Ιστορία της Κοζάνης. Έρευνες για τους πρώτους συνοικισμούς

Δημοσιεύουμε, σε νεοελληνική απόδοση, αποσπάσματα από το βιβλίο του φιλολόγου Παναγιώτη Λιούφη Ιστορία της Κοζάνης, έκδοση 1924.

Κείμενο: Παναγιώτης Λιούφης

απόδοση στα νέα ελληνικά: Δημήτρης Τζήκας*

Έρευνες για τους πρώτους συνοικισμούς

Πηγές

Οι αρχές του συνοικισμού της πόλης τυχαίνει να είναι λίγο σκοτεινές· διότι μαρτυρίες σαφείς δεν αναβρίσκονται πουθενά. Εκτός από κάποια στοιχεία και την ιστορική έρευνα όπως μας παραδόθηκε, δεν σώζεται καμιά αρχαία γραπτή μαρτυρία. Τρεις όμως από τους νεότερους έγραψαν κάποια σημειώματα, τα οποία μας βοήθησαν αρκετά.
Τα στοιχεία (σημεία) για τα οποία έγινε λόγος αναφέρονται σε αρχαία ευρήματα της Μακεδονικής εποχής, νομίσματα, μικρά αγγεία, ερείπια οικοδομημάτων, και μια ενεπίγραφη βάση κίονος που βρέθηκε πριν χρόνια κοντά στη θέση Τρίδεντρο. Από αυτά τα υπόλοιπα ευρήματα και τα αρχαία αντικείμενα που ανακαλύπτονται κάθε φορά μπορούμε να εικάσουμε ότι υπήρχε στο μέρος συνοικισμός κατά τους Μακεδονικούς χρόνους, αν και δεν μνημονεύεται στα συγγράμματα των αρχαίων συγγραφέων, Ελλήνων και Ρωμαίων.

