Οι Ξεκουκούλωτοι και οι Χαΐνηδες της Κρήτης

Άμα λευτερωθεί η Κρήτη

θα λευτερωθεί κι εμένα η καρδιά μου

Άμα λευτερωθεί η Κρήτη

θα γελάσω.

Νίκος Καζαντζάκης

Γράφει ο Δημήτρης Τζήκας

Στα 1204, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, η Κρήτη πέρασε ως λάφυρο στην κυριαρχία των Γενοβέζων· ο αρχηγός τους όμως, ο Βονιφάτιος, αποφάσισε να πουλήσει κανονικά το νησί στους Ενετούς έναντι ευτελούς ποσού (δέκα χιλιάδες αργυρά μάρκα.) Εντούτοις, χρειάστηκε ολόκληρη εκστρατεία για ν’ αποκτήσουν τον έλεγχο της ενδοχώρας και ορισμένων οχυρών θέσεων, καθώς πολλοί ντόπιοι γαιοκτήμονες και άλλες οικογένειες αποφάσισαν ν’ αντισταθούν. Ολόκληρη η περίοδος της ενετοκρατίας είναι γεμάτη αδιάκοπες ταραχές, επαναστάσεις και αλλεπάλληλες εκστρατείες για την καταστολή των απείθαρχων κατοίκων της Κρήτης. Μεταφέρθηκαν ακόμη νέοι κάτοικοι από την Ενετία, προκειμένου να ενισχύσουν τις αποικιακές δυνάμεις. Οι συγκρούσεις ήταν συνεχείς και κατέληγαν πάντοτε σε βάρος του λαού, που ήταν υποχρεωμένος να συντηρεί τους αφέντες και να στέλνει τον πλούτο του νησιού «εις την τυραννικήν και ακόρεστον δημοκρατία του Αγίου Μάρκου.» Κατά τις αρχές του 17^ου αιώνα, η καταδυνάστευση του πληθυσμού πήρε τόση έκταση, ώστε κάποιοι εύχονταν να καταληφθεί το νησί από τους Τούρκους, προκειμένου ν’ απαλλαγούν από τους Ενετούς. (1)

Παρόλο που οι Ενετοί έκαναν λόγο για «ιερό πόλεμο», αρνήθηκαν συστηματικά να εξοπλίσουν τον λαό της Κρήτης και να οργανώσουν την άμυνα του νησιού με βάση τις πολυάριθμες ντόπιες δυνάμεις· οι κάτοικοι των Σφακιών, της Σητείας και του Σέλινου έσπευσαν να ζητήσουν όπλα. Οι Ενετοί όμως, επειδή φοβήθηκαν προφανώς ότι οι Κρήτες θα στρέφονταν αργότερα εναντίον τους, αρνήθηκαν να τους στρατολογήσουν και οι «φυσικοί προασπιστές» της Κρήτης αφέθηκαν άοπλοι και ασύντακτοι. Επιπλέον, δεν έδωσαν καν την εντύπωση ότι ο αγώνας τους είναι κοινός: κατά τη διάρκεια του πολέμου κατέστρεφαν τα σπίτια των Ελλήνων όπως οι επιτιθέμενοι και «κατά τις ανακαταλήψεις πόλεων και φρουρίων […] εφέροντο ως προς λαόν ηττηθέντων και απέναντι των αμάχων ελληνικών πληθυσμών, που εβρίσκοντο μοιραία εγκλωβισμένοι στα μέρη που είχαν καταλάβει οι Τούρκοι.» Οι επιστρατευμένοι χρησιμοποιούνται κυρίως σε βαριές βοηθητικές εργασίες: «Δεν μεταχειρίζοντο τους υπηρετούντας εις τας τάξεις τους Έλληνας παρά διά τα βαρύτερα έργα, διά τας αγγαρείας, διά το κτίσιμον και την κατεδάφισιν φρουρίων, διά τας υπονόμους. Και οι ατυχείς Κρήτες εφονεύοντο ή επέθαινον από την εξάντληση και τις ασθένειες κατά πλήθη.»

