Οι παιδαγωγικές αντιλήψεις του Ιώσηπου Μοισιόδακα
Όπως τις κατέγραψε στην «Πραγματεία περί Παίδων Αγωγής»
Γράφει ο Χαράλαμπος Σπυρόπουλος
Μετά την παρουσιάση των βασικών σταθμών του βίου και της εκπαιδευτικής δράσης του Ιώσηπου Μοισιόδακα, θα αναφερθώ συνοπτικά στις παιδαγωγικές απόψεις του, όπως τις καταγράφει ο ίδιος στο έργο του Πραγματεία περί Παίδων Αγωγής. Οδηγό μου για την παρουσίαση αυτή αποτελεί η χρηστική έκδοση του συγκεκριμένου έργου, από το Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης Κοζάνης, σε επιμέλεια του Γρηγόρη Καραφύλη. (Κοζάνη, 1998).
Κάνοντας μια πρώτη αποτίμηση της Παιδαγωγικής πραγματείας του Μοισιόδακα, είναι σημαντικό να πούμε πως αποτελεί το πρώτο έργο της περιόδου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού το οποίο ασχολείται συστηματικά με τα ζητήματα της Παιδαγωγικής στον ελληνόφωνο κόσμο, αν εξαιρέσουμε ορι-σμένες απόψεις του Καταρτζή, (οι οποίες περιλαμβάνονται ασυστηματοποίητες σε διάφορα συγγράμματά του), και τις Χρηστοήθειες, συγγράμματα με ηθικοπλαστικές προτάσεις, που γνωρίζουν ευρεία διάδοση εκείνη την εποχή.
Στη βάση της Παιδαγωγικής σκέψης του Μοισιόδακα είναι το «tabula rasa» του John Locke, η θεώρηση δηλαδή ότι, τη στιγμή της γέννησης του ανθρώπου, ο ψυχισμός του είναι ένα άγραφο χαρτί, (χωρίς κληρονομικές κατάβολές), και πάνω του μπορούν να εγγραφούν οι επιδράσεις από το περιβάλλον, οι οποίες είναι καθοριστικής σημασίας για την τελική διαμόρφωση του ανθρώπου. Στο προοίμιο της Παιδαγωγίας, διατυπώνει ως εξής τον ορισμό και τη σημασία που έχει η Παιδαγωγική για τη συγκρότηση του ανθρώπου:
«Η Παιδαγωγία είναι μία μέθοδος, ήτις ευθύνει το ήθος των παιδίων εις την ηθικήν αρετήν, και ήτις προδιαθέτει το πνεύμα των μαθητών εις τον έρωτα, εις την αντίληψιν των μαθημάτων. Πόσον χρειάζεται μία μέθοδος τοιαύτη, το πράγμα γίνεται φανερόν και από την εναντίαν αυτής, την απαιδευσίαν. Αι προλήψεις, αι ματαιότητες, τα ψεύδη, οι ακέφαλοι φόβοι, άλλαι παραφοραί πολλαί, τας οποίας ημείς βλέπομεν καθ’ εκάστην εις άλλους, και τας οποίας ημείς πράττομεν, ή πάσχομεν πολλάκις, πάντως ως επί το πλείστον είναι γεννήματα θλιβερά της απαιδευσίας». (Ι. Μοισιόδακος, Παιδαγωγία, σελ. 5)
Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο Τμήματα και το κάθε Τμήμα σε δύο Μέρη. Το πρώτο Τμήμα έχει το γενικό τίτλο «Περί της Πατρικής Παιδαγωγίας» και το δεύτερο Τμήμα «Περί της Διδασκαλικής Παιδαγωγίας». Το Πρώτο Μέρος της Πατρικής Παιδαγωγίας χωρίζεται σε 8 κεφάλαια και έχει τον γενικό τίτλο «Εσωτερική Πατρική Παιδαγωγία». Το Δεύτερο Μέρος αποτελείται από 3 κεφάλαια και έχει τον τίτλο «Εξωτερική Πατρική Παιδαγωγία». Το Πρώτο Μέρος της Διδασκαλικής Παιδαγωγίας έχει τον τίτλο «Περί της Ηθικής Διδασκαλικής Παιδαγωγίας» και χωρίζεται σε 5 επί μέρους κεφάλαια. Το Δεύτερο Μέρος έχει τον τίτλο «Περί της Διδακτικής Διδασκαλικής Παιδαγωγίας» και η ύλη του εκτείνεται σε 8 κεφάλαια. Στη συνέχεια θα αναφερθώ κάπως εκτενέστερα στις απόψεις που εκφράζονται χωριστά στο κάθε τμήμα του συγγράμματος, παραθέτοντας για τεκμηρίωση και ορισμένα αποσπάσματα από το ίδιο το κείμενο του Μοισιόδακα.
