Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού

Ο Μαξ Βέμπερ γεννήθηκε στην Ερφούρτη της Γερμανίας στις 21 Απριλίου του 1864. Σπούδασε νομικά και έλαβε σε σχετικά μικρή ηλικία την έδρα του καθηγητή της Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ. Κατά τη διάρκεια της ζωής του έγραψε πάνω σε θέματα τόσο διαφορετικά όσο η αρχαία αγροτική ιστορία, οι συνθήκες του αγροτικού πληθυσμού στην Πρωσία, η μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών και η κοινωνιολογία της θρησκείας. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον άνθρωπο ως υποκείμενο που δρα μέσα στην κοινωνία και την επηρεάζει βαθύτατα. Ο Βέμπερ ήταν ένας λόγιος με ασυνήθιστα πλατιά πνευματική γκάμα, του οποίου η προσωπικότητα έκανε ακόμα βαθύτερη εντύπωση από την ευρυμάθεια του σε όσους είχαν το προνόμιο να τον γνωρίζουν. Άλλωστε, σύμφωνα με τα λεγόμενα του ίδιου: «Αναμφίβολα, όλη η ιστορική εμπειρία επιβεβαιώνει την αλήθεια ότι ο άνθρωπος δεν θα είχε πετύχει το εφικτό, αν δεν είχε ξανά και ξανά προσπαθήσει να φτάσει το ανέφικτο». Συνέγραψε πολλά έργα με άξονα κυρίως τη σχέση Οικονομίας και Κοινωνίας, ενώ σήμερα θεωρείται πατέρας της Κοινωνιολογίας. Απεβίωσε στις 14 Ιουνίου του 1920. Το κείμενο που δημοσιεύουμε στη συνέχεια είναι από την εισαγωγή στο βιβλίο του Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού. Μετάφραση: Δημοσθένης Κούρτοβικ Ειδική έκδοση για την εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 2010.

Κείμενο: Μαξ Βέμπερ

Όταν ένα πνεύμα, που είναι προϊόν του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού, εξετάζει ένα οποιοδήποτε πρόβλημα της παγκόσμιας Ιστορίας, δεν μπορεί πάρα να διερωτηθεί σε ποια συγκυρία περιστάσεων οφείλεται το γεγονός πως μόνο στον δυτικό πολιτισμό εμφανίστηκαν πολιτιστικά φαινόμενα, που (όπως συνηθίζουμε να πιστεύουμε) ανήκουν σε μια εξελικτική γραμμή με παγκόσμια σημασία και ισχύ.

Μόνο στη Δύση υπάρχει επιστήμη σε ένα τέτοιο εξελικτικό στάδιο που να την αναγνωρίζουμε σήμερα σαν έγκυρη. Κι ωστόσο η εμπειρική γνώση, ο στοχασμός πάνω σε προβλήματα του σύμπαντος και της ζωής, η φιλοσοφική και θεολογική σοφία με τη μεγαλύτερη βαθύτητα δεν περιορίζονται σε αυτόν το χώρο, αν και στην περίπτωση της τελευταίας η ολοκληρωμένη ανάπτυξη μιας συστηματικής θεολογίας πρέπει να καταλογιστεί στον Χριστιανισμό κάτω από την επίδραση του ελληνισμού, γιατί μόνο αποσπάσματα της υπήρχαν στο Ισλάμ και σε μερικές ινδικές αιρέσεις. Με λίγα λόγια, υπήρχε κι αλλού γνώση και παρατήρηση μεγάλης λεπτότητας, προπάντων στις Ινδίες, την Κίνα, τη Βαβυλωνία και την Αίγυπτο. Αλλά στη Βαβυλωνία, όπως άλλωστε κι αλλού, έλειπε από την Αστρονομία -γεγονός που κάνει ακόμα πιο εκπληκτική την ανάπτυξη της- η μαθηματική θεμελίωση που πρώτοι της έδωσαν οι Έλληνες. Η ινδική Γεωμετρία δεν βασιζόταν στη λογική απόδειξη, που ήταν κι αυτή ένα ακόμα προϊόν του ελληνικού πνεύματος, όπως η Μηχανική και η Φυσική. Από τις ινδικές Φυσικές Επιστήμες, μόλο που από την πλευρά της παρατήρησης ήσαν πολύ αναπτυγμένες, έλειπε η μέθοδος του πειράματος, που, ξέχωρα από ορισμένες απαρχές της στην αρχαιότητα, ήταν κατά βάση προϊόν της Αναγέννησης, όπως και το σύγχρονο εργαστήριο. Έτσι, από την Ιατρική, ιδιαίτερα στις Ινδίες, μόλο που από την άποψη της εμπειρικής τεχνικής είχε φτάσει σε υψηλό βαθμό ανάπτυξης, έλειπε η βιολογική και προπάντων η βιοχημική θεμελίωση. Μια ορθολογική Χημεία απουσίαζε από όλες τις πολιτισμένες περιοχές, έκτος από τη Δύση.

