Ο Κερκυραίος λόγιος Νικόλαος Σοφιανός και η πρώτη Γραμματική της δημοτικής γλώσσας (1524)
«Άσπρο χαρτί, μαύρα γράμματα»
λαϊκή παροιμία
Γράφει ο Δημήτρης Τζήκας
Ο Νικόλαος Σοφιανός (περ. 1500 – 1552) γεννήθηκε στην Κέρκυρα και παρακολούθησε μαθήματα στο Ελληνικό Γυμνάσιο της Ρώμης· εκεί διακρίθηκε στα γράμματα και προσέλκυσε την εύνοια του καρδινάλιου Νικολάου του Ροδόλφου. Στον «οίκο» του καρδινάλιου, «ένα ενδιαίτημα σοφίας», ο Κερκυραίος λόγιος γνώρισε πολλούς και «ποικίλους μαθήσεως άνδρες», μεταξύ αυτών και τους Έλληνες Κωνσταντίνο Ράλλη, Χριστόφορο Κοντολέο και Ματθαίο Δάβαρη. Κατά την διάρκεια της παραμονής του στη Ρώμη, ο Σοφιανός ασχολήθηκε συστηματικά με την αντιγραφή αρχαίων ελληνικών χειρογράφων· πολλά ιδιόγραφα του σώζονταν στη «βιβλιοθήκη των Παρισίων», με ημερομηνία 1524, τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν επανεκδόθηκε η «Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης». Την ίδια περίοδο έγραψε το «Περί κατασκευής και χρήσεως κρικωτού αστρολάβου» (εκδόθηκε γύρω στα 1539) και λίγο αργότερα (1540) εξέδωσε τους «Πίνακες της Ελλάδας», προσθέτοντας «παρά τ’ αρχαία και τα σύστοιχα της νέας Ελλάδας» ονόματα. Όσο γνωρίζουμε, ο Σοφιανός ήταν ο πρώτος που σκέφτηκε να εκδώσει μαζί τις αρχαίες και τις νέες ονομασίες και ο πρώτος που συνέταξε Γραμματική της λεγόμενης δημοτικής γλώσσας. Στη συνέχεια βρέθηκε στην Βενετία και λίγο αργότερα στο μοναστήρι του Άθωνα, «προς συλλογήν ελληνικών χειρογράφων», για λογαριασμό του πλούσιου Ισπανού συλλέκτη Ιάκωβου Μενδόζα.
Επηρεασμένος από το ουμανιστικό πνεύμα της εποχής για εκλαΐκευση της γνώσης, σχεδίαζε ακόμη να γράψει ρητορική, λογική, αστρονομία, γεωμετρία και «τ’ άλλα της φιλοσοφίας μέρη», καθώς και «απλοελληνικόν λεξικόν» της δημοτικής. Σύστησε ο ίδιος τυπογραφείο στη Βενετία (περίπου στα 1545), αλλά το βιβλίο του «Σημειώσεις εις Πτολεμαίου γεωγραφία» έμεινε ανέκδοτο μέχρι σήμερα. (1) Μετέφρασε ακόμη στην κοινή γλώσσα το «Περί παίδων αγωγής» του (Ψευδο-)Πλουτάρχου, με τον τίτλο «Παιδαγωγός», «διότι αυτό μας παιδαγωγεί και διδάσκει από την αρχήν πως να γεννηθή και να ανατραφή το παιδίον ευγενικά και απ’ εκεί πώς να παιδευθή και να γενή ένδοξος και ενάρετος άνθρωπος, ωσάν ήσαν οι πατέρες μας». Στην προσφώνηση προς τον Διονύσιο, «επίσκοπον Χερρονήσου και Μυλοποτάμου» γράφει ότι «αν υπεδέχετο ευμενώς τω εν λόγω, ήθελεν εκδώσει και τα επίλοιπα βιβλία του Πλουτάρχου, τους Διαλόγους του Λουκιανού, και άλλα της ιεράς θεολογίας, πάντα εις την καθομιλουμένην.» «Παιδαγωγός», που τυπώθηκε στη Βενετία «εν οικία Βαρθολομαίου καλλιγράφου στα 1544, κατά τον Legrand, είναι το πρώτο πεζό αρχαίο κείμενο που μεταφράστηκε στην κοινή νεοελληνική γλώσσα.