1. Περί της Πατρικής Παιδαγωγίας
Στο εισαγωγικό κεφάλαιο της Πατρικής Παιδαγωγίας, αφού αναφέρεται στην αρχή στους κόπους των γονιών για να εξασφαλίσουν τις υλικές προϋποθέσεις του βίου για τα τέκνα τους, στη συνέχεια προβαίνει στη διαπίστωση πως εξ’ ίσου σημαντικό, αν όχι σημαντικότερο, καθήκον για ένα γονιό είναι η σωστή διαπαιδαγώγηση των παιδιών του. Αναφέρει χαρακτηριστικά:
«Αλλά ποία τέλος είναι αυτή η τόσον αναγκαία οικονομία του βίου; Μήτε άλλη πάντως, παρά η ορθή, η σπουδαία ανατροφή, ήτις μόνη ρυθμίζει το ήθος, μόνη διδάσκει εν καιρώ τίνα καθήκοντα έκαστος οφείλει να φυλάττη προς τους άλλους ανθρώπους, ώστε ευτυχώς, ώστε κατά λόγον τουλάχιστον να συζήσει με τους αυτούς άλλους ανθρώπους.» (Ι. Μοισιόδακος, Παιδαγωγία, σελ. 5)
Στη συνέχεια, στο πρώτο κεφάλαιο της «Εσωτερικής Πατρικής Παιδαγωγίας», δίνει συμβουλές για τα κριτήρια της σωστής επιλογής των προσώπων που θα ασχοληθούν με την ανατροφή των παιδιών (τροφών & λοιπών υπηρετών). Στην αρχή του κεφαλαίου αναφέρει πως «Όταν πρώτον γεννάται το παιδίον, ομοιάζει, ως λέγει ο Αριστοτέλης, το άγραφον αβάκιον ή χαρτίον, το οποίον δεν έχει μήτε ένα γράμμα, όμως το οποίον δέχεται εν καιρώ παν γράμμα, όπερ εστί, πάσαν ιδέαν». Για το λόγο αυτό τονίζει τη σημασία που έχει η ορθή επιλογή του προσώπου για την ανατροφή του παιδιού. Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινίσω πως, ο Μοισιόδακας γράφει την Παιδαγωγία του έχοντας στο νου του πως το βιβλίο θα διαβαστεί κατά κύριο λόγο από τους ευγενείς των παραδουνάβιων Ηγεμονιών, οι οποίοι ανέθεταν την ανατροφή των παιδιών τους σε τροφούς από τη μικρή κιόλας ηλικία. Για το λόγο αυτό, θα πρέπει οι υπηρέτες που ασχολούνται με την ανατροφή των παιδιών «να είναι δεξιοί κατά την υπηρεσίαν, και τίμιοι, σεμνοί κατά τον βίον».
