Παροιμιώδεις φράσεις στη νεοελληνική γλώσσα (ΙΙΙ)

(Μια φράση, μια ιστορία)

Γράφει ο Μιχ. Γ. Καβουλάκης, φιλόλογος, πρ. λυκειάρχης

• “Πάντα ρει” (= Ολα ρέουν, όλα μεταβάλλονται).

Η φράση ανήκει στον Εφέσιο φιλόσοφο Ηράκλειτο (544-484 π.Χ.)

Σε αντίθεση με τον Ξενοφάνη και την Ελεατική Σχολή, που πίστευαν στην ακινησία του “είναι”, “του όντος”, ο Ηράκλειτος διακήρυττε πως όλα μεταβάλλονται, τίποτε δεν μένει σταθερό και ακίνητο.

“Τα πάντα ρει, δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης”, “αεί γίγνεσθαι και μεταβάλλεσθαι και μηδέποτε το αυτό μένειν”.

Τα πάντα δηλαδή ρέουν, προχωρούν και δυο φορές δεν θα μπορούσες να μπεις στον ίδιο ποταμό. Τα πάντα δημιουργούνται, αλλά και μεταβάλλονται και τίποτε δεν μένει το ίδιο.

Όμως αυτές οι αλλαγές, πίστευε ο Ηράκλειτος, δεν διαταράσσουν την αρμονία του κόσμου. Ολα στον κόσμο γίνονται λογικά, σύμφωνα με έναν αυστηρό νόμο.

• “Τα εξ αμάξης”.

Η φράση προήλθε από τη συνήθεια των γυναικών της αρχαίας Αθήνας να κάνουν περιπαικτικά και χλευαστικά σχόλια, καθώς επέστρεφαν με άμαξες από τα Ελευσίνια Μυστήρια.

Σήμερα τη χρησιμοποιούμε για κάποιον που δέχεται έντονη επίπληξη, σκληρή κριτική.

• “Γην και ύδωρ”.

Σύμφωνα με αρχαία περσική συνήθεια, έπρεπε ο υποτασσόμενος να δώσει “γην και ύδωρ”. Αυτό ήταν σημείο υποταγής.

Όταν πριν από τους περσικούς πολέμους ο Πέρσης βασιλιάς έστειλε απεσταλμένους στην Ελλάδα, για να ζητήσουν “γην και ύδωρ”, ορισμένες πόλεις μήδισαν από φόβο.

Οι Αθηναίοι όμως και οι Σπαρτιάτες όχι μόνο δεν φοβήθηκαν, αλλά σκότωναν και τους κήρυκες των Περσών.

Η φράση αυτή χρησιμοποιείται για να δηλώσει την πλήρη υποταγή κάποιου. Ότι κάποιος δηλαδή παραδίδεται άνευ όρων.

• “Οι παροικούντες την Ιερουσαλήμ” (Καινή Διαθήκη, Λουκ. ΧΔ’18).

Ο μαθητής Κλεόπας ρώτησε τον Χριστό, καθώς περπατούσαν προς την κωμόπολη Εμμανούζ χωρίς να τον έχει αναγνωρίσει μετά την ανάστασή του: “Συ μόνος παροικείς εν Ιερουσαλήμ και ουκ έγνως τα γενόμενα εν αυτή εν ταις ημέραις ταύταις;”, δηλαδή: “εσύ μόνος σου είσαι πάροικος στην Ιερουσαλήμ και δεν έμαθες όσα συνέβησαν σε αυτήν τις ημέρες αυτές;”

Η φράση χρησιμοποιείται, για να δηλώσει ότι κάποιος είναι σε θέση να έχει άμεση αντίληψη γεγονότων και πραγμάτων, γιατί βρίσκεται στο κέντρο των εξελίξεων.

• “Εν κρυπτώ και παραβύστω”.

Παράβυστος ονομαζόταν το ενδεκαμελές δικαστήριο της αρχαίας Αθήνας, που συνεδρίαζε σε μυστικό και απόμερο μέρος. Οι δυο λέξεις συνδυάστηκαν, για να τονίσουν με έμφαση ότι κάτι γίνεται κρυφά και με απόλυτη μυστικότητα.

• “Εξ όνυχος τον λέοντα”.

Ολόκληρη η φράση είναι: “Εξ όνοχος τον λέοντα τεκμαίρομαι”, δηλαδή συμπεραίνω για την ύπαρξη του λιονταριού από το νύχι του. Η φράση χρησιμοποιείται, όταν δηλώνεται ότι η αξία ή ο χαρακτήρας κάποιου μπορεί να αναγνωρισθεί από ένα μικρό αλλά χαρακτηριστικό γνώρισμα.

Δηλαδή από μια χαρακτηριστική λεπτομέρεια αναγνωρίζεται το σύνολο.

• “Έλληνες αεί παίδες”. (=οι Ελληνες είναι πάντα παιδιά).

Τη φράση τη βρίσκομε στον διάλογο του Πλάτωνα που ονομάζεται “Τίμαιος”, με άλλο όμως νόημα από αυτό που έχει σήμερα.

Ένας Αιγύπτιος ιερέας την απευθύνει στον Σόλωνα, ο οποίος είχε επισκεφθεί την Αίγυπτο και συζήτησε με τους σοφούς της.

Σήμερα τη λέμε, για να δηλώσομε ότι οι Έλληνες δεν σοβαρευόμαστε, αλλά εννοούμε να συμπεριφερόμαστε όπως τα παιδιά. Δεν συμπεριφερόμαστε και δεν σκεφτόμαστε με ωριμότητα, με συνείδηση ευθύνης.

