Σχέσεις με τους αλλόθρησκους περίοικους. Παπαγκίκας. Προνόμια της πόλης
Δημοσιεύουμε, σε νεοελληνική απόδοση, αποσπάσματα από το βιβλίο του φιλολόγου Παναγιώτη Λιούφη Ιστορία της Κοζάνης, έκδοση 1924.
Κείμενο: Παναγιώτης Λιούφης
απόδοση στα νέα ελληνικά: Δημήτρης Τζήκας*
Οι σχέσεις των κατοίκων με τους αλλόθρησκους περίοικους
Κατά το διάστημα αυτό, μέχρι το 1612, δεν αναφέρεται κανένα γεγονός άξιο λόγου στην Κοζάνη, παρά μόνο η θεμελίωση μικρού ναού στο όνομα των Αγίων Αναργύρων κι η κατασκευή κρήνης και νεκροταφείου δίπλα του. Αναφέρεται ακόμη ότι κατασκευάστηκαν υδραγωγεία και βρύσες σε διάφορα μέρη και ισοπεδώθηκαν σε πολλά σημεία οι ανωμαλίες του εδάφους. Συμβάντα που προέρχονται από θεομηνίες, όπως σεισμοί, καταστροφές από χαλάζι κλπ, τα οποία σημειώνονται στην πίσω πλευρά παλαιών εικόνων δεν αξίζουν ιδιαίτερη εξιστόρηση. Παρά τη εξελισσόμενη ανάπτυξη της πολίχνης σε κωμόπολη και την εκάστοτε προσέλευση εποίκων, ιδίως από τη Βάνιτζα, η κώμη έμενε αλώβητη και αβλαβής από τις συχνές επιδρομές εκείνη την περίοδο, ιδιαίτερα από την Άνω Μακεδονία και την Ιλλυρία. Οι κάτοικοι άρχισαν να συνάπτουν σχέσεις με τους Μουσουλμάνους που κατοικούσαν στα περίχωρα και επιβάλλονταν εκείνα τα χρόνια απαιτώντας να ικανοποιηθούν οι άπληστες διεκδικήσεις τους. Αυτό ανάγκαζε όσους έμεναν εκεί να μηχανεύονται πλείστα επινοήματα και ευφυείς τρόπους για να αποφύγουν σκληρότερα δεινά. Εν τούτοις, όχι λίγο έδαφος έχασαν μετά από μάταιους ανταγωνισμούς, το οποίο αρπάχτηκε κυρίως απ’ τους άγριους κατοίκους του Κοτζιά – Ματλή. Γιατί οι Μουσουλμάνοι που κατοικούσαν στα χωριά δυτικά και βορειοδυτικά της πόλης, τα λεγόμενα Καραγιάννια, ήταν ωμότεροι και πιο επικίνδυνοι από τους υπόλοιπους της περιοχής και καταλάμβαναν τις εύφορες εκτάσεις.
Άποικοι απ’ τα Άγραφα
Αλλά κατά το 1612, επειδή υπήρχε πολιτική ανωμαλία και είχε ξεσπάσει επανάσταση στη Θεσσαλία και την Ήπειρο με ενέργειες του τότε αρχιερέα Τρίκκης Διονυσίου του φιλοσόφου, του λεγόμενου και Σκυλοφιλοσόφου, οικογένειες πλουσίων από τα Άγραφα και άλλα μέρη της Θεσσαλίας, για να αποφύγουν τις ταραχές και την άγρια καταδίωξη (απηνή), προσήλθαν στην πόλη μαθαίνοντας ότι επικρατούσε ησυχία και εγκαταστάθηκαν προσωρινά σε εσωτερικά κελλιά, στο ναό του Αγίου Δημητρίου. Πόσες ήταν οι οικογένειες αυτές δεν είναι ιστορικά εξακριβωμένο· μόνο αυτό διασώθηκε, ότι κατέφυγαν στην Κοζάνη κατά το μήνα Σεπτέμβριο και αφού έβγαλαν το χειμώνα στα κελιά που αναφέραμε, παρέλαβαν οικόπεδα και έχτισαν σπίτια κοντά στη συνοικία Ζούβλια και Αγραφιώτικα και σ’ άλλα μέρη της πόλης. Αυτοί εισήγαγαν τη βαφική τέχνη – οι οποία ασκούνταν ατελώς μέχρι τότε – την κατασκευή είδους οικιακών υφασμάτων και την σπαρτουργίαν. Από τις πρώτες οικογένειες Λόβα, Σούφλια, Αγραφιώτη, Τόλιου, Θάνου, Γατή, Γεωργαλά, Κριαρά, Μάνθου κλπ. σώζονται και σήμερα απόγονοι που διατήρησαν την μνήμη του γεγονότος και τελούν κοινή αγρυπνία και λειτουργία, σύμφωνα με την πατροπαράδοτη κληρονομική εξέλιξη στις 14 Σεπτεμβρίου προς ανάμνηση της εγκατάστασης. Έτσι ο αρχικά ολιγάνθρωπος συνοικισμός έγινε ισχυρός και προσέδωσε ήδη στη Κοζάνη μορφή κωμόπολης που κατοικούνταν από 400 και πλέον οικογένειες και ήταν χωρισμένη σε τέσσερις ενορίες με τέσσερις ιερείς, από τους οποίους οι δύο άρχισαν να παραδίδουν μαθήματα στα παιδιά των πιο ευκατάστατων. Από εκεί, ατελής στην αρχή, άρχισε σιγά σιγά η καλλιέργεια των ελληνικών γραμμάτων, με την άοκνη εργασία των ιερέων.