Ιστορικά σημειώματα

Από τα ιστορικά σημειώματα που συνέγραψαν οι νεώτεροι, οι πιο αξιόλογες πραγματείες είναι δύο, αυτήν που κυκλοφόρησε ο αείμνηστος Χαρίσιος Μεγδάνης σε φυλλάδιο σχετικά με τα σχολεία και τους διδασκάλους της Κοζάνης και η πραγματεία που δημοσίευσε το 1872 ο ιατρός Κ.Γ. Γουναρόπουλος στο περιοδικό «Πανδώρα».
Εκτός όμως από αυτά, το 1896 βρέθηκε ένα χειρόγραφο στη Βιβλιοθήκη της Κοζάνης, γραμμένο από άγνωστο συγγραφέα περί τα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του περασμένου αιώνα. Για το φυλλάδιο του αείμνηστου Χαρίσιου Μεγδάνη θα κάνουμε λόγο παρακάτω, στο κεφάλαιο για τους δασκάλους και τα σχολεία. Από το βιβλίο του Γουναρόπουλου επιλέγουμε αποσπάσματα που αφορούν το ζήτημα των πρώτων κατοίκων της πόλης.
Στην αρχή ο Γουναρόπουλος παραθέτει τις πηγές, από τις οποίες ορμώμενος προχωρά στην έρευνα της ιστορικής ανέκαθεν εξέλιξης της πόλης και γράφει:
«Για την εξιστόρηση της πόλης αυτής και όσων βρίσκονται στη γύρω περιοχή, είχαμε ως βοηθήματα τις άγραφες παραδόσεις των κατοίκων, λίγες γραπτές πληροφορίες (έγγραφες ειδήσεις) από τους νεότερους, τα σημειώματα στους κώδικες των ναών, την επιτόπια μελέτη και αυτοψία, και για τα σχετικά με την ίδρυση του Σχολείου ένα βιβλιαράκι του Χαρίσιου Μεγδάνη. Με βάση αυτά, επιχειρώ να ανιχνεύσω την αρχή της εν λόγω πόλης και των πέριξ περιοχών και να περιγράψω τα ήθη, τα έθιμα, κι αυτά που έχουν σχέση με το εμπόριο, την παιδεία και τους μορφωμένους (πεπαιδευμένους). Η ιστορική έρευνα σε τούτη τη μακεδονική γωνιά ενδιαφέρει άλλωστε και την εθνική φιλολογία, αφού εδώ δίδαξαν άνδρες ξακουστοί για την παιδεία τους και εξελίχθηκαν σε διάσημους συγγραφείς, τα χρόνια που το σκοτάδι της αμάθειας επικρατούσε σε πολλά μέρη της Ελλάδας.
Σύμφωνα λοιπόν με κάποια παράδοση, στον τόπο της σημερινής Κοζάνης υπήρχαν δάση απέραντα, την ξυλεία των οποίων δείχνουν ακόμα οι κάτοικοι, χτισμένη σε παλαιά σπίτια. Ανατολικά δε, σε απόσταση μιας ώρας απ’ την πόλη, υπήρχε το χωριό Καρατζιλάριον, οι κάτοικοι του οποίου διασκορπίστηκαν στις γύρω περιοχές, εξαιτίας των καταπιέσεων από τα στρατεύματα που διέρχονταν απ’ την περιοχή. Κάποιοι από αυτούς, που είχαν πριν τα ποιμνιοστάσια του στα δάση της Κοζάνης, ήλθαν και κατοίκησαν εδώ για να αποφύγουν τις ενοχλήσεις. Μια μέρα λοιπόν, είδαν μια κατσίκα να τρέχει μέσα στα δέντρα και ονόμασαν το χωριό Κόζανη ή Κόζιανη· γιατί κόζα είναι η κατσίκα (διότι κόζα μεν αίγα) και κόζια το δέρμα στα βουλγάρικα (κόζια δε δέρμα δηλοί βουλγαριστί). Σύμφωνα με άλλους, παρατήρησαν μια γίδα με βρεγμένο το γένι της, εξαιτίας αυτού ανακάλυψαν που υπήρχε νερό, έχτισαν εκεί το χωριό τους και έδωσαν αυτό το όνομα.
Υπάρχουν κι άλλοι τόποι με το ίδιο όνομα, Κόζιανη λέγεται το βουνό πάνω από τη Σελίτσα και Κόζια ένα μοναστήρι στη Δακία. Άλλοι λένε ότι την πόλη και τώρα ακόμα οι Τούρκοι ονομάζουν την πόλη Κόζανα από το Κοζ (καρύδι) και ανά (μητέρα) επειδή έχει πολλές καρυδιές, όπως φαίνεται καθαρά (καταδηλούται) και από την σήμερα λεγόμενη βρύση των Καρυών. Ώστε λοιπόν από την βουλγάρικη ονομασία της κατσίκας (της βουλγαρικής φωνής αιγάς) ονομάστηκε η πόλη ή από την τουρκική λέξη για τις καρυδιές (εκ δε της των Τούρκων Καρυάς)».
