O Λεονάρντο ντα Βίντσι

O Λεονάρντο ντα Βίντσι

Κείμενο: Παναγιώτης Κανελλόπουλος*

Ο Μιχαήλ-Άγγελος (Michelangelo Buanarroti) που γεννήθηκε στα 1475, και ο εικοστρία χρόνια μεγαλύτερός του Λεονάρντο ντα Βίντσι (Leonardo da Vinci) είναι όχι μόνο σαν καλλιτέχνες, αλλά και γενικότερα, τα πιο μεγάλα πνεύματα που ανάδειξε η ιταλική Αναγέννηση. Ο Λεονάρντο ήθελε να ‘ναι προπάντων —κι υπερηφανευόταν να λέγεται— μηχανικός και εφευρέτης. Και όμως ήταν προπάντων ένας απ’ τους πιο μεγάλους ζωγράφους και ήταν και γλύπτης. Ο Μιχαήλ-Άγγελος ήθελε να είναι μονάχα —κι υπερηφανευόταν να λέγεται— γλύπτης. Και όμως ήταν απ’ όλα: ήταν κι ο πιο δαιμόνιος ζωγράφος, ήταν μεγάλος αρχιτέκτων, ήταν κι αυτός μηχανικός και οργανωτής οχυρωματικών έργων, ήταν και μεγάλος ποιητής. Ο Λεονάρντο και ο Μιχαήλ-Άγγελος εγκαινιάζουν στην Ευρώπη το δαιμόνιο πνεύμα, δηλαδή το πνεύμα που ξέρει απ’ όλα και τα καταφέρνει όλα. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι ήταν ειδικός στη μηχανική, στην υδραυλική, στη γεωλογία, στη βοτανική, στην αστρονομία και γενικά στις φυσικές επιστήμες, μα ήταν ταυτόχρονα ειδικός στη μουσική, ειδικός —και φυσικά αιρετικός— στα προβλήματα της θρησκείας, ειδικότατος —και φυσικά ατίθασος— στις χαρές της ζωής. Ένα ως δυο χρόνια ακολούθησε σε μιαν εκστρατεία του τον Καίσαρα Βοργία ως αρχηγός του μηχανικού, γίνεται εφευρέτης πολεμικών μηχανών, δείχνεται ειδικός στην κατασκευή κινητών γεφυρών και στην τέχνη της πολιορκίας. Κι ασχολείται ο Λεονάρντο μ’ όλες αυτές τις τέχνες και εφευρέσεις όπως κανένας άλλος στην εποχή του. Γεμάτος είναι βέβαια ο κόσμος στους αιώνες εκείνους από ένα πλήθος μυστηριώδεις υπάρξεις. Παράξενοι τύποι ξεπετάγονται παντού και ζητούν να ξορκίσουν τη στοιχειωμένη φύση (ενώ είναι οι ίδιοι τα στοιχειά).

Οι αιώνες αυτοί γύρω στην Αναγέννηση είναι οι αιώνες των αλχημιστών, καθώς και των παράδοξων εκείνων εφευρετών, που δίχως να κατέχουν ούτε τα στοιχεία των φυσικών επιστημών, κάνουν ο καθένας στην τύχη τις πιο διαφορετικές κι άσχετες μεταξύ τους εφευρέσεις. Ο Λεονάρντο όμως —αυτό είναι ακριβώς το σημαντικό— δεν ανήκει σ’ αυτούς. Ο Λεονάρντο είναι ο πρώτος συνειδητός μηχανικός, και ασχολείται με τις τεχνικές εφευρέσεις του βασισμένος σ’ όλους τους φυσικοεπιστημονικούς και μαθηματικούς υπολογισμούς που μπορούσε να κάνει στην εποχή του. Έτσι ο Λεονάρντο συμβολίζει, στα πρώτα κιόλας βήματα της τεχνικής προόδου, μια μεγάλη αλήθεια, κι ενσαρκώνει ένα μεγάλο δίδαγμα (ένα δίδαγμα που στην εποχή μας δυστυχώς ξεχάστηκε): ενώνοντας στο πρόσωπό του το μηχανικό και τον καλλιτέχνη, τον τεχνικό πολιτισμό και την πνευματική ζωή, μας δείχνει ότι αυτά τα δυο συμβιβάζονται χωρίς το ένα να επηρεάζει το άλλο, χωρίς το ένα να είναι η άρνηση και η καταδίκη του αλλού. Μα σα να ‘θελε η ιστορία να τιμωρήσει τον άνθρωπο που συμβίβασε όσα οι ερχόμενες εποχές δε θα κατάφερναν να συμβιβάζουν, σα να ‘θελε, από μια παράξενη κακία, ή αντίθετα: από μια μεροληπτική επιείκεια για τις ερχόμενες αδύνατες γενεές, να μειώσει στην αξία του το μεγάλο παράδειγμα του Λεονάρντο φρόντισε η ιστορία τα λίγα του γλυπτικά έργα να τ’ αφανίσει όλα πέρα για πέρα, και στη ζωγραφική να του στήσει μια παγίδα.