Κατά τη διάρκεια της περιοδείας του στην Ελλάδα βλέπει από κοντά την κατάσταση και διαπιστώνει την «παχυλήν αμάθειαν» και την έλλειψη δασκάλων της ελληνική γλώσσας: «…επειδή εις τέτοιαν κακήν τύχην κατήντησε το πάλαι μακαριστόν γένος ημών των Γραικών, ότι μόλις ευρίσκεται τώρα διδάσκαλος οπού νάναι ικανός να διδάσκει τους νέους καν την γραμματικήν τέχνην, πόσο μάλλον ρητορικήν και λογικήν, γεωμετρίαν και αστρονομίαν, και τάλλα της φιλοσοφίας τα μέρη.»
Ο Σοφιανός, στα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) συλλαμβάνει ένα ολοκληρωμένο και φιλόδοξο εκπαιδευτικό-μορφωτικό πρόγραμμα. Η βασική του αρχή είναι να φέρει σε επαφή τους Έλληνες της εποχής του με την αρχαία ελληνική παιδεία. Ο πολυμαθέστατος Κερκυραίος ξέρει ασφαλώς ότι είναι πρακτικώς αδύνατον να μάθουν οι σύγχρονοί του αρχαία ελληνικά, ώστε να μπορέσουν να διαβάσουν τα κλασικά κείμενα. Εξάλλου, ο πολύς λαός είναι αναλφάβητος και η «χυδαία» γλώσσα του, όπως διαμορφώθηκε στη διάρκεια πολλών αιώνων, διαφέρει σημαντικά από την αρχαία ελληνική. Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς παραμένουν απροσπέλαστοι, ενώ οι μεταφράσεις τους στα ελληνικά συχνά είναι ακατανόητες από τους περισσότερους, ακόμη και από τους «γραμματισμένους». Εκτός από την προφανή αγάπη του για τα γράμματα και την αρχαία ελληνική παιδεία, ο Σοφιανός, ορθόδοξος χριστιανός ο ίδιος, έχει κι έναν επιπλέον λόγο να γράψει Γραμματική της «χυδαίας« γλώσσας: οι λεγόμενοι «μισιονάριοι», οι παπάδες δηλαδή των καθολικών, δίδασκαν ήδη σε απλά ελληνικά, προκειμένου να προσηλυτίσουν απλούς ανθρώπους στον καθολικισμό. (Το επίθετο «χυδαίος» έχει εδώ τη σημασία του λαϊκού και χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει την γλώσσα των πολλών. Το αρχαίο ελληνικό επίρρημα «χύδην» σημαίνει χυτά ή σε ανάμειξη, χωρίς σειρά, στην τύχη, ανακατωμένα, σε ρέουσα γλώσσα, δηλ. σε πεζό λόγο, αφθόνως, ολοκλήρως, ολοσχερώς.) Οι «φραγκοπαπάδες», όπως τους έλεγαν, όργωναν κυριολεκτικά τον ελλαδικό χώρο, ιδίως τα νησιά του Αιγαίου, κηρύσσοντας τα καθολικά χριστιανικά δόγματα – όχι πάντοτε επιτυχώς, καθώς φαίνεται, κυρίως λόγω της «εμμονής» των ελληνικών πληθυσμών στην ορθόδοξη πίστη και της εικόνας που έχει διαμορφωθεί για τους αποκαλούμενους «Φράγκους» και την «Φραγκιά», ειδικά μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και τη Φραγκοκρατία στον ελλαδικό χώρο. Όπως και να ‘χει το πράγμα, κατά τον Σοφιανό, έπρεπε οπωσδήποτε η γραπτή γλώσσα να πλησιάσει την προφορική, καθώς η απόσταση ήταν τεράστια, ήδη από το 1ο μ.Χ. αιώνα, όταν εξαπλώθηκε η λεγόμενη ελληνιστική κοινή.
Οι νέοι μαθητές, όσοι φοιτούσαν στα μάλλον λιγοστά σχολεία της εποχής ή διδάσκονταν κατ’ οίκον, παρά τους κόπους και τις πολύχρονες προσπάθειες, μόλις που κατάφερναν να μάθουν γραφή και ανάγνωση: «…και λογαριάσαι πόσους χρόνους με τους δασκάλους οι νέοι κάθοντ’ επί τα σχολία να παιδεύονται νύκτα κ’ ημέραν μόνο να γράφουν ή να διαβάζουν, και οι περισσότεροι γενειάζουν εις το σχολίον και ακόμη καν να καναλαρχούν ή να διαβάζουν καλά, δεν προκόφτουν. Δε θέλω να ειπώ να γρυκούν το τι διαβάζουν.»