Η εξαιρετικά αναπτυγμένη ιστοριογραφία της Κίνας δεν είχε τη μέθοδο του Θουκυδίδη. Είναι αλήθεια πως ο Μακιαβέλι είχε προδρόμους στις Ινδίες· αλλά από ολόκληρη την ινδική πολιτική σκέψη έλειπε μια συστηματική μέθοδος που να μπορεί να συγκριθεί με του Αριστοτέλη, όπως έλειπαν γενικά οποιεσδήποτε ορθολογικές βασικές έννοιες. Ούτε οι προγενέστερες απόπειρες νομικής κοκκοποίησης στις Ινδίες (σχολή του Μιμάμσα), ούτε η εκτενής κωδικοποίηση που έγινε ιδιαίτερα στο χώρο της Μέσης Ανατολής, ούτε τα ινδικά και τα άλλα νομικά βιβλία είχαν τις αυστηρά συστηματικές μορφές της σκέψης -τόσο ουσιώδεις για μια ορθολογική νομική επιστήμη- που χαρακτηρίζουν το Ρωμαϊκό Δίκαιο και, κάτω από την επίδραση του, το Δυτικό Δίκαιο. Μόνο στη Δύση είναι γνωστό ένα σύστημα σαν το Κανονικό Δίκαιο. […]