Εμπορική ανάπτυξη
Κατά το διάστημα αυτό, άρχισαν οι κάτοικοι της κωμόπολης να επεκτείνουν τις εργασίες τους και πέρα από την περιφέρεια, αποδημώντας σε μεγάλα κέντρα, ιδίως στην Κωνσταντινούπολη, Ουγγαρία, Πολωνία και Γερμανία, άνοιγαν νέους δρόμους εμπορικής επικοινωνίας και έστελναν είδη υφασμάτων (γνωστά ως αλατζάδες), νήματα, τα οποία συναγωνίζονταν αυτά των Αμπελακίων και της Τσαρίτσανης, και έφερναν πλούτο στους συγγενείς των εμπόρων που ζούσαν στην πατρίδα.
Επήλυδες από την Ήπειρο. Παπαγκίκας
Μετά τη συρροή αποίκων από τη Θεσσαλία στην Κοζάνη, γύρω στο 1646-1647, και επειδή υπήρχε ταραχή στην Ήπειρο και πολλοί Χριστιανοί εξισλαμίζονταν από αναγκαστικά, ο ιερέας Παπαγκίκας από το Χόρμοβο, μαζί με τον γιό του (επίσης ιερέα), μη μπορώντας να ζουν μαζί με τους εξισλαμισθέντες συμπατριώτες τους, αφού πήραν μαζί τους πενήντα οικογένειες της ενορίας ήρθαν ένοπλοι και κατοίκησαν κοντά στη Σκίρκα επειδή είχαν εκεί συγγενείς από παλαιούς (αρχαίους) προσφύγες και σε άλλα μέρη της πόλης.
Κτένι. Έποικοι. Ιωάννης Τράντας
Τρία χρόνια αφότου κατέβηκαν ο ιερέας Παπαγκίκας, ο γιoς του Γεώργιος και οι ενορίτες τους (κατά το 1649), περίπου ογδόντα οχτώ) οικογένειες με αρχηγό τον προεστό τους Ιωάννη Τράντα ή Τραντογιάννη προσήλθαν στην κωμόπολη, επειδή το χωριό Κτένι μαζί με το φρούριο του καταστράφηκε από Αλβανούς, εγκαταστάθηκαν αρχικά στους λόφους γύρω από τους ναούς των Αγίων Δημητρίου και Γεωργίου κι έξω σε καλύβες· ο πρόκριτος Ιωάννης Τράντας, ο οποίος ήταν πλούσιος και είχε κοπάδι με δώδεκα χιλιάδες πρόβατα και γίδια, έφτασε έξω από την Κοζάνη, σε έναν τόπο γνωστό ως Κρεββατάκια, όπου ήταν δάσος με φίλυρες και οξυές, έχτισε καλύβες και έμεινε εκεί με τους κατοίκους.
Χαρίσιος Τράντας. Τα μεγάλα έργα του. Προνόμια της πόλης
Ο Τράντας είχε τον γιό του Χαρίσιο μαζί και έναν αδελφό αξιωματικό στη Ρωσία· μετά από λίγα χρόνια, ο Χαρίσιος πήγε στο θείο του και αφού έζησε δώδεκα χρόνια κοντά του, επέστρεψε μετά το θάνατό του κληρονόμος της μεγάλης περιουσίας του· θέλοντας να ενισχύσει την περιοχή, κατάφερε γι’ αυτό το σκοπό να λάβει σουλτανικό διάταγμα με προνόμια υπέρ της πόλης. Αφού πήρε λοιπόν μαζί του άνθρωπο της οθωμανικής εξουσίας πήγε στην τότε πρωτεύουσα Καϊλάριον και το διάταγμα του σουλτάνου διαβάστηκε δημόσια. Οι μουσουλμάνοι του Καϊλαρίου και των γύρω περιοχών μόλις άκουσαν το διάταγμα δυσαρεστήθηκαν μεν, αλλά δεν μπορούσαν να και να αντιπράξουν λόγω του φόβου.