Η ενετική διοίκηση του νησιού, αν και είχε στρατολογήσει και πλήρωνε ακριβά Δαλματούς, Αλβανούς, Ιταλούς, Γερμανούς, Γάλλους ακόμη και Βέλγους, συνέχισε μέχρι τέλους να αρνείται τη βοήθεια ενός ολόκληρου στρατού από χιλιάδες ικανούς μαχητές, οι οποίοι θα είχαν κάθε λόγο να συντρίψουν τις οθωμανικές ορδές που λυμαίνονταν τον τόπο τους. Την ίδια περίοδο, ο ναύαρχος Γκριμάνι, κατευθυνόμενος προς την Κρήτη, αντί να επιτεθεί κατά των Τούρκων, λεηλατούσε τα νησιά του Αιγαίου και σκότωνε τους Έλληνες κατοίκους. Η αγγλική Εταιρία της Ανατολής (Levant Company) βοήθησε στη μεταφορά στρατευμάτων και εφοδίων από την ελληνική χερσόνησο, κερδίζοντας έτσι την εμπιστοσύνη του σουλτάνου και σημαντικά εμπορικά προνόμια σε ολόκληρη τη οθωμανική επικράτεια· αντιθέτως, η γαλλική βοήθεια στον πολιορκούμενο Χάνδακα και η διπρόσωπη στάση του Λουδοβίκου ΙΔ’ κατά τις συγκρούσεις της Τουρκίας με την Αυστρία (1663-1664) υπονόμευσαν τις γαλλικές θέσεις στην ανατολική Μεσόγειο. (5)

O Κρητικός πόλεμος που ξέσπασε ανάμεσα στους Βενετούς και την Οθωμανική Πύλη έληξε με την κατάληψη της νήσου από τις τουρκικές δυνάμεις. Όλα τα κάστρα και οι μεγάλες πόλεις καταλήφθηκαν από τούς Οθωμανούς τον πρώτο χρόνο του πολέμου, εκτός από το φρούριο του Χάνδακα που αντιστάθηκε αποτελεσματικά και συνέχισε να αντιστέκεται για τα επόμενα 25 χρόνια, ενώ κάποιες περιοχές στο εσωτερικό θα καταληφθούν πολύ αργότερα. Οι Τούρκοι, από τη στιγμή που πάτησαν πόδι στο νησί, άρχισαν τη συστηματική εξόντωση του πληθυσμού: έσφαξαν εν ψυχρώ τους αγρότες που θέριζαν τα σπαρτά στον Κίσσαμο, κατακρεούργησαν ή αιχμαλώτισαν όσους είχαν απομείνει στα Χανιά και μετέτρεψαν όλες τις εκκλησίες σε τζαμιά. Ο Διον. Κόκκινος γράφει σχετικά: «Εφάνη ευθύς εξαρχής ο σκοπός των Τούρκων όχι μόνον να κατακτήσουν, αλλά και να εξισλαμίσουν την ζωήν της νήσου. Εις την Ρέθυμνον, καταληφθείσα μετά τα Χανιά, κλαυθμός και οδυρμός. Η πόλις ελεηλατήθη, αι εκκλησίαι έγιναν και εκεί τζαμιά και ο ελληνικός πληθυσμός εσφάγη ή αιχμαλωτίσθη.» Οι ωραιότερες γυναίκες μεταφέρθηκαν στις σκηνές των πασάδων και των αξιωματικών· ο υπόλοιπος πληθυσμός κατέληξε στα σκλαβοπάζαρα και όλες οι πόλεις του νησιού είχαν ανάλογη τύχη.  Όταν παραδόθηκε ο Χάντακας, τον Σεπτέμβριο του 1669, ο κρητικός λαός ήταν αποδεκατισμένος και λιγόστευε συνεχώς, εξαιτίας της μαζικής μετανάστευσης. Η πολιορκία του Χάνδακα κράτησε 22 χρόνια και κόστισε τη ζωή σε 30.000  Κρητικούς, Ενετούς και Ευρωπαίους· οι Οθωμανοί έχασαν 120.000 στρατιώτες. Άλλες πηγές ανεβάζουν τις απώλειες σε 100.000 για τους αμυνόμενους και σε 118.000 – 200.000 για τις οθωμανικές δυνάμεις· (5) αξίζει να σημειώσουμε ότι στο πλευρό των Τούρκων πολεμούσαν ή συνήθως χρησιμοποιούνταν σε βαριές αγγαρείες και χιλιάδες Κρητικοί, στρατολογημένοι με τη βία. Κοντά στις συμφορές του πολέμου, χιλιάδες πέθαναν από επιδημικές αρρώστιες (πανώλη), τους λιμούς και τις ταλαιπωρίες. Κατά τον Μπιουναλή, προ του 1645, ο πληθυσμός της Κρήτης ήταν περίπου 600.0000· στην αρχή της Τουρκοκρατίας, για την καταβολή χαρατσίου καταμετρήθηκαν μόλις 28.000 άνδρες «Κρήτες χριστιανοί» (οι δηλωθέντες ήταν μόνον υπόχρεοι άνδρες, δεν υπολογίζονται οι γυναίκες και τα παιδιά). (1)