Στην Αρχιτεκτονική, οι μυτερές αψίδες χρησιμοποιούνταν κι αλλού σαν διακοσμητικό μέσο, όπως, λ.χ., στην κλασική αρχαιότητα και την Ασία· ο συνδυασμός μυτερής αψίδας και σταυρωτού θόλου ίσως να μην ήταν άγνωστος στην Ανατολή. Αλλά η ορθολογική χρήση του γοτθικού θόλου σαν μέσου για την κατανομή της πίεσης και για την επιστέγαση διαφόρων χώρων, και πάνω από όλα σαν κατασκευαστικής αρχής για το χτίσιμο μεγάλων μνημειακών κτιρίων και σαν καθιέρωση ενός ρυθμού που επεκτεινόταν ώς τη Γλυπτική και τη Ζωγραφική, όπως έγινε στον Μεσαίωνα, δεν παρατηρείται αλλού. Η τεχνική βάση της Αρχιτεκτονικής μας προέρχεται από την Ανατολή. Στην Ανατολή όμως έλειπε αυτή η λύση του προβλήματος του θόλου κι αυτός ο τύπος της κλασικής ορθολογοποίησης κάθε μορφής Τέχνης -στη Ζωγραφική με την ορθολογική χρησιμοποίηση των γραμμών και της προοπτικής του χώρου- που μας κληροδότησε η Αναγέννηση. Στην Κίνα υπήρχε τυπογραφία. Αλλά η τυπογραφική φιλολογία, που προοριζόταν μόνο για τύπωμα και που η ύπαρξή της ήταν δυνατή μόνο χάρη σε αυτό, και πάνω από όλα Τύπος και περιοδικές εκδόσεις, μόνο στη Δύση εμφανίστηκαν. Ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα κάθε τύπου, ακόμα και μερικά που έμοιαζαν επιφανειακά με τα πανεπιστήμια μας ή τουλάχιστο με τις ακαδημίες μας, υπήρξαν κι αλλού (Κίνα, Ισλάμ). Αλλά μια ορθολογική, συστηματική και εξειδικευμένη καλλιέργεια της επιστήμης, με εκπαιδευμένο κι εξειδικευμένο προσωπικό, μόνο στη Δύση υπάρχει με μια έννοια που να ανταποκρίνεται στην κυριαρχική θέση που κατέχει σήμερα στον πολιτισμό μας. Αυτό ισχύει πάνω από όλα για τον ειδικευμένο κρατικό υπάλληλο, τον στυλοβάτη του σύγχρονου κράτους και της οικονομικής ζωής της Λύσης. Ο κρατικός υπάλληλος αποτελεί έναν τύπο του οποίου ώς τώρα υπήρχαν μόνο υποτυπώδεις μορφές, που ποτέ δεν έφτασαν ούτε κατά προσέγγιση τη σημερινή σημασία του για την κοινωνική τάξη πραγμάτων. Φυσικά, ο κρατικός υπάλληλος, ακόμα κι ο ειδικευμένος, είναι ένα πανάρχαιο στοιχείο των πιο διαφορετικών κοινωνιών. Αλλά καμία χώρα και καμία εποχή δεν γνώρισε, με την ίδια έννοια όπως η σύγχρονη Δύση, την απόλυτη και ολοκληρωτική εξάρτηση της ύπαρξης της, των πολιτικών, τεχνικών και οικονομικών προϋποθέσεων της ζωής της από μια εξειδικευμένη οργάνωση των κρατικών υπαλλήλων. Οι σημαντικότερες λειτουργίες της σημερινής κοινωνικής ζωής κατέληξαν να βρίσκονται στα χέρια κρατικών υπαλλήλων τεχνικά, εμπορικά και, πάνω από όλα, νομικά εκπαιδευμένων.

Η εξαιρετικά αναπτυγμένη ιστοριογραφία της Κίνας δεν είχε τη μέθοδο του Θουκυδίδη. Είναι αλήθεια πως ο Μακιαβέλι είχε προδρόμους στις Ινδίες· αλλά από ολόκληρη την ινδική πολιτική σκέψη έλειπε μια συστηματική μέθοδος που να μπορεί να συγκριθεί με του Αριστοτέλη, όπως έλειπαν γενικά οποιεσδήποτε ορθολογικές βασικές έννοιες.

Η οργάνωση πολιτικών και κοινωνικών ομάδων στις φεουδαλικές τάξεις ήταν κάτι το συνηθισμένο. Αλλά ακόμα και το φεουδαλικό κράτος του rex et regnum, με τη δυτική έννοια, μόνο στη δική μας κουλτούρα είναι γνωστό. Πολύ περισσότερο τα κοινοβούλια, με τους περιοδικά εκλεγόμενους αντιπροσώπους, με κυβερνήσεις από δημαγωγούς και κομματικούς ηγέτες σαν υπουργούς υπόλογους απέναντι στο κοινοβούλιο, είναι κάτι που χαρακτηρίζει τον δικό μας πολιτιστικό χώρο, μόλο που φυσικά υπήρξαν και υπάρχουν σε όλο τον κόσμο κόμματα, με την έννοια οργανώσεων που έχουν για σκοπό την άσκηση επιρροής και ι ην απόκτηση του ελέγχου της πολιτικής εξουσίας. Το ίδιο το κράτος, γενικά, με την έννοια μιας πολιτικής οργάνωσης με ένα ορθολογικό, γραπτό σύνταγμα, με θεσμοθετημένο δίκαιο και μια διοίκηση που διέπεται από ορθολογικούς κανόνες ή νόμους και ασκείται από ειδικευμένους λειτουργούς, μόνο στη Δύση είναι γνωστό με αυτόν το συνδυασμό χαρακτηριστικών, παρόλες τις παραπλήσιες μορφές που συναντάμε αλλού.