Σύμφωνα με άλλη παράδοση, τρεις ώρες από την Κοζάνη υπήρχε η πόλη Κτένι, με φρούριο το οποίο καταστράφηκε και οι κάτοικοι διασκορπίστηκαν σε άλλα μέρη· ο δε πρόκριτος Ιωάννης Τράντας, που ήταν πλούσιος και είχε κοπάδι με δώδεκα χιλιάδες κατσίκες και πρόβατα, έφτασε μαζί με εκατόν είκοσι οικογένειες στην Κοζάνη έχτισε καλύβες και κατοίκησε μαζί με τους άλλους σε έναν τόπο που λέγεται Κρεββατάκια, γεμάτο φίλυρες και οξιές. Τότε, στο κοντινό Σώποτον έμεναν οικογένειες οι οποίες εκκλησιάζονταν στο ναό του Αγίου Αθανασίου. Κι ενώ ζούσε ο Τράντας στις καλύβες πληροφορήθηκε ότι μερικές κατσίκες χάθηκαν στο δάσος. Αυτό συνέβη ξανά και έγινε η αιτία να ονομαστεί ο τόπος Κόζανη από την κόζα…. Και από άλλη παράδοση μαθαίνουμε ότι στον πληθυσμό της Κοζάνης προστέθηκαν και Ηπειρώτες κάτοικοι, ταυτόχρονα με αυτούς από το Κτένι ή και νωρίτερα· διότι οι απόγονοι του οίκου των Σακελλάριων λένε διηγούνται πώς όταν στην Ήπειρο συνέβησαν πολιτικές ανωμαλίες, ο ιερέας Γκίκας, παίρνοντας μαζί του πενήντα οικογένειες ήρθε στην Κοζάνη και κατοίκησε στη θέση Σκρίκα, λέξη που στα αλβανικά σημαίνει ύψωμα (όπερ ύψωμα δηλοί αλβανιστί).
Σύμφωνα με μια άλλη πληροφορία (είδησιν), παλαιότερος από τους ναούς ήταν αυτός του Αγίου Δημητρίου, μετόχι κατά τα βυζαντινά χρόνια στο μοναστήρι της Ελασσόνας, όπως έδειχνε χρυσόβουλο που μεταφράστηκε από τον γιατρό Γεώργιο Σακελλάριο και τώρα δεν υπάρχει. Αυτά είναι λοιπόν γνωστά από τις άγραφες παραδόσεις· σύμφωνα όμως με όσα έγραψε ο Μεγδάνης – βασισμένος ίσως στο χρυσόβουλο που αναφέραμε προηγουμένως – η Κοζάνη κατά την άλωση του Βυζαντίου ήταν μια μικρή πόλη, στη χώρα που λεγόταν τότε Εορδαία· πόλη ακουστή ήταν τα Σέρβια, ανατολικά τα Σταρείδωλα, το Δρέπανο κτλ. Όπως συνέβη και σ’ άλλες περιοχές του βυζαντινού κράτους, πριν και μετά την άλωση, στα μέρη αυτά η κατάσταση μεταβλήθηκε προς το χειρότερο και τα μεν φρούρια κατεδαφίστηκαν, οι δε κάτοικοι διασκορπίστηκαν, ενώ η μικρή Κοζάνη μεγάλωνε λίγο λίγο και γινόταν κέντρο πολλών χωριών. Πάλι σύμφωνα με τον Μεγδάνη, επειδή το 1612 ξέσπασε επανάσταση στην Ήπειρο και τη Θεσσαλία, πολλοί πλούσιοι κάτοικοι των επαρχιών αυτών μετοίκησαν σε άλλους τόπους, κι αρκετοί στην Κοζάνη, όπου βρήκαν ησυχία. Ο πληθυσμός και ο πολιτισμός αναπτύχθηκαν έτσι, και πολλαπλασιάστηκαν οι έμποροι, οι οποίοι είχαν οικονομικές συναλλαγές στην Γερμανία, την Ουγγαρία, την Πολωνία, την Κωνσταντινούπολη και αλλού, ωφελούμενοι και προσκομίζοντας πλούτη στην πατρίδα τους. Έτσι λοιπόν, συναναστρεφόμενοι (περιτριβόμενοι) στην αλλοδαπή, άλλαξαν ήθος, απέκτησαν έφεση προς την πολυτέλεια, και άρχισαν να χτίζουν σπίτια που τα κοσμούσαν μεγαλοπρεπώς.
Από όλα λοιπόν που έχουν ειπωθεί και γραφτεί πιθανολογώ ότι η Κοζάνη κατοικούνταν κατά τα τελευταία βυζαντινά χρόνια, όπως απεδείκνυαν και γράμματα του έτους 1540 που διασώθηκαν – σύμφωνα με τη μαρτυρία του Μεγδάνη- και αναφέρουν ότι το Σώποτον, τα Τρία Δέντρα και ο Άγιος Αθανάσιος ήταν μικρές κώμες μετά την άλωση….»