Ο νικητής βεζύρης Αχμέτ Κιοπριλής περιόδευσε στο νησί, συνοδευόμενος από τον μέγα διερμηνέα της Πύλης Παναγιώτη Νικούση, και υποσχέθηκε στους κατοίκους «πάσαν ασφάλειαν και σεβασμόν ζωής, τιμής, και περιουσίας» απαιτώντας μόνον αφοσίωση στον σουλτάνο και την καταβολή των «νομίμων φόρων». Ο Κιοπριλής έδινε υποσχέσεις που δεν επρόκειτο ή δεν ήθελε να πραγματοποιήσει. Πραγματικοί κύριοι της κατάστασης ήταν οι μπέηδες, οι αγάδες, οι αρχηγοί διάφορων στρατιωτικών σωμάτων, οι ιερωμένοι Τούρκοι και άλλοι αξιωματούχοι, οι οποίοι έβλεπαν το νησί ως λεία πολέμου που τους ανήκε ολοκληρωτικά. Αμέσως άρχισαν ν’ αρπάζουν τις αγροτικές περιουσίες και να τις μοιράζουν μεταξύ τους, προκειμένου να δημιουργήσουν στα γρήγορα νέο καθεστώς ιδιοκτησίας, το οποίο θ’ αναγνωριζόταν από τον σουλτάνο. Πολλοί Ενετοί που έμεναν στις πόλεις και τα τιμάρια τους έσπευσαν να εξισλαμιστούν «διά ν’ ασφαλίσουν τας οικογένειας τους και να σώσουν τις περιουσίες τους κατά τη διαρπαγήν που ήρχισε μεταξύ των νικητών.» (1) Οι πρώτοι αυτοί εξωμότες, γνώστες των πραγμάτων στην Κρήτη, βοήθησαν τους Τούρκους στη διανομή των γαιών και συνέταξαν τους σχετικούς φορολογικούς καταλόγους. Ελάχιστα κτήματα, τα λιγότερα προσοδοφόρα, απέμειναν στα χέρια ντόπιων· χωράφια, ελαιώνες, επαύλεις, κήποι, σπίτια, ελαιοτριβεία κλπ. μοιράστηκαν στους νικητές και τους αλλαξοπιστήσαντες, ενώ οι πρώην κάτοχοι τους αναγκάστηκαν να μείνουν στα κτήματα ως «φαμέγιοι», δούλοι δηλαδή στην ίδια τους την περιουσία.

Οι νικητές άρπαξαν μαζικά τα κορίτσια των ντόπιων και απ’ αυτούς τους μεικτούς «γάμους» προήλθε η πρώτη μουσουλμανική γενιά μετά την κατάκτηση. Αργότερα ήρθαν στο νησί και μουσουλμάνοι άποικοι από τη Μικρασία. Σύμφωνα με τον Κόκκινο, «πλείσται εκ των γυναικών εκείνων διετήρησαν εις τα σπίτια τους τα ήθη των πατρικών οικογενειών» και πολλές ανέτρεφαν κρυφά τα παιδιά τους «με την χριστιανικήν λατρείαν». Ο κίνδυνος της αρπαγής των γυναικών συντέλεσε οπωσδήποτε στον εξισλαμισμό· πολλοί αλλαξοπίστησαν για να μην δουν τα κορίτσια τους στα χαρέμια των αγάδων, οπότε δεν θα τα ξανάβλεπαν, για να διατηρήσουν ορισμένα δικαιώματα και ν΄ αποφύγουν τις πιέσεις κάθε είδους.