Και το ίδιο ισχύει και για την πιο μοιραία δύναμη της σύγχρονης ζωής μας, τον Καπιταλισμό. Η φιλοκτησία, η επιδίωξη κέρδους, χρήματος, όσο γίνεται μεγαλύτερων ποσών χρημάτων, δεν έχει καθαυτή καμία σχέση με τον Καπιταλισμό. Η ροπή αυτή υπάρχει και υπήρχε πάντα ανάμεσα στα γκαρσόνια, τους φυσικούς, τους αμαξάδες, τους καλλιτέχνες, τις πόρνες, τους διεφθαρμένους υπαλλήλους, τους στρατιώτες, τους ευγενείς, τους σταυροφόρους, τους χαρτοπαίκτες και τους ζητιάνους. Μπορούμε να πούμε πως ήταν κοινή σε όλα τα είδη και τις συνθήκες που έζησαν οι άνθρωποι σε όλες τις εποχές και σε όλες τις χώρες της γης, όπου υπήρχε η αντικειμενική δυνατότητα για την εμφάνιση της. θα έπρεπε να διδάσκεται από το νηπιαγωγείο κιόλας, στο μάθημα της Ιστορίας του Πολιτισμού, πως η απλοϊκή αυτή αντίληψη για τον Καπιταλισμό πρέπει να εγκαταλειφθεί μια για πάντα. Η αχαλίνωτη βουλιμία για κέρδος δεν ταυτίζεται ούτε στο ελάχιστο με τον Καπιταλισμό, κι ακόμα λιγότερο με το πνεύμα του. Ο Καπιταλισμός μάλιστα μπορεί να ταυτίζεται με την τιθάσευση, ή τουλάχιστον με τον ορθολογικό μετριασμό, αυτής της παράλογης ορμής. Αλλά ο Καπιταλισμός είναι ταυτόσημος με την επιδίωξη του κέρδους και τη διαρκή ανανέωση του κέρδους μέσω της συνεχούς, ορθολογικής καπιταλιστικής επιχείρησης. Γιατί δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά: σε μία εξ ολοκλήρου καπιταλιστική δομή της κοινωνίας, μια ιδιωτική καπιταλιστική επιχείρηση που δεν εκμεταλλεύεται τις ευκαιρίες της για την απόκτηση κέρδους θα ήταν καταδικασμένη να σβήσει.

Μόνο στη Δύση υπάρχει επιστήμη σε ένα τέτοιο εξελικτικό στάδιο που να την αναγνωρίζουμε σήμερα σαν έγκυρη. Κι ωστόσο η εμπειρική γνώση, ο στοχασμός πάνω σε προβλήματα του σύμπαντος και της ζωής, η φιλοσοφική και θεολογική σοφία με τη μεγαλύτερη βαθύτητα δεν περιορίζονται σε αυτόν το χώρο, αν και στην περίπτωση της τελευταίας η ολοκληρωμένη ανάπτυξη μιας συστηματικής θεολογίας πρέπει να καταλογιστεί στον Χριστιανισμό κάτω από την επίδραση του ελληνισμού, γιατί μόνο αποσπάσματα της υπήρχαν στο Ισλάμ και σε μερικές ινδικές αιρέσεις.