Το χειρόγραφο της βιβλιοθήκης

Αυτά λοιπόν έγραψε ο αείμνηστος Γουναρόπουλος· απ’ το χειρόγραφο που βρέθηκε στη βιβλιοθήκη σημειώνουμε μερικά χωρία που διαφωτίζουν εν μέρει διάφορα σημεία για την ιστορική εξέλιξη της πόλης, δεν είναι όμως απαλλαγμένα (άμοιρα) από παραδοξολογίες, όπως θα δούμε και παρακάτω. «Κοζάνη, πολιτεία μοναδική και ιδιόρρυθμη, απλωμένη μεταξύ των τοπαρχιών Εγρί Μπουτζάκ και Τσιαρτσιαμπά· η πόλη είναι κεντρική ανάμεσα σε τέσσερις τοπαρχίες που περικλείουν διακόσια χωριά, χωρίς άλλη δική τους πόλη ή κώμη, και λειτουργεί ως αποθήκη (ταμείον) για τα εφόδια τους· γι’ αυτό και δυο φορές την εβδομάδα συναθροίζεται σε αυτήν αγορά από τα περίχωρά της…. Αυτή η πολιτεία βρίσκεται σε μια πεδινή και καλή τοποθεσία, στους πρόποδες μερικών μικρών λόφων, με κράση υγιεινή, με νερά αρκετά και καλά. Βλέπει προς μεσημβρία όλη την πεδιάδα από κάτω της και η θέα επεκτείνεται σε απόσταση μεγαλύτερη από πέντε ώρες· πολλά από τα σπίτια της είναι καλοχτισμένα και μεγάλα και έχουν μεταξύ τους περιβόλια με δέντρα. Η αγορά της είναι ευρύχωρη και με αρκετά καλοφτιαγμένα εργαστήρια. Τώρα έχει μέχρι 750 σπίτια· οι κάτοικοι της είναι Χριστιανοί Έλληνες· έχει σχολείο νεόχτιστο στο κέντρο της και λιθόκτιστη Βιβλιοθήκη ελληνική έξω από αυτό, με αρκετά βιβλία· πρωτύτερα, όταν ήταν σε καλύτερη κατάσταση είχε δυο σχολεία συντηρούμενα με τόκους που έρχονταν από την αριστοκρατία της Βενετίας, αφού εκεί ήταν ασφαλισμένες συνεισφορές κάποιων πλουσίων γι’ αυτό το σκοπό. Σε ένα από αυτά τα σχολεία ήταν Σχολάρχης ο ένδοξος (περικλεής) Ευγένιος, όπως κι ο ίδιος αναφέρει στο Ε’ κεφάλαιο του τρίτου βιβλίου της Θεολογίας· έχει αρκετά παρεκκλήσια και μια εκκλησία κοινή (καθολικήν) χτισμένη στο μέσο της· στρατιωτικά είναι υποτελής στον Ρούμελη πασά ενώ πνευματικά ποιμαίνεται από τον επίσκοπο των Σερβίων….
…… Αυτή η πολιτεία κατά τον 16ο αιώνα ήταν χωριό· η ανωμαλία και η διαφθορά των πολιτικών πραγμάτων σε άλλες επαρχίες αύξησαν τον πληθυσμό της με μετοίκους από διάφορες περιοχές, και περισσότερο με Θεσσαλούς. Προτού αναπτυχθεί σε βαθμό ώστε να γίνει καταφανής και γνωστή, και να υποφέρει από φορολογικά βάρη και επιδρομές, ήταν ένα ήσυχο καταφύγιο· οι κάτοικοι ή οι μέτοικοι της έχοντας σε κάποια ασφάλεια τους οικείους τους, ξενιτεύονταν ήσυχα σε μακρινούς τόπους και με το εμπόριο πορίζονταν άφθονα τα αναγκαία. Το κυριότερο μέρος της ξενιτειάς τους ήταν η Ουγγαρία· εκεί πλούτισαν πολλοί και ευτύχησαν αργότερα στην πατρίδα τους. Το εμπόριο και η επικοινωνία με άλλα πολιτισμένα έθνη τους πληροφόρησαν για την ωφέλεια των μαθήσεων. Γι’ αυτό και έδειξαν πολύ ζήλο και προθυμία να συστήσουν σχολεία στην πατρίδα τους και φιλοτιμία να έχουν σε αυτά δασκάλους από τους πιο περίφημους στον καιρό τους, κοντά στους οποίους πρόκοψαν πολλοί ξένοι και αφού έγιναν διδάσκαλοι σε διάφορα μέρη, ωφέλησαν το γένος. Ομοίως, και πολλοί εγχώριοι έγιναν επωφελείς για τους ίδιους και σε άλλους. Όμως, όταν αυτοί, έχοντας τις καλύτερες ελπίδες για την βελτίωση τους και επειδή πήραν το θάρρος να επιδειχθούν για την ανάπτυξη και τον στολισμό της πατρίδας τους και να φανούν ότι βρίσκονται σε κατάσταση ευτυχίας, αμέσως έδωσαν αιτία να αυξηθούν οι εξωτερικές ενοχλήσεις και τα βάρη τους· και πάνω σ’ αυτά, με διάταγμα της αυτοκράτειρας Μαρίας Θηρεσίας εμποδίστηκε στους ξένους να εμπορεύονται στην επικράτεια της Αυστρίας. Έγινε λοιπόν αναπόφευκτη η έκπτωση της πολιτείας, επειδή οι ευκατάστατοι όλοι μετοίκησαν, άλλοι στο Βουκουρέστι της Βλαχίας, άλλοι σε άλλα μέρη της οθωμανικής αυτοκρατορίας και οι περισσότεροι στην Ουγγαρία και την Αούστριαν· και στην πόλη δεν έμειναν παρά οι φτωχοί και αδύνατοι, οι οποίοι, αν και δοκίμασαν φοβερές αναστατώσεις κατά καιρούς, με την υπομονή και την φιλοτιμία τους τις άντεξαν και δεν παρέλειψαν – κατά το παράδειγμα των παλαιότερων – να συντηρούν μέχρι σήμερα από το υστέρημά τους ένα προκομμένο Σχολείο…