«Και μηδέν ξαφορμίζεται τινάς, λέγων ότι είμαι φτωχός και δεν έχω καιρόν να μαθαίνω γραμματικαίς, αμή σώνει μου να διαβάζω καλά, και να καναλαρχώ, και να γράφω, και νάχω πράξιν εις τα κολοβογράμματα.»
Ενδιαφέρον είναι και το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Σοφιανός, υπέρ της μετάφρασης των αρχαίων σε απλή ελληνική γλώσσα κι εναντίον όσων ισχυρίζονταν ότι μπορούμε να προσεγγίσουμε τη σοφία των αρχαίων μιμούμενοι τη γλώσσα τους: αφού οι τέχνες και οι επιστήμες σπουδάζονται σε όλες τις γλώσσες, όπως απέδειξαν οι ξενόγλωσσες μεταφράσεις της εποχής του, το ίδιο μπορεί να γίνει και με τη χρήση της κοινής ελληνικής ομιλίας: «Διότι οι επιστήμες μαθαίνονται όχι μόνον με την ελληνικήν γλώσσαν αμή και με πάσαν άλλην γλώσσαν οπού νάν’ ανάμεσα στους ανθρώπους, καλά κι αν ήτον η βαρβαρώτερη του κόσμου· πόσω μάλλον η εδική μας ομιλία, η κοινή λέγω, οπόχει τέτοιαν ευταξίαν, αρμονίαν και καλλωπισμόν, οπού, ως εγώ νομίζω, άλλη να μηδέν έναι οπού καν να της σιμώνει.» Και λίγο παρακάτω: «Αλλ’ όμως πολλά έθνη μεταγλώττισαν τα ελληνικά μαθήματα εις την γλώσσαν την εδικήν τους κέχουν όλαις ταις επιστήμαις, μ’ αυτήν την φιλοσοφίαν, και προκόφτουν. Διά τούτο και σεις θαρρείτε και ουδέν αμελείτε, ότι όλα είναι δυνατά στο γένος των Ρωμαίων, μόνον να θέλουν, επειδή ο θεός τους εχάρισε νάχουν φύσιν επιτηδειοτέραν απ’ όλα τα άλλα έθνη και, αν θελήσουν να τη βάλουν σταις επιστήμαις, μεγάλα προτερήματα κατορθώνουν.»
Όπως θα δούμε και παρακάτω, η κοινή ελληνική γλώσσα που προτείνει ο Σοφιανός, αποτελεί έναν συνδυασμό, ένα κράμα λέξεων και τύπων, με βάση την γραμματική της ομιλούμενης γλώσσας, της ζωντανής λαλιάς. Οι ορισμοί και τα παραδείγματα δίνονται απλά, σύντομα και κατανοητά: «Γραμματική είναι μια τέχνη οπού μας παιδεύει να γράφομεν και να μιλούμεν ορθά. Γράμμα είναι το μικρότερον μέρος οπού νάναι στην φωνήν του ανθρώπου· είναι δε όλα τα γράμματα εικοσιτέσσερα.»
«Όνομα είναι μέρος οπού κλίνεται, τ’ οποίον σημαίνει σώμα ή πράγμα· σώμα λέγω, οίον: λίθος, ξύλον· πράγμα οίον: τέχνη, παίδευσις· και σημαίνει ακόμη ουσίαν μερική ή κοινήν· μερικήν λέγω, οίον άνθρωπος, άλογον. Συμβαίνει δε ν’ ακολουθούν το όνομα πέντε τινά: γένη, είδη, σχήματα, αριθμοί και πτώσεις. […] Σχήματα δύο: απλόν, προφήτης· σύνθετον, ψευδοπροφήτης.»
«Άρθρον είναι μέρος του λόγου οπού κλίνεται· βάνεται δε πάντοτε σταις αρχές των ονομάτων. Συμβαίνουσιν κ’ εις αυτό τρία: γένος, αριθμός, πτώσις…»
«Ρήμα είναι εν από απ’ μέρη του λόγου οπού κλίνονται, τ’ οποίον ξεχωρίζει τα πρόσωπα, αν ενεργούν ή πάσχουν· ξεκαθαρίζοντας και τους καιρούς με διάφορους σχηματισμούς. Ακολουθούν και το ρήμα οκτώ τινά: έγκλισις, διάθεσις, είδος, σχήμα, αριθμοί, πρόσωπα, χρόνοι και συζυγίαις».