Ας ορίσουμε τώρα μερικές βασικές έννοιες με κάπως περισσότερη προσοχή από όση συνηθίζεται. Ορίζουμε σαν καπιταλιστική οικονομική δραστηριότητα μια σειρά ενεργειών που βασίζονται στην επιδίωξη κέρδους μέσω της αξιοποίησης διαφόρων ευκαιριών για ανταλλαγή, δηλαδή βασίζονται σε (τυπικά) ειρηνικές ευκαιρίες για κέρδος. Η πρόσκτηση διά της βίας (τυπικά και ουσιαστικά) υπακούει στους δικούς της ιδιαίτερους νόμους, και δεν εξυπηρετεί σε τίποτα -όσο λίγο κι αν μπορεί κάνεις να το απαγορεύσει- να την τοποθετούμε στην ίδια κατηγορία με τη δραστηριότητα που, σε τελευταία ανάλυση, προσανατολίζεται προς το κέρδος από την ανταλλαγή. Όπου ακολουθείται ορθολογικά η καπιταλιστική μέθοδος για την αποκόμιση κέρδους, οι σχετικές ενέργειες του καπιταλιστή υπακούουν σε υπολογισμούς που γίνονται με βάση το κεφάλαιο. Αυτό σημαίνει πως οι ενέργειες του στρέφονται προς τη συστηματική χρησιμοποίηση αγαθών ή προσωπικών υπηρεσιών σαν μέσου για την πρόσκτηση με τέτοιο τρόπο, ώστε στο τέλος ενός επιχειρηματικού κύκλου ο απολογισμός της επιχείρησης σε χρηματικό ενεργητικό (ή, στην περίπτωση μιας συνεχούς επιχείρησης, η περιοδικά εκτιμώμενη χρηματική αξία του ενεργητικού) να ξεπερνάει το κεφάλαιο, δηλαδή την κατ’ εκτίμηση αξία των υλικών παραγωγικών μέσων που χρησιμοποιούνται για την πρόσκτηση μέσω της ανταλλαγής. Δεν παίζει κανένα ρόλο αν και πρόκειται για μια ποσότητα αγαθών που την εμπιστεύτηκαν in natura σε ένα περιοδεύοντα έμπορο και που το κέρδος που αποφέρουν συνίσταται σε άλλα αγαθά in natura που αποκτήθηκαν με το εμπόριο, ή αν πρόκειται για μια βιομηχανική επιχείρηση, τα περιουσιακά στοιχεία της οποίας αποτελούνται από κτίρια, μηχανήματα, μετρητά, πρώτες ύλες, μερικά ή ολικά βιομηχανοποιημένα προϊόντα, που αντισταθμίζουν το παθητικό. Εκείνο που έχει σημασία είναι το γεγονός πως γίνεται πάντα ένας υπολογισμός του κεφαλαίου σε χρήμα, είτε με σύγχρονες λογιστικές μεθόδους είτε με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, οσοδήποτε πρωτόγονο και χονδροειδή. Το καθετί γίνεται με ισολογισμούς: στην αρχή της επιχείρησης γίνεται ένας αρχικός ισολογισμός, πριν από κάθε ατομική απόφαση γίνεται ένας ισολογισμός για να προσδιοριστεί το κατά πόσο η απόφαση αυτή μπορεί να είναι επικερδής, και στο τέλος γίνεται ένας τελικός ισολογισμός για τον προσδιορισμό του κέρδους που αποκομίστηκε. Για παράδειγμα, ο αρχικός ισολογισμός στην περίπτωση μιας συμφωνίας τύπου commenda θα καθόριζε μια αποδέκτη κι από τους δύο συμβαλλόμενους χρηματική αξία των εμπορευμάτων που αφορούσε σε συμφωνία (αν δεν ήταν ήδη σε μορφή χρήματος), κι ο τελικός ισολογισμός θα αποτελούσε την εκτίμηση με βάση την οποία θα γινόταν στο τέλος η κατανομή του κέρδους και της ζημίας. Στο μέτρο που οι συναλλαγές είναι ορθολογικές, ο υπολογισμός καθορίζει κάθε πράξη των εταίρων. Το να μην υπάρχει ένας πραγματικά ακριβής υπολογισμός ή εκτίμηση, το να είναι η διαδικασία αυτή απλώς ένας κατ’ εικασία και κατά προσέγγιση υπολογισμός, ή απλώς παραδοσιακή και συμβατική, αυτό συμβαίνει ακόμα και σήμερα σε και σε μορφή καπιταλιστικής επιχείρησης όπου οι συνθήκες δεν απαιτούν αυστηρή ακρίβεια. Αλλά αυτά τα σημεία αφορούν μόνο στο βαθμό ορθολογικότητας του καπιταλιστικού τρόπου πρόσκτησης.