Με στόχο να δημιουργηθεί το ταχύτερο γηγενής στρατιωτικός πυρήνας, οι Τούρκοι κήρυξαν άγριο παιδομάζωμα και άρπαξαν μέσα σε μία μόνο μέρα 15.000 παιδιά χριστιανικών οικογενειών για τα γενιτσαρικά σώματα· από αυτά τα εξισλαμισμένα παιδιά προήλθαν οι τρομεροί γενίτσαροι της Κρήτης, φόβος και τρόμος του χριστιανικού πληθυσμού. Ο Κόκκινος γράφει: «Εις την νήσον εμαίνετο η αναρχική στρατοκρατία, κληροδοτηθείσα εκ του πολέμου και δεν υπήρχεν άλλο δίκαιον παρά του μουσουλμάνου και του ισχυρότερου. Παντού εγίνοντο αρπαγαί, φόνοι και απαγωγαί. Η ζωή των χριστιανών δεν είχε μεγαλυτέραν αξίαν από εκείνη των ζώων. Διακαιοσύνη δεν υπήρχεν. Νόμος ήτο η θέλησις και η όρεξις των αγάδων. Όσοι από τους Κρήτες ετολμούσαν ν’ αντισταθούν κατά της αρπαγής ήταν χαμένοι.» (1)

Από το πρώτο παιδομάζωμα στην Κρήτη σχηματίστηκαν συνολικά τέσσερα συντάγματα και «απέβησαν μάστιγες των απομεινάντων Χριστιανών.» Αυτοί αποτέλεσαν την βασική δύναμη της τουρκικής κατοχής, αφού οι πασάδες έφεραν από την Κωνσταντινούπολη μόνο σωματοφύλακες και ολιγάριθμες τιμητικές φρουρές. Οι γενίτσαροι αυτοί ονομάστηκαν «Ξεκουκούλωτοι», επειδή δεν κάλυπταν το κεφάλι τους, και δεν ήταν παρά συμμορίες ληστών στρατολογημένες «νομίμως» και οργανωμένες στρατιωτικά. Η κληρονομική μουσουλμανική αριστοκρατία ήταν ο πραγματικός κυρίαρχος του νησιού· η Τουρκία εισέπραττε μόνο τους φόρους: «Οι αποστελλόμενοι από την Κωνσταντινούπολιν πασάδες, αγάδες, δεφτεράρηδες γενιτσαραγάδες και άλλοι υπάλληλοι ηρκούντο να παίρνουν την παχείαν μερίδα των από τας διαρπαγάς και να επιστρέφουν εις το κέντρο με δώρα προς τους ανωτέρους των, ώστε όλα να φαίνονται λειτουργούντα στην Κρήτη καθώς θα ήθελεν ο Προφήτης.» Σε τέτοιες αφόρητες συνθήκες ο εξισλαμισμός συνεχιζόταν αμείωτος· όταν ακόμη και ο μητροπολίτης Ιεροσολύμων Νεκτάριος, με καταγωγή από το Ηράκλειο, επέτρεψε τον «κατ’ επιφάνειαν εξισλαμισμόν» εξώμοσαν όχι μόνον άτομα και οικογένειες αλλά ολόκληρα χωριά. Ο κίνδυνος να εξαλειφθεί εντελώς ο χριστιανικός πληθυσμός της Κρήτης ήταν προφανής. Ο σουλτάνος αποφάσισε να πάρει σοβαρά μέτρα, όχι βεβαίως από φιλανθρωπία, αλλά γιατί θεωρούσε τους ραγιάδες απαραίτητους για τη φορολογία και τις διάφορες παραγωγικές εργασίες: «…οι Τούρκοι δεν ειργάζοντο ποτέ εις καμμίαν χώραν κατά τους καλούς των αιώνας. Ποίοι θα εκαλλιεργούσαν την γην της κατακτηθείσης μεγαλονήσου, την ικανήν να παράγη τα εκλεκτότερα προϊόντα, αν εξέλειπαν οι ραγιάδες, οι δούλοι καλλιεργηταί;» (1) Οι εξισλαμισμένοι δεν ήταν πλέον ραγιάδες και αμέσως μετά την αλλαγή της θρησκείας τους φρόντισαν να πάρουν και «τας ευχαρίστους συνήθειας των αυθεντών». Οι νεοφώτιστοι Κρήτες, γνωστοί και ως «μπουρμέδες», έγιναν φανατικότεροι από τους «γνήσιους» Οθωμανούς και πιο καταπιεστικοί απέναντι στους χριστιανούς συμπατριώτες τους. (5) Οι αμόρφωτοι, φανατικοί μπέηδες, όπως και οι γενίτσαροι, θεωρούσαν «κέρδος» τον εξισλαμισμό· καθώς φαίνεται, τα μέτρα της Υψηλής Πύλης και η επέμβασή της έφεραν κάποιο αποτέλεσμα, αφού γύρω στα 1813, σύμφωνα με το Ματιέ Ντωμά, ο πληθυσμός της Κρήτης έφτανε τις περίπου τις 110.0000· από αυτούς 36.000 πλήρωναν κεφαλικό φόρο (χαράτσι).