Δόξα περί ονομασίας

Η ονομασία αυτής της πολιτείας μεταδόθηκε από μια μικρή πόλη της Καλαβρίας, η οποία ονομαζόταν Κόσσα ή Κόσσανον και μετασχηματίστηκε προς το ελληνικότερο σε Κοσάνην και Κοζάνη. Αυτό αποδεικνύεται, αν διασταυρώσουμε (ενώσωμεν) την ιστορία με όσα λατινικά ονόματα πολιχνίων, χωριών και τόπων σώζονται μέχρι σήμερα σε πολλά μέρη των περιχώρων. Όπως ιστορεί ο Αππιανός στο Δ’ βιβλίο για τους εμφυλίους πολέμους, όταν ο Αύγουστος Καίσαρας νίκησε στους Φιλίππους τους ανταγωνιστές του Βρούτο και Κάσσιο, αντάμειψε τους Ιταλούς που αγωνίστηκαν στο πλευρό του με γη και υποστατικά στην Ιταλία. Αυτή τη διανομή έκανε ακόμη και στη Μακεδονία, όσο διάστημα έμεινε εκεί, μέχρι να αναλάβει από βαριά νόσο, η οποία τον ταλαιπωρούσε και πριν ξεσπάσει ο πόλεμος. Είκοσι πόλεις ορίστηκαν να διαμοιραστούν σε όλους τους στρατηγούς του. Αλλά ήταν τάχα αρκετές για να ευχαριστήσουν όλους τους στρατηγούς, τους άλλους αξιωματικούς του στρατεύματος και όσους αρίστευσαν στις μάχες; ή έπρεπε, χωρίς να διορθώσει τίποτα, να παραβλέψει παντελώς τα δίκαια εκείνων από τους οποίους άρπαζε τα κτήματα και τα χάριζε σε νέους δεσπότες; Λοιπόν, παραχώρησε αυτούς τους τόπους σε άντρες από το στρατό του ή σε όσους έχασαν τα κτήματα τους στην Ιταλία· όποιοι από αυτούς κι αν ήταν οι νέοι κυρίαρχοι των τόπων αυτών, έδωσαν και νέα ονόματα στα νέα κτήματά τους με βάση το δικό τους όνομά ή από το όνομα της πατρίδας τους στην Ιταλία ή από την τοποθεσία ή από κάποια άλλη σύμπτωση· οι ονομασίες αυτές έχουν λατινική σημασία, εκφράζονται όμως μέχρι σήμερα με ελληνικούς χαρακτήρες, επειδή στα μέρη αυτά από τότε και αδιαλείπτως οι κάτοικοι ήταν Έλληνες. Στην αριστερή όχθη του Αλιάκμονα, ο Καίσαρας έχτισε τότε ένα πολίχνιο, σε τόπο οχυρό, και το ονόμασε Καισάρειαν· και σώζεται το ίδιο όνομα μέχρι σήμερα, σε ένα χωριό κοντά στο ποτάμι, τρεις ώρες κάτω από την Κοζάνη· επειδή συγχώρησε εντελώς πολλούς από τους πρώην αντιπάλους τους (τελείαν άφεσιν) και τους δέχθηκε με το μέρος του, όρισε ένα μέρος έξω από την Κοζάνη να λέγεται της Γκράτσιας ο όχθος [ όχθος των ευχαριστιών;]· έχτισε ακόμη μια πόλη στους πρόποδες (υπώρειαν) των Πιερίων, δυό ώρες απόσταση από τα Σέρβια, και της έδωσε το όνομα Γρατιανή, ενώ Παλαιογράτσιανη αποκαλούνται ήδη τα ερείπια της· προς τα δυτικά, μια ώρα από την Καισαρεία, κάποτε ένας ιδιοκτήτης Γάλλος άφησε κτητικό όνομα σε ένα χωριό, το οποίο λέγεται μέχρι σήμερα Γαλλιανή, κι ένα χωριό που παράγει σιτάρι και βρίσκεται στη δεξιά όχθη του Αλιάκμονα ονομάζεται μέχρι τώρα ακόμη Γρανικός· άλλο ορεινό χωριό στα Πιέρια, επειδή φυσούν άνεμοι μέσα από μια χοάνη, λέγεται ήδη Βεντιβιανή και Φετίβιανη. Τρεις ώρες μακριά από τα Σέρβια, μια πόλη έχει το ίδιο όνομα με το ιταλικό Βενέβεντον κλπ.
Λοιπόν, δεν είναι απίστευτο ότι η ιταλική πόλη Κόσσα να έδωσε το όνομα της στην Κοζάνη, αλλά και πολύ βέβαιο, αφού μάλιστα σώζονται και κάποιες άλλες ονομασίες. Υπάρχει τόπος που λέγεται της Μπέλλας τα μνήματα, και λίγο παρακάτω μικρός λόφος που καλείται του Ποπλίου ο λόφος· στην πολιτεία βρίσκεται ακόμη μέρος καλούμενο Αμάρα και Ζαμάρα, και άλλο, το οποίο πλήττεται από πολύ ψυχρούς ανέμους που κατέρχονται από ένα λάκκο, και λέγεται Σούφλια ή Ζιούβλια κατά παραφθορά· προς τα δυτικά, απέχει από τη Σιάτιστα πέντε ώρες και προς τα ανατολικά δώδεκα ώρες από τη Βέροια.»