Στο επόμενο κεφάλαιο αναφέρει πως η σχέση των γονιών με τα παιδιά τους θα πρέπει να διακατέχεται από τη φιλοστοργία, την αγάπη και τη σοβαρότητα, όλα αυτά όμως στις σωστές αναλογίες. Αναφέρει συγκεκριμένα πως, «η φιλοστοργία, οσάκις εμφαίνεται μεμονωμένη από τη σοβαρότητα, αποκαθιστά τα παιδία άτακτα, κλαυθμηρά, παρήκοα, ισχυρογνώμονα, προπετή» ούτε όμως κι η υπερβολική σοβαρότητα αποστερημένη από τη φιλοστοργία ωφελεί τα παιδιά: «Όταν η σοβαρότης δεν υπογλυκάζεται, δεν συγκιρνάται από την αγάπην, ένα πάντως από τα τρία αποτελεί, ή ότι σκληρύνει το πνεύμα, ή ότι εγχέι ατολμίαν, ή ότι ελαττοί την υϊικήν αγάπην» (Ι. Μοισιόδακος, Παιδαγωγία, σελ. 18 – 19). Ο χαρακτήρας των παιδιών “ευθύνεται” (γίνεται ευθύς) με την επικοινωνία των γονέων με το παιδί, η οποία δεν πρέπει να είναι φλύαρη, ούτε βουβή.
Η φροντίδα των γονέων για τα παιδιά πρέπει να είναι συνεχής και σταθερή, να μην υπάρχουν κενά αδιαφορίας που αφήνουν σ’ αυτά υπερβολική ελευθερία που μπορεί να μετεξελιχθεί σε ασυδοσία, στην παιδική ηλικία τουλάχιστον. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά, «οι νέοι ομοιάζουσι τα πλοία τα οποία πλέουσι εις πελάγη ηγριωμένα, και τα οποία επεμβαίνονται κατά το αυτό από συμπληγάδας. Πάθη, ορέξεις, επιθυμίαι, πάντα αδιακόπως πνέουσι κατ’ αυτών, και αγωνίζονται να συμπνίξωσιν αυτούς εις τον βυθόν της κακοβιότητος. Τίνες πρέπει να είναι οι κυβερνήται, οι έφοροι αυτών των πολυκύμαντων πλοιαρίων; (των νέων) Ούτε άλλοι πάντως παρά οι πατέρες των αυτών». Η ηλικία που σύμφωνα με το Μοισιόδακα ο νέος είναι ελεύθερος να αναλάβει τις τύχες του εαυτού του είναι «όταν τρέχει τους δεκαοχτώ, τους είκοσι χρόνους της ηλικίας αυτού». Στην ηλικία αυτή «πρέπει οι νέοι να βάλλωνται εις την καλλιεργίαν των ξένων διαλέκτων, ή των καλών, των ευχύμων επιστημών». (Ι. Μοισιόδακος, Παιδαγωγία, σελ. 28-29)
Στη συνέχεια, στα επόμενα τρία κεφάλαια της εσωτερικής Πατρικής Παιδαγωγίας, συμβουλεύει πως πρέπει να τιθασεύονται τα παιδιά που είναι «δυσπειθή» και συστήνει στους γονείς να απέχουν από συνήθειες, π.χ. η χαρτοπαιξία που μπορούν να διαφθείρουν τα παιδιά τους. Ιδιαίτερα εφιστά την προσοχή των γονιών για τις συναναστροφές των παιδιών τους, να τα «φυλάττουν όσον το δυνατόν, από τα λυμώδη, από τα φθοροποιά κόμματα των κακοβίων», οι οποίοι «ψυχραίνουσι την προθυμίαν της φιλομαθείας των παιδιών, ή αφαιρούσι το σέβας, την εύνοιαν, την οποίαν αυτά οφείλουσι τοις πεπαιδευμένοις».