Για τα υποκοριστικά, μεταξύ άλλων, διαβάζουμε: «άνθρωπος, ανθρωπίσκος, ανθρωπάρι, ανθρωπαράκι, ανθρωπάκι, ανθρωπαράς. Άλογον, παρίππι, παριππάκι, παριππάς. Κοπέλι, κοπελόπουλον, κοπελάκι, κόπελος. Παιδί, παιδάκι, παιδόπουλον, παιδούλαρος. Άνδρας, ανδράριον, ανδρούλακας. Ξύλον, ξυλάρι, ξυλύρι.»
«Επίρρημα είναι μέρος του λόγου άκλιτον, οπού λαμβάνεται ή προτήτερα ή ύστερα από το ρήμα· και ακολουθούν το επίρρημα είδος και σχήμα· και είδη μεν δύο· πρωτότυπον, πριν· παράγωγον, πριχού. Σχήματα δύο: απλούν, εχθές· σύνθετον: προχθές. Γίνονται δε τα επιρρήματα εις πολλούς και διάφορους τρόπους.»
Χρονικά: «νυν, τώρα, ήδη, έτι, ακόμη, τότε, ότε, όντα, όταν, όνταν, άλλοτε, ποτέ, οπότε, πάλαι, πάλιν, έπειτα, μετέπειτα, μεταταύτα, ύστερα, ξύστερα, προτήτερα, πρώην, ευθύς, πάραυτα, άχρι, μέχρι, έως, ως, ώσπου, αφού, σαν, ωσάν, προτού, πριχού [σ.σ.= πριν, προτού], πριν, γλήγορα, γοργά, αργά, διόλου, πάντοτε, πάντα, διαπαντός, αεί, αείποτε, σήμερον, αύριον, μεθαύριον, εχθές, προχθές, του χρόνου, εφέτο, πέρυσι, πρόπερυσι.»
Τοπικά επιρρήματα: «άνω, κάτω, έξω, απάνω, παρέξω, έσω, παρέξω, απέσω, μέσα, ομπρός, οπίσω, έμπροσθεν, όπισθεν, δεξιά, ζερβά, παράμερα, καταμόνας, κατιδίαν, χωρίς, χωριστά, χαμαί, χάμου, καταγής, εδώ, ώδε, έδωθεν, εκεί, εκείθεν, παρέκει, επέκεινα, αυτού, αυτούθεν, όθεν, οπόθεν, όπου, αλλούθεν, μακράν, σιμά, κοντά, πλησίον, ανάντια, ενώπιον, αντικρύ, πέρα, αντιπέρα.»
Ευχής: «άμποτε, είθε, μακάρι.
Σχετλιαστικά: «ωχ, ώχου, αϊλή, ω λελέ, ω οιμέ, ώχου σου, αϊλή μονον.»
Αρνητικά: «ουδαμώς, όχι, όχικα, όχεσκε, όγεσκε, ου, ουκ, ουδέ, ουδέν, δεν, ουδεκάν, ουδεποτέ, ουδόλως, ουδεψίχα, ουδεποσώς, ποσώς, άπαγε.»
Αθροίσεως: «άμα, ομού, αντάμα, σύντα, πανοικί.»
Παρακελεύσεως: «για, να, άμε, έλα, σύρε, ας, κάμε, ελάτε, άμετε, άστε»
Αποδιωκτικά: «σίττο, έξω, φύγε, σιοττάτι, κάτι, ξίο.»
Κλητικά: «ω, κούτζι κούτζι [σ.σ. για σκυλιά], ψι ψι, πίλο πίλο, ψίκο [σ.σ. για γάτες], να να.»
Βρίσκουμε ακόμη τους τύπους: σφόδρα, έτζη είναι, δίχα, διχώς, παρός, πάρεξ, αγάλια, ναίσκε, ήγουν, τουτέστιν, οίον, διαρρήδην, καθάπερ, καθώσπερ κ.α.
«Τι του λείπεται λοιπόν απεική ειμή μόνον η ρητορική τέχνη και η λογική πραγματεία και ύστερα απ’ όλα αυτή η φιλοσοφία, οποία, αν ο θεός μας δώση ανάπαυσιν και υγεία, όλα τα θέλομεν δώση εις τούτην την χυδαίαν και κοινήν γλώσσα· «Λοιπόν, σπουδαιότατοι νέοι, εκστηθίζετε και στοχάζεσθε καλά και μετά επιμελείας το πρώτον τούτο μέρος της γραμματικής τουτηνής, και τάσσω σας ότι ευκολότατα θα φτάσετε εις αυτό το ύψος της φιλοοσοφίας, επειδή τάλλα όλα κατά τάξιν και με ευκολίαν μεγάλην μαθαίνονται, μόνον να θέλη τινάς και χωρίς διδάσκαλον.»