Αναφορικά με αυτή την έννοια, εκείνο που έχει σημασία είναι ότι η οικονομική δραστηριότητα καθορίζεται από μια σύγκριση του χρηματικού εισοδήματος με τις χρηματικές δαπάνες, και είναι αδιάφορο πόσο πρωτόγονη είναι η σύγκριση αυτή. Τώρα, βέβαια, από αυτή την άποψη, Καπιταλισμός και καπιταλιστικές επιχειρήσεις, ακόμα και με μια προχωρημένη ορθολογοποίηση του καπιταλιστικού υπολογισμού, υπήρξαν σε όλες τις πολιτισμένες χώρες της γης, όσο μπορούμε να κρίνουμε από τα οικονομικά ντοκουμέντα. Στην Κίνα, τις Ινδίες, τη Βαβυλώνα, την Αίγυπτο, στις μεσογειακές χώρες των κλασικών χρόνων και στον Μεσαίωνα όσο και στη σύγχρονη εποχή. Δεν επρόκειτο για μεμονωμένους τυχοδιωκτισμούς, αλλά για οικονομικές επιχειρήσεις που ήταν ολοκληρωτικά εξαρτημένες από τη συνεχή ανανέωση των καπιταλιστικών εγχειρημάτων τους, ακόμα κι από τη συνεχή λειτουργία τους. Βέβαια, το εμπόριο ειδικά, για πολύ καιρό δεν είχε τον συνεχή χαρακτήρα που έχει στον δικό μας πολιτισμό, αλλά συναποτελούνταν στην ουσία από μια σειρά ατομικών εγχειρημάτων. Μόνο βαθμιαία οι δραστηριότητες των μεγαλεμπόρων απέκτησαν μια εσωτερική συνοχή (με κλαδικές οργανώσεις κ.λπ.). Πάντως, η καπιταλιστική επιχείρηση κι ο καπιταλιστής επιχειρηματίας, όχι μόνο σαν περιστασιακός αλλά σαν κανονικός επιχειρηματίας, είναι πολύ παλιά φαινόμενα και ήταν πλατιά διαδεδομένα.