Στο Δεύτερο Μέρος του Α΄ Τμήματος εξετάζεται η «Εξωτερική Πατρική Παιδαγωγία». Στα τρία κεφάλαια που ακολουθούν, ο Μοισιόδακας αναφέ-ρεται στης σοβαρότητα της επιλογής από τους γονείς του κατάλληλου δασκάλου για τα παιδιά. Υπενθυμίζω ξανά πως το σύγγραμμα της Παιδαγωγίας δεν αναφέρεται σ’ ένα οργανωμένο εκπαιδευτικό σύστημα με σχολεία, που την ευθύνη της επιλογής των δασκάλων έχει η Πολιτεία, αλλά για την κατ’ οίκον εκπαίδευση των παιδιών των ευγενών. Τονίζει λοιπόν πως «οι διδάσκαλοι είναι οι καλλιεργηταί του ήθους και του νοός των παιδίων, και λαμβάνονται (φροντίζουν), επί οικοδομή, επί καταρτισμώ της μελλούσης ορθής πολιτείας των νέων» (Ι. Μοισιόδακος, Παιδαγωγία, σελ. 52). Ως εκ τούτου, «πολλή, ατενής προσοχή ζητείται και παρά την αίρεσιν (επιλογή) αυτών των ανθρώπων (των δασκάλων), διότι από την διάθεσιν της πρώτης διαπλάσεως κρέμαται πάσα σχεδόν η καλή ή η κακή έκβασις της ανατροφής τόσον της ηθικής, όσον της διδακτικής των παιδίων».
Τονίζει πως μεγαλύτερη σημασία έχει η ηθική συγκρότηση του δασκάλου, παρά η πολυμάθεια, γιατί πιο βασικός σκοπός της Αγωγής από την πολυμάθεια είναι η κοινωνικοποίηση των νέων, και ένας από τους βασικούς συντελεστές γι’ αυτή είναι ο δάσκαλος. Όπως αναφέρει στο εισαγωγικό προοίμιο της Εξωτερικής Πατρικής Παιδαγωγίας, «ας γινώσκωσιν οι φρόνιμοι γονείς, πως τόσον αι μικραί, όσον αι μεγάλαι ηλικίαι χρειάζονται περισσότερον την ηθικήν παρά την μαθηματικήν καλλιεργείαν. Η πολυμάθεια είναι ένα μέγα τι, και πρεπόντως θαυμάζεται από όσους αισθάνονται την ευχυμίαν αυτής. ….Είναι όμως το χρήμα της πολυμαθείας, είναι ικανόν ίσως, ώστε να ρυθμίσει και το ήθος, ώστε να καταστήσει τον άνθρωπον άξιον της συμπολιτείας των λοιπών ανθρώπων;» (Ι. Μοισιόδακος, Παιδαγωγία, σελ. 45 – 46).
Σε κάθε περίπτωση οι δάσκαλοι θα πρέπει να είναι κατάλληλοι για την ηλικία και το επίπεδο των παιδιών, καθώς επίσης και να λαμβάνουν υπόψη τους το επίπεδο και τις δυνατότητες του κάθε παιδιού. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο κείμενο, «πρέπει να γινώσκωσιν οι γονείς, πως δεν είναι πάσαι αι ηλικίαι απλώς διά πάντας τους διδασκάλους απλώς. Καθώς έκαστος καιρός απαιτεί το ίδιον ένδυμα αυτού, ούτω και οι μαθηταί, παρά την ηλικίαν, παρά την αγχίνοιαν, παρά την είδησιν, την οποίαν έχουσι, πρέπει να έχωσι και τους διδασκάλους αυτών. Πόσοι νέοι δεν φαίνονται αγχίνοες, φιλομαθείς, όμως, διότι έλαβον διδασκάλους ανοίκειους τη φύσει ή τη ηλικία αυτών, έμειναν ολιγομα-θείς;» (Ι. Μοισιόδακος, Παιδαγωγία, σελ. 46).