Διοικητικά, μετά την οθωμανική κατάκτηση, ολόκληρο το νησί αποτελούσε χωριστό πασαλίκι, διαιρεμένο σε τρία κατώτερα στρατιωτικά κυβερνεία υπό κατώτερους πασάδες που διέμεναν στα φρούρια του Ηρακλείου, των Χανίων και του Ρεθύμνου· στο διαμέρισμα των Σφακίων εκλέγονταν ντόπιοι προεστοί και κατοικούσαν μόνο Χριστιανοί.  Οι Τούρκοι, όπως και οι Ενετοί προηγουμένως, χορήγησαν καθεστώς αυτονομίας στα Σφακιά, επειδή ήθελαν ν’ απαλλαγούν από τους ενοχλητικούς Σφακιανούς, οι οποίοι ήταν «οι πολεμικότεροι των Κρητών» και ήταν δύσκολο να προσβληθούν τα οχυρά ορεινά τους καταφύγια.

Εντούτοις, το αίσθημα της ελευθερίας δεν έλειψε· πολλοί Κρητικοί, που δεν υπέφεραν τον βάρβαρο ζυγό και αφού άλλη διέξοδος δεν υπήρχε, ούτε τρόπος «να εύρουν το δίκιο τους», πήραν τα βουνά, αντάρτες για όλη τους τη ζωή· στην Κρήτη δεν εμφανίζονται αρματολίκια, όπως σε άλλα μέρη της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας, οπότε δεν υπήρχε και η τελευταία ίσως δυνατότητα συνδιαλλαγής με την εξουσία: να γίνουν μέρος του οθωμανικού διοικητικού ή στρατιωτικού μηχανισμού διατηρώντας την πίστη τους, όπως έκαναν πολλοί κλέφτες της ηπειρωτικής Ελλάδας. Πλήθος χαΐνηδες έβγαιναν στο κλαρί για προσωπικά ζητήματα τιμής ή εκδίκησης και οπωσδήποτε οι λεηλασίες και οι αρπαγές δεν περιορίζονταν στις περιουσίες των Οθωμανών. (Ο αρματολισμός είναι φαινόμενο που παρατηρείται κυρίως στη Ρούμελη, την Ήπειρο και σε περιοχές της Μακεδονίας· στην Πελοπόννησο υπήρχαν κλέφτες και «κάποι» – ένα είδος ένοπλης φρουράς των ντόπιων αξιωματούχων, Χριστιανών ή Τούρκων, χωρίς όμως την οργάνωση και τη δύναμη των καπετανάτων της Στερεάς Ελλάδας. Στην Κρήτη και την Πελοπόννησο δεν υπήρχαν αρματολίκια. Οι κλέφτες του Μοριά εξοντώθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά κατά τον μεγάλο διωγμό, γύρω στα 1804, και κάποιοι πέρασαν στα Επτάνησα.)