Εποικισμός. Ονομασία της πόλης

Από τις περικοπές της πραγματείας του Γουναρόπουλου που εκθέσαμε προηγουμένως και το χειρόγραφο του αγνώστου συγγραφέα προκύπτουν ποικίλες εκδοχές για την αρχική σύσταση της πόλης και την ονομασία της· γι’ αυτά θα προχωρήσουμε με προσεκτικό έλεγχο και ξεκαθάρισμα, ερευνώντας την πραγματική αφορμή για να ονομαστεί ή πόλη και την ιστορική εξέλιξη της αρχής της.
Ανασκευή εικασιών
Κατά πρώτον, είναι εύκολο στον καθένα να διαγνώσει ότι οι φήμες που κυκλοφορούν για την ονομασία της πόλης και τις αναφέρει ο Γουναρόπουλος είναι ανυπόστατες εικασίες. Είναι δε γνωστό ότι τέτοια ζητήματα έχουν πάντοτε κάτι μυθολογικό και φαντασιώδες, όταν οι νεώτεροι προσπαθούν να βρουν τις αιτιολογίες γεγονότων ή περιστάσεων, που κρύβονται καλά πίσω στο χρόνο και την έλλειψη σαφών μαρτυριών. Επομένως, μόνον αφελείς και τελείως άμοιροι ιστορικής κρίσης είναι πιθανό να δεχτούν ότι η κώμη που ιδρύθηκε ονομάστηκε Κοζάνη απλώς επειδή εκεί βρέθηκε μια κατσίκα (στα σλαβικά κόζα) με βρεγμένο το γένι της. Αφού μάλιστα είναι γνωστό ότι οι κάτοικοι ανέκαθεν υπήρξαν Έλληνες, με κανένα τρόπο δεν είναι λογική η χρήση της σλαβικής γλώσσας (Σλαυικής φωνής), ούτε το ενδεχόμενο να ανακαλύφθηκε πηγή νερού από κάποια κατσίκα ήταν τόσο άξιο λόγου φαινόμενο, ώστε να χρησιμεύσει ως ελατήριο και αφορμή να ονομαστεί έτσι το μέρος.
Αλλά και η δεύτερη παράδοση που προέρχεται από φήμες – ότι το όνομα έχει τουρκική πηγή και παράγεται δήθεν από το κοζ-άνα= μήτηρ καρυών – προβάλλεται ως ευφυής εξήγηση από τους μεταγενέστερους. Είναι αλήθεια ότι και σήμερα σώζεται κρήνη που ονομάζεται των Καρυών και από αυτήν πήρε το όνομά της ολόκληρη συνοικία. Αυτό όμως μόνο ως εικασία μπορεί να εξηγήσει την αρχική ονομασία της πόλης και δεν προσθέτει μια λογική βάση για να το δεχθούμε χωρίς να το ελέγξουμε· διότι το μέρος, δασώδες και απόκρυφο, ήταν αρχικά άγνωστο στους Οθωμανούς και ο συνοικισμός που υπήρχε εκεί πριν την κατάληψη της περιοχής έγινε γνωστός αργότερα, αφού είχαν κατακτηθεί τα εδάφη. Δημιουργείται επομένως η απορία για το όνομα του συνοικισμού πριν από την υποταγή στους κατακτητές και κατά πόσο αποδεικνύεται η ύπαρξη συνοικισμού πριν την κατάληψη. Στις σημειώσεις της πραγματείας του Γουναρόπουλου μνημονεύεται ότι στο ναό του Αγίου Δημητρίου υπήρχε μετόχι της Μονής Ολυμπιώτισσας στην Ελασσόνα, κατά την μαρτυρία του Μεγδάνη. Το μετόχι αυτό απολάμβανε προνόμια, δυνάμει ενός χρυσόβουλου των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου, το οποίο ερμηνεύτηκε από τον αείμνηστο Γ. Σακελλάριο αλλά χάθηκε. Η μαρτυρία αυτή του Μεγδάνη μας δίνει ισχυρή ιστορική βάση να δεχθούμε την ύπαρξη συνοικισμού πριν από τα 1390-1392, όταν η περιοχή κατελήφθη απ’ τον Εβρέν μπέη, τον Γιακούβ και τον Μουρτασή, στρατηγούς του Βαγιαζήτ.