Αφού ήθελε ο Λεονάρντο (και το κατόρθωνε) να είναι καλλιτέχνης και εφευρέτης, τον έβαλε η πονηρή ιστορία να εφεύρει δικούς του τρόπους ελαιοχρωματισμού και τοιχογραφικής εργασίας. Σ’ αυτό ο Λεονάρντο την έπαθε. Αν κάμποσες εφευρέσεις του ήταν επιτυχημένες, αν η εφεύρεση μιας ιπτάμενης μηχανής (βαρύτερης απ’ τον αέρα) δεν πέτυχε, μα ήταν τουλάχιστον σωστή ως ιδέα, αν στα συγγράμματά του —προπάντων σε όσα έχουν σχέση με τη γεωλογία— χαράζονται δρόμοι που τη χάραξή τους την επικύρωσε αργότερα σα μια σωστή πράξη η επιστήμη — στα χρώματα (προπάντων στη μεταφύτευση του ελαιοχρωματισμού στην τοιχογραφία) την έπαθε ο Λεονάρντο. Η μεγάλη τοιχογραφία του, που ήταν η πρώτη ζωντανή αναπαράσταση μάχης —της μάχης του Αγκιάρι, που είχε φέρει στα 1440 αντιμέτωπους τους Φλωρεντινούς υπό τον Ορσίνι (Giampaolo Orsini) με τους Μιλανέζους— η τοιχογραφία αυτή δεν πρόφτασε καν να στεγνώσει στον τοίχο. Κι οι πιο πολλοί πίνακές του, που ο αριθμός τους δεν ήταν και μεγάλος (γιατί ο Λεονάρντο δούλευε τον κάθε πίνακα χρόνια) έχουν καταστραφεί. Ευτυχώς —πλάι στα θαυμάσια σκίτσα του που έχουν διασωθεί— υπάρχουν και μερικοί πίνακές του, που αν και αρκετά φθαρμένοι (κάπως μαυρισμένοι και ξεφτισμένοι) δεν έχουν υποστεί ουσιαστικές ζημιές.

Οι λίγοι αυτοί πίνακες φτάνουν για ν’ ανεβάσουν τον Λεονάρντο στο ανώτατο επίπεδο της τέχνης ακόμα και στα μάτια του σημερινού θεατή. Ας αναφέρουμε τους τρεις ονομαστότερους πίνακες: τις δυο Παναγίες και την «Τζοκόντα». Και τα τρία αυτά έργα βρίσκονται στο Λούβρο. Ο θαυμάσιος «Μυστικός Δείπνος», που ως τοιχογραφία στο μοναστήρι του Μιλάνου Σάντα Μαρία ντέλλε Γκράτσιε είναι σχεδόν καταστραμμένος, έχει ευτυχώς επίσης επιζήσει σε πολλά καλά αντίγραφα.