Από τους αυθόρμητους αυτούς επαναστάτες προήλθαν οι λεγόμενοι αδελφοποιτοί ή «χαΐνηδες»· η λέξη «χαΐνης» [< τουρκική hain (δόλιος, προδότης) < αραβική خائن (ḵẖāʼin)] σήμαινε τον κακοποιό, τον ληστή, τον φυγόδικο και την χρησιμοποιούσαν κυρίως οι Τούρκοι· οι ομογενείς Κρήτες τούς αποκαλούσαν «αδελφοποιτούς». Τα σώματα των χαΐνηδων άρχισαν να σχηματίζονται αμέσως μετά την κατάκτηση του νησιού, όπως συνέβη αλλού με τους κλέφτες· ο Τουρνεφόρ, ένας Γάλλος βοτανολόγος που βρέθηκε στην Κρήτη γύρω στα 1700, δεν τους χαρακτηρίζει ληστές ή αντάρτες αλλά «Έλληνες επαναστάτες» και αναφέρει ότι «επέπιπταν […], έκαιαν, διήρπαζαν, εσκότωναν και εμεταχειρίζοντο εκείνους που συνελάμβαναν με τόση σκληρότητα, ώστε είχαν αποβεί ο φόβος των Τούρκων.» (1)

Όπως είδαμε, και στην περίπτωση της Κρήτης, το προσωπικό συμφέρον και ο φόβος θα έμπαιναν πάνω από την εθνική φιλοπατρία, όπως συνέβη άλλωστε στο Φανάρι, τη Μολδαβία και τη Βλαχία. Οι χαΐνηδες συνεργάστηκαν με τους Ενετούς σε όλες τις απόπειρες ανακατάληψης του νησιού, μέχρι το 1715. Στη συνέχεια, οι ανυπότακτοι αντάρτες καταφεύγουν στα βουνά για να μην υποκύψουν στους Τούρκους, ενώ σε πολλές περιπτώσεις λειτουργούν ως δύναμη εκδίκησης εναντίον των κατακτητών: «Η παραμονή των εις τα άγρια βουνά και οι πράξεις των ήσαν μια άγρια διαμαρτυρία κατά της ελλείψεως των στοιχειωδών παραγόντων της ομαλής ζωής, της διοικήσεως και της δικαιοσύνης.» (1)

Οι χαΐνηδες ήταν ουσιαστικά οι μόνοι που μπορούσαν να υπερασπιστούν τον ελληνικό πληθυσμό σε ολόκληρο το νησί: «Οι Ξεκουκούλωτοι, οι τρομοκράτες της υπαίθρου, οι ασυγκράτητοι γενίτσαροι ευρήκαν εις τους χαΐνηδες τον δάσκαλόν τους.» Όπου υπήρχαν πολλοί αντάρτες οι επιθέσεις εναντίον ελληνικών χωριών ήταν λιγότερες, για το φόβο των αντιποίνων. Όταν ένας χαΐνης που συνελήφθη στα 1799 πρόσφερε 2.000 χρυσά γρόσια για να γλιτώσει το κεφάλι του, ο πασάς ήταν τόσο εξαγριωμένος, ώστε διέταξε να κρεμάσουν στο λαιμό του τα νομίσματα και να τον πνίξουν. (1) Ο Κόκκινος γράφει σχετικά: «Οι κλέφτες της άλλης Ελλάδας συνεβιβάζοντο ενίοτε και εγίνοντο αρματολοί και μερικοί ετιμωρούντο μόνον με φυλάκισιν, από την οποία συχνά εσώζοντο. Αλλ’ οι χαΐνηδες της Κρήτης, όταν έπεφταν στα χέρια της εξουσίας ήταν χαμένοι. Η μανία των Τούρκων εναντίον τους δεν έβρισκεν άλλην ικανοποίησιν παρά την διά μαρτυρίων θανάτωσιν.» Η εκτέλεση γινόταν δημόσια για παραδειγματισμό. Παρά τη σκληρή καταστολή, οι χαΐνηδες πλήθαιναν και με τον καιρό σχηματίστηκαν ολόκληρα καπετανάτα, τα οποία αποτέλεσαν τους βασικούς πυρήνες των διάφορων επαναστάσεων της Κρήτης. Τα χωριά Κάμπος, Θέρισσος, Λάκκοι και Μεσσαρά έγιναν τα πρώτα καταφύγια των ανταρτών· εκεί κατέφευγαν όσοι δεν μπορούσαν να υποφέρουν την τυραννία των Οσμανλήδων: «Οι τόποι όπου δεν έφταναν και δεν ημπορούσαν να ζήσουν παρά μόνον τα γεράκια, τα τσακάλια και τα αγριοκάτσικα έγιναν δεύτερες πατρίδες των. Και αι κρημνώδεις χαράδραι των βουνών από τους οποίες εξεχύνοντο ορμητικοί και μαινόμενοι κατά των εγκληματικών τεράτων που εξαπέλυσεν η τουρκοκρατία εις την Κρήτην.»