• “Και συ (τέκνον) Βρούτε”.

Ο Μάρκος Ιούνιος Βρούτος (85-42 π.Χ.) ήταν Ρωμαίος πολιτικός που συμμετείχε στην δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα, παρά την εύνοια που είχε από αυτόν.

Η φράση λέγεται για περιπτώσεις στις οποίες δέχεται κανείς πλήγμα μεταξύ άλλων και από πρόσωπο που θεωρούσε φίλο.

• “Τα του Καίσαρος τω Καίσαρι”.

Προέρχεται από την Καινή Διαθήκη (Λουκ. Κ’ 25) και η πλήρης μορφή της φράσης που είπε ο Ιησούς στους Φαρισαίους είναι:

“Απόδοτε τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ”.

Λέγεται για την ανάγκη να αποδίδεται στον καθένα αυτό που του πρέπει, αυτό που του ανήκει.

• “Απορώ και εξίσταμαι” (= Εκπλήσσομαι).

Η φράση αυτή προέρχεται από τις Πράξεις των Αποστόλων (Β’ 1-13), όπου και αναφέρεται: “Εξίσταντο πάντες και εθαύμαζον”… “Εξίσταντο δε πάντες και διηπόρουν…”

Η φράση υπάρχει και στο τροπάριο: “Την ωραιότητα της παρθενίας σου… τι δε ονομάσω σε; απορώ και εξίσταμαι”.

Τη χρησιμοποιούμε, για να εκφράσουμε θαυμασμό, απορία και έκπληξη.

• “Τραβώ των παθών μου τον τάραχον”.

Η φράση αυτή είναι και αυτή ένα μέρος από τον “Παρακλητικό Κανόνα” (Ωδή Δ’, τροπ. Α’) και το πλήρες κείμενο έχει ως εξής:

“Των παθών μου τον τάραχον η τον κυβερνήτην τεκούσα Κύριον και τον κλύδωνα κατεύνασον των εμών πταισμάτων, Θεονύμφευτε.

Η φράση λέγεται για εκείνον που ταλαιπωρείται πολύ και υποφέρει τα πάνδεινα.

• “Ας όψεται”

Η φράση προήλθε από την ευαγγελική ρήση: “Αθώος ειμί από του αίματος του δικαίου τούτουα υμείς όψεσθε” (Ματθ. Κ’ γ-24).

Λόγια που είπε ο Πιλάτος στους Ιουδαίους, όταν αυτοί επέμεναν να απολυθεί ο ληστής Βαραββάς και να σταυρωθεί ο Χριστός.

Η φράση λέγεται για κάποιον, που θεωρούμε υπαίτιο για μια δυσάρεστη κατάσταση.

• “Έγινε κήνσωρ”.

Το ουσ. κήνσωρ προέρχεται από το λατινικό censor, το οποίο αναφερόταν στον Ρωμαίο αξιωματούχο, που ήταν υπεύθυνος για την απογραφή των πολιτών και των περιουσιών τους.

Σήμερα λέγεται για πρόσωπο που αξιολογεί τους άλλους με επικριτική διάθεση. Είναι ο τιμητής, ο επικριτής των άλλων.

• “Κομίζω γλαύκα ες Αθήνας”.

Προέρχεται από τον Αριστοφάνη (Ορνιθες 301) και οφείλεται στο γεγονός ότι η αρχαία Αθήνα είχε ως νόμισμά της τη γλαύκα και ως εκ τούτου ήταν άσκοπο να την παρουσιάζει κανείς ως κάτι το νέο.

Σήμερα η φράση λέγεται, όταν παρουσιάζεται ως καινούριο κάτι το ήδη γνωστό.

• “Κύκνειο άσμα”.

Η φράση προήλθε από την παράδοση ότι ο κακόφωνος κύκνος, όταν διαισθανθεί τον θάνατό του, κελαηδεί με γλυκιά φωνή. “Κύκνειο άσμα” είναι το τελευταίο έργο πνευματικού δημιουργού, πριν από τον θάνατό του.

• “Από μηχανής θεός”

Ο όρος προέρχεται από την αρχαία τραγωδία και δηλώνει το θεϊκό πρόσωπο, που παρουσιαζόταν στη σκηνή με τη βοήθεια ενός ξύλινου γερανού (μηχανή) και με την παρέμβασή του έδινε λύση στην πλοκή του δράματος. Αυτό το θεατρικό τέχνασμα χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τον Ευριπίδη, όταν οι δραματικές καταστάσεις οδηγούνταν σε τέτοιο αδιέξοδο, ώστε να είναι αδύνατη η λύση μέσω της ανθρώπινης δράσης.

Η φράση χρησιμοποιείται μεταφορικά και στον καθημερινό λόγο και συνήθως σημαίνει το πρόσωπο, το οποίο δίνει διέξοδο σε μια δύσκολη κατάσταση.

Πηγή: https://archive.patris.gr/articles/130597

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ομάδα του facebook Παροιμίες & γνωμικά.

Αν θέλετε να γίνετε μέλη της ομάδας, επισκεφτείτε τη διεύθυνση: https://www.facebook.com/groups/2285257741730850/

Περισσότερες παροιμίες, παροιμιώδεις φράσεις και γνωμικά μπορείτε να βρείτε στο αρχείο μας ΕΔΩ