Ωστόσο, η Δύση ανέπτυξε τον Καπιταλισμό τόσο ποσοτικά όσο και σε τύπους, μορφές και κατευθύνσεις (σαν φορείς αυτής της ποσοτικής ανάπτυξης) που ποτέ δεν υπήρξαν αλλού. Σε ολόκληρο τον κόσμο υπήρξαν έμποροι, έμποροι που ασχολούνταν με το χονδρικό ή με το λιανικό εμπόριο, με το εμπόριο σε τοπική ή σε διεθνή κλίμακα. Γινόντουσαν δάνεια όλων των ειδών κι υπήρχαν τράπεζες με τις πιο ποικιλόμορφες λειτουργίες, συγκρίσιμες το λιγότερο με τις δικές μας τράπεζες, π.χ., του 16ου αιώνα, θαλασσοδάνεια, commenda, συναλλαγές και εταιρείες παραπλήσιες με την kommanditgesellschaft ήταν πολύ διαδομένες, ακόμα και σαν διαρκείς επιχειρήσεις. Όποτε υπήρχαν χρηματικές ανάγκες, έκαναν την εμφάνιση τους κι οι δανειστές, όπως στη Βαβυλώνα, την Ελλάδα, τις Ινδίες, την Κίνα, τη Ρώμη. Χρηματοδοτούσαν πολέμους και πειρατείες, συμβάσεις και οικοδομικές δραστηριότητες κάθε είδους. Στην υπερπόντια πολιτική λειτουργούσαν σαν αποικιακοί επιχειρηματίες, σαν κτηματίες άποικοι που χρησιμοποιούσαν είτε δούλους είτε άμεσα είτε έμμεσα εξαναγκαστική εργασία κι αγόραζαν κτήματα, οφίκια και, πάνω από όλα, δικαιώματα είσπραξης φόρων. Χρηματοδοτούσαν κομματικούς ηγέτες στις εκλογές και κοντοτιέρους στους εμφύλιους πολέμους. Και, τέλος, κερδοσκοπούσαν και καιροσκοπούσαν αρπάζοντας κάθε ευκαιρία που τους παρουσιαζόταν για κέρδος οποιασδήποτε μορφής. Αυτό το είδος επιχειρηματία, ο καπιταλιστής τυχοδιώκτης, υπήρξε παντού. Με εξαίρεση τις εμπορικές και τις τραπεζοπιστωτικές συναλλαγές οι δραστηριότητές τους είχαν βασικά ανορθολογικό και κερδοσκοπικό χαρακτήρα ή είχαν για στόχο τους την απόκτηση διό της βίας πάνω από όλα την απόκτηση της λείας, είτε άμεσα με πόλεμο είτε με τη μορφή της συνεχούς φορολογικής λαφυραγώγησης και της εκμετάλλευσης των πολιτών.

Ο Καπιταλισμός του ιδρυτή επιχειρήσεων, του μεγάλου κερδοσκόπου, του προνομιοθήρα, κι ώς ένα μεγάλο βαθμό ο σύγχρονος χρηματοπιστωτικός Καπιταλισμός ακόμα και σε καιρό ειρήνης, αλλά πάνω απ’ όλα ο Καπιταλισμός που ειδικεύεται στην εκμετάλλευση των πολέμων, φέρνει αυτή τη σφραγίδα ακόμα και στις σύγχρονες δυτικές χώρες, και μερικά -αλλά τονίζουμε: μόνο μερικά- τμήματα του διεθνούς εμπορίου σχετίζονται στενά με αυτόν, σήμερα όπως και πάντα.

Στην εποχή μας όμως η Δύση ανέπτυξε, επιπρόσθετα, μια πολύ διαφορετική μορφή Καπιταλισμού που δεν παρουσιάστηκε πουθενά αλλού: την ορθολογική καπιταλιστική οργάνωση της (τυπικά) ελεύθερης εργασίας. Μόνο εμβρυακές μορφές μιας τέτοιας οργάνωσης συναντάμε αλλού. Ακόμα κι η οργάνωση της ανελεύθερης εργασίας, μόνο στις αποικιακές φυτείες και, σε πολύ περιορισμένο βαθμό, στα εργαστήρια της κλασικής αρχαιότητας έφτασε σε σημαντικό επίπεδο ορθολογικότητας. Στα τιμάρια, τα τιμαριωτικά εργαστήρια και τις οικοτεχνίες που βασίζονταν στη δουλοπάροικη εργασία ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, λιγότερο αναπτυγμένη. Ακόμα και πραγματικές οικοτεχνίες, βασισμένες στην ελεύθερη εργασία, έχει αποδειχθεί με βεβαιότητα πως μόνο σε λιγοστές μεμονωμένες περιπτώσεις υπήρξαν έξω από το χώρο της Δύσης. Η συχνή χρησιμοποίηση μεροκαματιάρηδων οδήγησε σε κάτι λίγες περιπτώσεις -ιδιαίτερα κρατικών μονοπωλίων, που πάντως διαφέρουν πολύ από τη σύγχρονη βιομηχανική οργάνωση- σε εργατικές οργανώσεις, ποτέ όμως σε μια ορθολογική οργάνωση των μαθητευόμενων στις χειροτεχνίες, όπως στον Μεσαίωνα.