Περίφημο είναι το χαμόγελο της Μόνα Λίζας, της Τζοκόντας, που τόσους απασχόλησε από την εποχή του Βαζάρι ως τα σήμερα, και που μαζί με ολόκληρη την έκφρασή της εδωσε αφορμή στον Γκούτμαν (Guthmann) στον Λάνγκε (Julius Lange) στον Βαίλφλιν (Wölfflin) στον Ουώλτερ Πέτερ (Walter Pater) και σ’ άλλους να διατυπώσουν σκέψεις σημαντικές. Θαυμάσιες είναι προπάντων οι παρατηρήσεις του Πέτερ. Όσοι ζητάνε απ’ το χαμόγελο της Τζοκόντας να τους θέλξει, κάνουν άσχημα. Ο Λεονάρντο δεν ήθελε να θέλξει μ’ εύκολες γλύκες, παρά ζήτησε να λύσει ένα πρόβλημα, ζήτησε να πραγματοποιήσει ξανά το χαμόγελο που είχαν στα χείλη τους οι τυρρηνικές (ετρουσκικές) θηλυκές θεότητες. Ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας Μερεσκόφσκι (Dmitrij Mereschkovskij) στο βιβλίο του για τον Ναπολέοντα, λέει ότι η μοναδική νεανική εικόνα της μητέρας του Ναπολέοντα θυμίζει, με το χαμόγελο που βρίσκεται στα χείλη της όμορφης Κορσικανής, τη Μόνα Λίζα και τις θηλυκές θεότητες της Τυρρηνίας, που χαμογελούν κι αυτές σαν την Τζοκόντα. και που το χαμόγελό τους διασώθηκε στους πανάρχαιους τάφους της Τοσκάνας. Το χαμόγελο αυτό είναι ταυτόχρονα «μυστηριωδώς εράσμιο» και «αυστηρό». Στο έργο του «Το μυθιστόρημα του Λεονάρντο ντα Βίντσι» χαρακτηρίζει ο Μερεσκόφσκι το χαμόγελο της Τζοκόντας ως «το αδιάφορο χαμόγελο, που μ’ αυτό θεώνται οι νεκροί τους ζωντανούς». Όσο για το «Μυστικό Δείπνο», που είναι ίσως το αριστούργημα του Λεονάρντο, αυτό είναι επίσης μια υπέροχη λύση ενός αισθητικού προβλήματος συνυφασμένου με ειδικότερα ψυχολογικά προβλήματα. Πολλοί δοκίμασαν στη ζωγραφική —μερικοί, όπως ο Γερμανός Ρίμενσνάιντερ, δοκίμασαν θαυμαστά και στη γλυπτική— ν’ αποδώσουν τον «Μυστικό Δείπνο». Μερικοί πέτυχαν, μα κανένας δεν έφτασε τον Λεονάρντο. Στις αρχές του ΙΕ’ αιώνα σημειώνει στη Φλωρεντία ο Καστάνιο (Andrea del Castagno) με την αισθητική εκμετάλλευση του υπέροχου και θείου αυτού θέματος, ένα μικρό και αξιοπρόσεχτο σταθμό. Ύστερ’ από τον Λεονάρντο —και πάλι στη Φλωρεντία— δημιούργησε ένα «Μυστικό Δείπνο» ο εντυπωσιακός και αισθηματικά ρητορικός Ντελ Σάρτο (Andrea del Sarto). Το έργο του Ντελ Σάρτο, όπως και πολλά αλλά έργα του πλούσιου αυτού ζωγράφου, είναι εξαιρετικό και υποβλητικό. Μα ο «Μυστικός Δείπνος» του Λεονάρντο ντα Βίντσι, μέσα στα όρια βέβαια ενός κλασικά πειθαρχημένου (και γι’ αυτό συντηρητικού) ρεαλισμού, είναι κάτι το απόλυτο.

*Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος (Πάτρα, 13 Δεκεμβρίου 1902 – Αθήνα, 11 Σεπτεμβρίου 1986) υπήρξε Έλληναςφιλόσοφος, πολιτικός και ακαδημαϊκός. Το κείμενο είναι από το βιβλίο του Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος. Τόμος Α’, εκδόσεις Αετός Α.Ε., Αθήνα, 1942.

Οι πίνακες είναι από εδώ: https://el.wikipedia.org