Στο πρώτο κεφάλαιο εξειδικεύει τα χαρακτηριστικά του κατάλληλου δασκάλου. Έτσι, οι δάσκαλοι θα πρέπει να «γινώσκωσι να ερμηνεύωσι με δεξιότητα ίσην τόσον την χρηστοήθειαν, όσον και την πολυμάθειαν». Για τις μικρές ηλικίες «περισσότερον χρησιμεύουσιν οι μετριοπαθείς και οι νεώτεροι, παρά οι πολυμαθείς, ή οι πολλά γέροντες» γιατί οι πολυμαθείς και οι γέροντες συνηθισμένοι να μιλούν με εμβρίθεια, δεν έχουν υπομονή να διδάξουν με απλό τρόπο στα μικρά παιδιά το γραμματικό μηχανισμό της γλώσσας και να υποφέρουν την «κουφότητα της παιδικής ηλικίας». Ακόμα, οι δάσκαλοι θα πρέπει να είναι ιλαροί και ευειδείς στην όψη για να μην προκαλούν φόβο στα παιδιά και απέχθεια για τα γράμματα. Ο δάσκαλος δεν θα πρέπει να παραδίδει μόνο τη γραμματική, αλλά και συστήματα φιλοσοφίας (δηλαδή μαθηματικά και φυσικές επιστήμες) τα οποία είναι χρήσιμα. Τα τέκνα των ευγενών, σύμφωνα με τον Μοισιόδακα, χρειάζονται περισσότερο από τα «αναλυτικά, τα λογικά, και τα μεταφυσικά, τα μαθηματικά, τα γεωγραφικά, τα φυσικά, τα ηθικά, τα νομικά, και μέρος από τα ρητορικά»
Στα επόμενα δύο κεφάλαια δίνει συμβουλές στους γονείς για τη συμπεριφορά τους απέναντι στους δασκάλους των παιδιών τους. Τους λέει, «διηνεκή, μεγάλην προσοχήν πρέπει να δεικνύωσιν οι γονείς προς αυτούς τους ανθρώπους· (τους δασκάλους), όπερ εστί, πρέπει οι γονείς να θεραπεύωσιν αυτούς με όλους τους τρόπους τους δυνατούς, οίτινες υποχρεούσι την συνείδησιν, και οίτινες συντηρούσι την προθυμίαν. Η εύνοια, η τιμή, η φιλοδωρία, η πληρωμή είναι τα κυριώτερα ενδόσιμα της διδασκαλικής προθυμοποιΐας».
2. Περί της Διδασκαλικής Παιδαγωγίας
Το πρώτο μέρος της Διδασκαλικής Παιδαγωγίας έχει τον τίτλο «Περί της Ηθικής Διδασκαλικής Παιδαγωγίας» και σ’ αυτό ο Μοισιόδακας ασχολεί-ται με διάφορα Παιδαγωγικά ζητήματα που σχετίζονται με την Αγωγή των παιδιών και που απαιτούν την παιδαγωγική παρέμβαση του δασκάλου. Το μέρος αυτό δηλαδή ασχολείται με την εκπαίδευση ως θεσμό Αγωγής και διάπλασης της προσωπικότητας των παιδιών, δίνοντας συγκεκριμένες συμβουλές και οδηγίες στον δάσκαλο για την αντιμετώπιση αυτών των παιδαγωγικών ζητημάτων.