Ωστόσο, ορθολογική βιομηχανική οργάνωση, προσανατολισμένη σε μια τακτική αγορά κι όχι σε πολιτικές ή περιστασιακές ευκαιρίες για κέρδος, δεν είναι το μόνο χαρακτηριστικό του δυτικού Καπιταλισμού. Η σύγχρονη ορθολογική οργάνωση της καπιταλιστικής επιχείρησης θα ήταν αδύνατη χωρίς δυο άλλους σημαντικούς παράγοντες στην εξέλιξη της: τον χωρισμό της επιχειρηματικής δραστηριότητας από την οικιακή οικονομία, ο οποίος κυριαρχεί ολοκληρωτικά στη σύγχρονη οικονομική ζωή, και, στενά συνυφασμένη με αυτόν, την ορθολογική λογιστική. Ο χωρισμός του τόπου εργασίας από τον τόπο κατοικίας υπάρχει κι αλλού, όπως το ανατολίτικο παζάρι και στα εργαστήρια άλλων πολιτισμών. Την ανάπτυξη καπιταλιστικών ενώσεων με δικά τους, ξεχωριστά λογιστικά βιβλία τη βρίσκουμε και στην Άπω Ανατολή, τη Μέση Ανατολή και την κλασική αρχαιότητα. Σε σύγκριση όμως με τη σύγχρονη ανεξαρτησία των καπιταλιστικών επιχειρήσεων, όλα αυτά δεν είναι πάρα εμβρυακές απαρχές. Η αιτία είναι προπάντων πως οι απαραίτητες προϋποθέσεις γι’ αυτή την ανεξαρτησία, η ορθολογική λογιστική μας και ο νομικός διαχωρισμός της σωματειακής από την προσωπική ιδιοκτησία, έλειπαν ολότελα ή μόλις είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται. Παντού αλλού η τάση ήταν να αναδύονται κερδοσκοπικές επιχειρήσεις σαν τμήματα ενός βασιλικού ή φεουδαλικού νοικοκυριού (του οίκου), πράγμα που, όπως έγινε αντιληπτό από τον Ροντμπέρτους, με όλη την επιφανειακή ομοιότητα της, ήταν μια θεμελιακά διαφορετική, αν όχι αντίθετη, εξέλιξη.

Πάντως, όλα αυτά τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του δυτικού Καπιταλισμού αντλούν σε τελευταία ανάλυση τη σημασία τους μόνο από το συσχετισμό τους με την καπιταλιστική οργάνωση της εργασίας. Ακόμα κι αυτό που αποκαλείται γενικά «εμπορευματοποίηση», η ανάπτυξη του θεσμού των μεταβιβάσιμων χρεογράφων, η ορθολογοποίηση της κερδοσκοπίας, το χρηματιστήριο κ.λπ., συνδέονται μαζί της. Γιατί, χωρίς την ορθολογική καπιταλιστική οργάνωση της εργασίας, όλα αυτά, κι αν ακόμα ήταν δυνατό να εμφανιστούν, δεν θα είχαν ούτε κατά διάνοια την ίδια σημασία, προπάντων για την κοινωνική δομή και για όλα τα ειδικά προβλήματα του σύγχρονου δυτικού κόσμου που συνδέονται με αυτή. Ο ακριβής υπολογισμός -η βάση όλων των άλλων- μόνο πάνω στη βάση της ελεύθερης εργασίας είναι δυνατός.

Ο πίνακας είναι από εδώ: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%AD%CE%BD%CE%BD%CE%B7%CF%83%CE%B7