούσε ο Μάνος να είναι και παθιασμένος αλλά και νηφάλιος, ευγενικός αλλά κι ανελέητος, γλυκύτατος αλλά και οργίλος, πολιτικοποιημένος αλλά και περιφρονητής της πολιτικής.

Αλλά δεν ήταν «αντιφάσεις» αυτές, κάθε άλλο. Ναι, ο Μάνος ήταν εμπαθής για ό,τι πίστευε, μονομανής για ό,τι επιδίωκε, ασυμβίβαστος σε ό,τι σκόπευε. Γι’ αυτό ακριβώς, μπορούσε να είναι ταυτόχρονα αναρχικός και οικοδόμος, λαϊκός χωρίς λαϊκισμούς και αριστοκράτης χωρίς έπαρση, αυθόρμητος και σοφός, ευαίσθητος και άτεγκτος, απέριττος και χυμώδης, μελίφθογγος και σαρκαστής, πολίτης των ιδεών αλλά όχι μεταπράτης ιδεών, αμετακίνητος αλλά ποτέ δογματικός, ερωτευμένος με την Ελλάδα αλλ’ αμείλικτος πολέμιος των Ελλήνων που την εμπορεύονται και την παραμορφώνουν. Επειδή ήταν ένας πλήρης άνθρωπος, που μαχόταν ακατάπαυστα για ό,τι αληθινό, ανθρώπινο, ανόθευτο μπορούσε ν’ ανασυρθεί, σ’ αυτή την εποχή της ψιμμυθιωμένης βαρβαρότητας και του ζόφου με τα «στρας» και τις πούλιες.

Όπως δεν ήταν «φιλέλληνας» αλλά βαθύτατα Έλληνας, έτσι δεν ήταν «φιλελεύθερος», αλλά ανυποχώρητα ελεύθερος. Είχε το ίδιο όραμα με τον Τσέχοφ, που έγραφε, πριν έναν αιώνα: «Απελευθέρωση από κάθε κτηνώδη δύναμη κι από κάθε ψέμα, όποια μορφή κι αν έχουν: αυτό θα ήταν το πρόγραμμα μου, αν ήμουν μεγάλος καλλιτέχνης». Και βέβαια, ο Τσέχωφ ήταν μεγάλος καλλιτέχνης, κι ο Μάνος ήταν, και το «πρόγραμμά» τους το έκαναν πράξη, όσο η ζωή κι ο κόσμος τους άφησαν, πριν τον αφήσουν εκείνοι.

Η στερνή «αντίφαση» του Μάνου ήταν, κι αυτή απόλυτη μη-αντίφαση.

Εκεί πάνω, στο εκκλησάκι του Αγίου Νεκταρίου της Παιανίας, φάνταζε απαράδεκτο πως, μέσα σ’ ένα σκουροκάστανο κιβούρι, στέρεψε η «παγά λαλέουσα», η γλυκόλαλη πηγή μιας ακτινοβόλας ζωής – και ζωής μας. Κι όμως, όλα έπρεπε να ‘ρθουν όπως ήρθαν. Εκείνος που έκανε τη Φύση έρωτα, έφευγε μέσα στο καλοκαιρινό ηλιοφώς, σε μια βουνοπλαγιά τόσο ελληνικά ερωτική, πέτρα και χώμα και δέντρα σπαρτά εδώ κι εκεί. Εκείνος που μας πλούτισε με αρμονίες, έφευγε μέσα σε αρμονική σιγή. Εκείνος που μας έμαθε το μουσικό αλφαβητάρι της αγάπης, έφευγε τυλιγμένος με την αγάπη του αόρατου μουσικού θιάσου των Πανελλήνων. Εκείνος που πίστευε στον άνθρωπο «όταν άνθρωπος είναι», έφευγε ανάμεσα στους ανθρώπους «του». Εκείνος που λάτρευε την τελειότητα και την αξιοπρέπεια, έφευγε χωρίς ευτέλειες, οχλαγωγίες, λογοκοπίες, φανφάρες, ανίερες για τη μεγάλη στιγμή και για τον ίδιον. Η σιωπή, που αξίωσε και που συνόδεψε το τελευταίο «χαίρε» του, ήταν το μόνο άξιο ταίρι του στο ύστατο ταξίδι του – ποιητική, όρθια, ελεύθερη, όπως κι εκείνος.

Κι ίσως, την πικρότατη εκείνη ώρα, να χαμογελούσε με το τρυφερό κι ελαφρά ειρωνικό χαμόγελό του, «χαρίεις» όπως πάντα, ξέροντας πως φεύγει αλλά μένει, βέβαιος πως δεν ήταν αλλά είναι και θα είναι. Ο μελωδός των ονείρων. Δικός μας. Εσαεί.

Δημοσιεύτηκε στο «Βήμα» (26.6.1994)