Στα 1689 οι τουρκικές αρχές εξανάγκασαν τους χριστιανούς κατοίκους των ανατολικών επαρχιών (Πεδιάδας, Λασιθίου, Μεραμπέλλου, Ιεράπετρας και Σητείας) να υπογράψουν ταυτόσημες δηλώσεις, με τις όποιες αναλάμβαναν όλες τις ευθύνες για τη δράση ή την απόκρυψη των χαΐνηδων: «… ομοφώνως κατέθεσαν (οι Χριστιανοί), ότι συμφώνως προς τα εν τω φερμανίω εντελλόμενα, καθίστανται αλληλεγγύως υπεύθυνοι, δηλώσαντες τα έξης: Εάν από σήμερον και εις το έξης οι άθρησκοι χαΐνηδες αιχμαλωτίσωσι μουσουλμάνον τινά εν τη επαρχία μας ή προξενήσωσι ζημίαν τινά εις την περιουσίαν του, ας εισπραχθή ή ζημία αυτή από ημάς. Μετά δε την εξαγοράν δι’ ιδίων μας χρημάτων των αιχμαλωτιζομένων μουσουλμάνων ας τιμωρώμεθα και ημείς οι ίδιοι». (3)

Κατά την επανάσταση του Ορλώφ, τον Απρίλιο του 1770, περισσότεροι από 2.000 ένοπλοι, κυρίως χαΐνηδες, Σφακιανοί και αρκετοί κρυπτοχριστιανοί, με επικεφαλής τον Ιωάννη Βλάχο ή Δασκαλογιάννη, επιχείρησαν να καταλάβουν το Ρέθυμνο και τα Χανιά· η εξέγερση απέτυχε, αφού οι πασάδες της Κρήτης, με εντολή του σουλτάνου κινητοποίησαν περίπου 15.000 άνδρες αλλά ο κλεφτοπόλεμος συνεχίστηκε άγριος στα βουνά μέχρι τον Μάρτιο του 1771, όταν η οθωμανική πλευρά δέχθηκε να χορηγήσει αμνηστία με τους εξής όρους: Να καταβάλλεται πλέον ο κεφαλικός φόρος «κατά κεφαλήν» και όχι όπως μέχρι τότε «κατ’ αποκοπήν», να απελευθερωθούν οι Οθωμανοί αιχμάλωτοι και να μην χορηγούν πλέον οι Σφακιανοί τρόφιμα στα πολεμικά σκάφη που έπλεαν γύρω από την Κρήτη. Επίσης επέβαλαν απαγορεύσεις σχετικά με την ενδυμασία των Σφακιανών, την ανέγερση νέων εκκλησιών ή πύργων και αφαίρεσαν τη δικαστική εξουσία από τους κοινοτικούς άρχοντες. Κυρίως απαίτησαν να παραδοθούν για να τιμωρηθούν οι πρωταίτιοι της εξέγερσης. (2) Μετά την αποτυχημένη επανάσταση του Δασκαλογιάννη απέμεινε μόλις το 1/3 του πληθυσμού των Σφακίων, ενώ αιχμαλωτίστηκαν 3600 άνδρες, 1500 περίπου εξαφανίστηκαν για διάφορους λόγους και 2000 κατέφυγαν στα νησιά του Αιγαίου, τα Επτάνησα, τις μικρασιατικές ακτές και τη Ρωσία. Οι γενίτσαροι πλέον δρούσαν ανεξέλεγκτα και οι εξισλαμισμοί φούντωσαν εκ νέου. Ο Δασκαλογιάννης παραδόθηκε και φυλακίστηκε στο φρούριο του Χάνδακα· λέγεται ότι παραδόθηκε αφού έλαβε γράμμα από τον αδελφό του, που είχε συλληφθεί από τους Οθωμανούς, στο οποίο τον διαβεβαίωνε για τις αγαθές προθέσεις του πασά· γδάρθηκε ζωντανός ή κρεμάστηκε στις 17 Ιουνίου του 1771, μαζί με πολλούς συντρόφους του. (2)