Αφού λοιπόν ο Χαρίσιος επέστρεψε από το Καϊλάρι στην Κοζάνη, κάλεσε καλούς αρχιτέκτονες και χτίστες και άρχισε να χτίζει μεγαλοπρεπή διώροφα σπίτια. Πρώτα έχτισε πολυτελέστατη οικία με πολλούς χώρους για τον εαυτό του στην Γελώσαν ή Ροδοπληθή συνοικίαν (Γκιουλέρ-μαχαλέ). Ύστερα έφτιαξε με δικά του χρήματα κι άλλα μεγάλα σπίτια και όρισε να μην πληρώνουν τίποτα για πέντε (πενταετήν ασυδοσίαν) χρόνια όσοι διέμεναν σ’ αυτά. Οι δε άποικοι από το Κτένι υλοτόμησαν απ’ το δάσος που βρισκόταν κοντά στο ναό του Αγίου Νικολάου για να χτίσουν τα σπίτια τους (Πλατώνη, Σαπουντζή κλπ). Ο Χαρίσιος, αφού κατέστρεψε τις προσωρινές καλύβες, κατοίκησε στην πόλη με τον πατέρα του και τις οικογένειες από το Κτένι· ύστερα πήρε γυναίκα και απέκτησε έξι θυγατέρες και δυο γιούς, τον Ιωάννη και τον Μάρκο· ο Ιωάννης νυμφεύθηκε κι έλαβε προίκα τον τόπο της σημερινής συνοικίας των Αιγυπτίων (Γύφτικα). Όταν χήρεψε, ζήτησε να γίνει γαμπρός στη θυγατέρα του Παναγιώτη Σαράφη από τα Γιάννενα, ο οποίος γνώριζε τον πατέρα του στη Ρωσία. Με πολλή μεγαλοπρέπεια και με συνοδεία Αλβανών σωματοφυλάκων, παρέλαβαν τη νύφη από τα Ιωάννινα μαζί με την μεγάλη προίκα της (πολύφερνος ούσα).
Θεμελίωση κεντρικού ναού (καθεδρικού)
Ο Τράντας που μνημονεύσαμε προηγουμένως όρισε ακόμη μέρος για την αγορά, την καλλώπισε φυτεύοντας πλατάνια και κατασκεύασε κρήνες. Ο ίδιος πρώτος έθεσε τα θεμέλια στο ναό του Αγίου Νικολάου, γύρω στο 1664, και πολλοί, άνδρες και γυναίκες, βοήθησαν στο έργο. Επειδή ολοκλήρωσε σπουδαία έργα και λόγω της σημαντικής θέσης του (επισημότητας), τον αποκαλούσαν όλοι (κοινώς) «Μπασιά», δηλαδή προεστό, και τ’ όνομα αυτό ήταν συνηθισμένο στους κατοίκους μέχρι την προηγούμενη γενιά. Όταν πέθανε ο άντρας, έκλεισαν όλα τα εργαστήρια, στόλισαν το άλογο του με πιστόλια και όπλα για να τον τιμήσουν ως δυνατό στρατιωτικό άρχοντα, και με τη συνοδεία Αρματωλών και όλων των πολιτών τον έθαψαν μεγαλοπρεπώς στο ναό των Αγίων Αναργύρων. Στη μνήμη του, κάθε χρόνο στις 3 Νοεμβρίου, ήταν αργία και έκλειναν τα καταστήματα. Η μέρα αυτή λεγόταν «Μπασιά εορτή» και καταργήθηκε πριν πολλά χρόνια.
Προαγωγή και ανάπτυξη της κώμης
Από την εποχή αυτή, η Κοζάνη αρχίζει ν’ αναπτύσσεται από όλες τις απόψεις, ιδίως στο εμπόριο και την εκπαίδευση. Γιατί όσοι βρίσκονταν στο εξωτερικό εμπορευόμενοι και ζούσαν ανάμεσα σε ευημερούντα έθνη έφερναν πλούτο στην πόλη και ταυτόχρονα εισήγαγαν προϊόντα, ανακαλύψεις, εφευρέσεις και οδηγίες για έναν καλύτερο τρόπο ζωής (κρείττονος τρόπου του ζην)· όταν επέστρεψαν λοιπόν, πολλοί έφεραν μαζί τους γνώσεις για ποικίλες τέχνες και είδη βιομηχανίας (σαπωνοποιία, βυρσοδεψική κλπ) τις οποίες απέκτησαν σε ξένες χώρες. Έγιναν ακόμη σπουδαίοι εισηγητές για την ίδρυση Σχολής Δημοσίου και συνέβαλαν στη μισθοδοσία των δασκάλων, με χρήματα που συγκέντρωσαν χάρη στην φιλοπατρία και τη μέριμνά τους. Επειδή η εκπαιδευτική κίνηση αυτήν και την επόμενη περίοδο αποτελεί αναπόσπαστο και σημαντικό μέρος της συνολικής ιστορίας [της Κοζάνης], θα αναφερθούμε γι’ αυτά σε ειδικό κεφάλαιο παρακάτω· προς το παρόν, θα συνεχίσουμε τη διαδρομή της πόλης στον ιστορικό χρόνο.
*Ο Δημήτρης Τζήκας είναι δάσκαλος και ιστορικός.
Pingback: Ιστορία &...