Ολοκληρώνοντας το σχετικά σύντομο βιβλίο του, περίπου 80 μικρές σελίδες, σημειώνει: «Και ταύτα μεν όσον ηγγίζει να γυμνάζονται τα παιδία, να μερίζουν τα στοιχεία και να κλίνουν τα οκτώ μέρη του λόγου με συντομίαν και βραχυλογίαν, αρκούσιν.» Ακολουθούν διδακτικές οδηγίες και προτροπές προς μαθητές και δασκάλους: «Αυτά δε πάλιν ας αρχίσωμεν απαρχής να ξετάσομεν μετ’ ακριβείας, και καταλεπτώς, ας ξεκαθαρίσωμεν κατά τάξιν ένα ένα με τους κανόνες τους τεχνολογικούς και τους σχηματισμούς σύντα και με άλλα τινά χρήσιμα και αναγκαία να τα ηξεύρουν οι νέοι.»
Οι προτάσεις του Σοφιανού, ο οποίος θέλησε να «πεζεύσει» και να «μεταγγλωττίσει» τα κείμενα των αρχαίων δε θα βρουν πολλούς αποδέκτες εκείνη την εποχή – στρέφουν όμως το ενδιαφέρον στην σύγχρονη γλωσσική πραγματικότητα και στη γόνιμη σύνδεση του νέου ελληνισμού με την αρχαία παράδοση. Με αυτή την έννοια, ο Νικόλαος Σοφιανός μπορεί να θεωρηθεί πρόδρομος του νεοελληνικού διαφωτισμού και του εκπαιδευτικού δημοτικισμού.
Η μελέτη της Γραμματικής παρουσιάζεται σχετικά εύκολη, σχεδόν άνευ διδασκάλου, και θεωρείται μόνον η αρχή: «Και μη βαρυγκομήση τινάς αν εκείνα που εις πολλούς χρόνους και καιρούς με πολύν κόπον και καλούς διδασκάλους μετά βίας μαθαίνονται, τώρα να τα βλέπουν εις τέτοιαν γλώσσαν κοινήν, οπού και οι γυναίκες σχεδόν να την γρυκούν, ότι και διά τούτο οι νέοι θέλουν αφήσει να μηδέν σπουδάζουν στα μαθήματα τα ελληνικά, αλλά μάλιστα τούτη θέλει έσται αρχή καλή να παρακινηθούν και να πάρουν πόθον να μάθουν εκείνα πούναι βαθύτερα και ποχθίζονται με μεγάλην σπουδήν, επειδή χωρίς διδάσκαλον απατός του τινάς εις ολίγον θέλει μάθη να κλίνη τα μέρη του λόγου, και θέλει ξεύρη να κανονίζη και να τεχνολογά και τάλλα ωσάν είναι γραμμένα. Λέγω να γράφει ορθά και να συντάσσει τα λόγια του με τέχνην γραμματικήν κατά την κοινήν συνήθεια.»
Οι νέοι που θέλουν να μορφωθούν, δεν έχουν παρά να παρά «να εκστηθίζουν από την αρχήν τούτην την γραμματικήν και κατά τάξιν ταις άλλαις επιστήμαις και μετ’ επιμελείας και πόθου τα βάλουν καλά εις τον νουν τους, δεν θέλω ειπώ πέντε κ’ έξη και δέκα χρόνους, αμή μόνον έναν ή δύο, τάσσω σας ότι να ηξεύρουν περισσότερα εις πάσα πράγμα από κείνους οπού γεράσαν εις τα κολοβογράμματα.»
Πηγές και παραπομπές
- Οι πληροφορίες είναι από την έκδοση του 1870, με εισαγωγή του Emile Legrad. Νικολάου Σοφιανού του Κερκυραίου Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης Grammaire de la langue grecque vulgaire / εκδοθείσα επιμελεία και διορθώσει Αιμυλίου Λεγρανδίου.Νυν το πρώτον κατά το εν Παρισίοις χειρόγραφον. Αθήνησιν: Paris: Εν τω γραφείω της Πανδώρας: Librairie Maisonneuve et Cie. 1870.
- http://www.greek-language.gr/greekLang/studies/history/thema_11/pop09.html
- https://el.wikipedia.org/wiki
Νικόλαος Σοφιανός – Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης by Δημήτρης Τ. on Scribd