Χρυσόβουλο Ανδρόνικου Γ’ Παλαιολόγου

Νεότερες έρευνες μας επιβεβαίωσαν τις πληροφορίες του Χαρ. Μεγδάνη για την ύπαρξη του χρυσόβουλου και την αναφορά ότι το μετόχι του Αγίου Δημητρίου υπαγόταν στην δικαιοδοσία της Μονής Ολυμπιώτισσας. Μετά από σύσταση του φίλου Νίκου Χαρίση, βρήκαμε [στα αρχεία] του αξιότιμου δικηγόρου της Λάρισας Δημητρίου Γαλανίδη χρυσόβουλο της μονής Ολυμπιώτισσας που εκδόθηκε το 1336 από τον Ανδρόνικο Γ’ τον Παλαιολόγο, γραμμένο σε περγαμηνή. Αυτό παραχωρήθηκε με ευγενική προθυμία και μελετήθηκε με προσοχή (επισταμένως) από τον φίλο κ. Θεμιστοκλή Βολίδη, διευθυντή του τμήματος χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης και από τον συγγραφέα του παρόντος. Από το χειρόγραφο βγαίνει το συμπέρασμα (εξάγεται) ότι η τοποθεσία στην οποία βρίσκεται η Κοζάνη, μαζί με το καπετανίκι της Βάνιτσας υπαγόταν στη δικαιοδοσία της Μονής Ολυμπιώτισσας. Η ονομασία της τοποθεσίας παραδίδεται (φέρεται) σφάρκων, και κατά μοιραία σύμπτωση νεότερο χέρι επιδιόρθωσε τα κάπως σβησμένα γράμματα του χρυσόβουλου πάνω ακριβώς στη λέξη που αναφέραμε. Γι’ αυτό το λόγο προέκυψε η εικασία μήπως κάτω από τα γράμματα που ξαναγράφτηκαν υπήρχε η λέξη σπάρμος (1). [Υποσημείωση: δεν μπορεί να εξηγηθεί αλλιώς παρά ότι εννοεί την περιοχή γύρω από την μονή του Σπαρμού, όπως φαίνεται και από άλλο χρυσόβουλο παρακάτω.] Παραθέτουμε στη συνέχεια τμήματα από το σπουδαίο αυτό χρυσόβουλο για να το ερμηνεύσουμε σαφέστερα και να μελετήσουμε την αξιοπερίεργη ορθογραφία και σύνταξη των χρόνων εκείνων.
«Επεί οι μοναχοί της κατά τον Όλυμπον σεβάσμιας μονής της βασιλείας μου, εις το όνομα τιμωμένης της υπεραγίας θεοτόκου και επικλημένης της Ολυμπιοτίσσης, εζήτησαν και παρεκάλεσαν την βασιλείαν μου, ίνα τύχωσι χρυσοβόλου αυτής επί τοις προσούσι τη τοιαύτη σεβασμία μονή διαφόρων ευλόγων δικαιωμάτων κατεχομένων παρ’ αυτών, α και ανέφερον, ότι εισί περί την τοιαύτην σεβασμία μονή· χωρίον η Στάριστα (Τσαρίτσανη) μετά της νομής και περιοχής αυτής. Εις το κατεπανίκειον Βανίτζης και των σφάρκων, εις όνομα τιμώμενον των αγίων μεγάλων μαρτύρων Θεοδώρων και επικλημένης Βήσοβον [(2) Υποσημείωση: Όνομα τέτοιο δεν αναγνώρισα