Από τις τάξεις των κρυπτοχριστιανών αυτής της περιόδου αναδείχθηκε και ο Μιχάλης Κουρμούλης (1765 – 1824) Ο Κουρμούλης, γνωστός μέχρι το 1821 ως Χουσεΐν Αγάς) ήταν αρχηγός σημαντικής κρητικής οικογένειας από την Μεσαρά που άκμαζε ήδη από την εποχή της Βενετοκρατίας και μετά την οθωμανική κατάκτηση εξισλαμίστηκε, αναδεικνύοντας μπέηδες και αγάδες, διατηρώντας ωστόσο κρυπτοχριστιανική ιδιότητα. Τόσο ο ίδιος, όσο και η οικογένειά του είχαν μεριμνήσει για την προστασία των χριστιανών στη Δίκτη και στον Ψηλορείτη, ενώ το 1814, με αφορμή την δολοφονία μερικών Οθωμανών ενόπλων, ο Κουρμούλης είχε κατηγορηθεί στις αρχές ως κρυπτοχριστιανός, αλλά αθωώθηκε. Συμμετείχε στην προετοιμασία της Επανάσταση στην Κρήτη και ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας· κατά το Πάσχα του 1821 ενώ βρισκόταν στα Χανιά, φανέρωσε δημόσια τη χριστιανική του πίστη. Με την έναρξη της επανάστασης στην Κρήτη, τέθηκε επικεφαλής της οικογένειας των Κουρμούληδων – που αριθμούσε 75 ενόπλους- καθώς και των υπόλοιπων Μεσαριτών. (7)

Οι χαΐνηδες της Κρήτης είναι φαινόμενο ανάλογο με τους ανυπότακτους κλεφταντάρτες του Ολύμπου, της Πίνδου, του Ταΰγετου και των αρκαδικών βουνών. Η ιστορία αυτών των «ανθρωπαετών», γράφει ο Κόκκινος, δεν είναι ιστορία προσώπων: «Είναι η ιστορία της αντιδράσεως της ζωτικότητος του κρητικού λαού κατά της τουρκικής βίας, η ιστορία του πνεύματος της ελευθερίας που δεν έπαψε εις καμμίαν εποχήν να πνέει εις την Κρήτην.»

Ενδεικτική βιβλιογραφία και πηγές

• 1. Διονύσιος Κόκκινος, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, τόμος Α’. Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1974.
• 2. https://el.wikipedia.org/wiki
• 3. http://frontoffice-147.dev.edu.uoc.gr/history/xainides.html
• 4. http://el.travelogues.gr/item.php?view=32310
• 5. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους – Εκδοτική Αθηνών -Tόμος 11
• 6. http://eng.travelogues.gr/item.php?view=43437
• 7. https://el.wikipedia.org/wiki/