καθόλου στην γύρω περιοχή. Εικάζω μήπως παραφθαρμένη διασώθηκε η ονομασία της τωρινής θέσης Βόσσοβα, πέρα από το Καταφύγι.] Μετά της νομής και περιοχής των δικαίων αυτού· έτερον επονομαζόμενον του Μαξίμου μετά των προσόντων αυτού. Περί την Ελασώνα μονύδριον εις όνομα αγίους μεγαλομάρτυρος μυροβλήτου και θαυματουργού Δημητρίου, μετά των προσόντων αυτού αμπελίου, χωραφίου και κηπωρείων και της ημίσειας μερίδας του εκείσε χειμερινού υδρομύλωνος και του χωραφίου του ονομαζόμενου του Σάβα· εις την τοποθεσίαν του Ροδοσίβου γη μοδίων διακοσίων πεντήκοντα και ετέρα γη μοδίων διακοσίων του Καλοδίκη ονομαζόμενη· εις τα Βομπιανά κηπωροτόπιον μοδίων δύο και ετέρα γη μοδίων δέκα και ονομαζόμενη των Βραγκάδων· αλλά δη και περί την Λάρισσαν χωροτόπιον, το λεγόμενον του Μάρκου μετά πάσης νομής και περιοχής αυτού, και Ζευγελατείον το Μερίχοβον· Ωσαύτως και περί την Γρήμιανην μονύδριον, το λεγόμενον οι ασώματοι και αυλοτόπιον, το λεγόμενον Καλμπασιανή και Ρουπάκιον μετά της νομής και περιοχής αυτών. Έτερον τοπίον το καλούμενον Έζοβα μετά και του Λιβαδίου μέχρι των συνόρων της Κλαδωρού, εν τω οποίω το μετόχιο των αγίων θεοδώρων του κυρού Μάμαντος παρά το τοπίον…….. το μαυροπόταμον κείμενον, όπερ εκράτει ο Κουτζαλάς. Η βασιλεία μου, της τούτων παρεκλήσεως επακούσασα τον παρόντα χρυσόβουλλον της βασιλείας μου λόγον επιχορηγεί και επιβραβεύει τη τοιάυτη σεβασμία μονή, δι ου προστάσσει, θεσπίζει και διορίζεται κατέχειν τους εν αυτή μοναχούς τα ανωτέρω κατ’ όνομα ρηθέντα ανενοχλήτως και αδιασείστως, έτι και αναφαιρέτως και αναποσπάστως και εκτός απάσης καταδυναστείας και διενοχλήσεως…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
Ινδικτιώνος του εξάκις χιλιοστού οκτακοσιοστού τεσσαρακοστού τετάρτου έτους, εν ω και το ημέτερον ευσεβές και θεοπρόβλητον επεσημήνατο Κράτος. Ανδρόνικος εν Χριστώ τω Θεώ πιστός βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων ο Παλαιολόγος»
Η περγαμηνή έχει μήκος 0,35 μ. και πλάτος 0,33, η υπογραφή του αυτοκράτορα και μερικές λέξεις που έχουν γραφεί ιδιοχείρως από τον ίδιο με κόκκινο μελάνι εμφανίζονται ζωηρότερα.

* Ο Δημήτρης Τζήκας είναι δάσκαλος και ιστορικός.