Στην εισαγωγή αυτής της ενότητας της Παιδαγωγίας, ο Μοισιόδακας αφού χαρακτηρίζει την Παιδαγωγία ως μια από τις δυσχερέστερες τέχνες, περιγράφει τους λόγους εκείνους που την κάνουν να ξεχωρίζει από οποιαδή-ποτε άλλη ανθρώπινη ασχολία και παράλληλα της προσδίδουν αυτή την ιδιαίτερη δυσκολία. Όπως αναφέρει, «μεταξύ των δυσχερέστερων τεχνών, τας οποίας ο ανθρώπινος βίος χρειάζεται, η παιδαγωγία, ήτις αφορά τους διδασκά-λους, πρέπει να επέχει τον πρώτον τόπον.» (Ι. Μοισιόδακος, Παιδαγωγία, σελ. 61). Στη συνέχεια αναφέρει πως ένα από τα σημαντικότερα προσόντα που πρέπει να έχει ένας δάσκαλος είναι να γνωρίζει την ανθρώπινη φύση. «Πόσην εμπειρίαν της ανθρωπίνης φύσεως, πόσην προσοχήν δεν οφείλει να έχει, όστις επαγγέλεται αυτήν την τέχνην της παιδαγωγίας; … Ζητείται το λοιπόν, ότι ο ειδήμων πεπαιδευμένος, ομού με την μάθησιν, να έχει και μίαν επίγνωσιν ικανή των ανθρωπίνων ιδιοτήτων· όπερ εστί, πρέπει, ότι αυτός να γνωρίζει τας ορέξεις, τα πάθη, με τα οποία συγγενάται έκαστος άνθρωπος αδιαφόρως. Πρέπει, ότι να διακρίνει τας κράσεις, τας κλίσεις, τας ιδιαιτέρας επιθυμίας κάθε μαθητού.» (Ι. Μοισιόδακος, Παιδαγωγία, σελ. 62)
Στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους της Διδασκαλικής Παιδαγωγίας, δηλώνει ξεκάθαρα ότι θεωρεί πως είναι σημαντικότερο το παιδαγωγικό μέρος της δουλειάς του δασκάλου από τη μετάδοση γνώσεων. Αναφέρει συγκε-κριμένα: «Διττή είναι και η διδασκαλική παιδαγωγία, άλλη ηθική, ήτις αφορά την μόρφωσιν των ηθών των παιδίων, και άλλη διδακτική, ήτις αφορά τους τρόπους, κατά τους οποίους πρέπει η μάθησις να γίνεται τοις παιδίοις. Προηγείται η πρώτη». (Ι. Μοισιόδακος, Παιδαγωγία, σελ. 65) Στο κεφάλαιο αυτό συστήνει στους δασκάλους ότι είναι προτιμότερο να καλλιεργούν το σεβασμό από μέρους των μαθητών τους παρά να εμπνέουν το φόβο. Αυτό είναι εφικτό «όταν το ήθος του πεπαιδευμένου δεν είναι μήτε αυστηρόν, μήτε γλυκύ, αλλά μεικτόν και από τα δύο, και όταν εμφαίνεται ήδη το ένα, ήδη το άλλο, και τούτο όταν, όπως, και όσον η χρεία καλεί το πράγμα» (Παιδαγωγία, σελ. 67).
Στο δεύτερο κεφάλαιο του ίδιου μέρους, αναφέρει έξι τρόπους με τους οποίους ο δάσκαλος μπορεί να κάνει την μάθηση αγαπητή από τα παιδιά και όχι ένα βαρύ και ανούσιο έργο. Ο «πρώτος είναι η αβαρής, η αποδεκτή ερμηνεία του διδασκάλου. Το να διδάσκεται το παιδίον με επιείκειαν, με συγκατάβασιν, το να χαροποιείται επαινούμενον, όταν μανθάνει το μαθημάτιον αυτού, το να επερωτάται περί πραγμάτων, τα οποία αυτό γινώσκει, και περί των οποίων δύναται να αποκριθεί, το να διαλέγεται με αυτό ενίοτε. …πάντα ταύτα θέλγουσι τα παιδία και διεγείρουσι την φιλοτιμία αυτών.» Ο δεύτερος τρόπος είναι να μιλάει ο δάσκαλος με χάρη και να κάνει ελκυστικό το μάθημα. Και αυτό είναι ένα ταλέντο που σε όσους το χαρίζει η φύση οφείλουν να το αξιοποιούν για να καλλιεργούν στα παιδιά την αγάπη για τη μάθηση. Ο τρίτος τρόπος είναι, ο δάσκαλος να μην κουράζεται να απαντά στις ερωτήσεις και τις απορίες των παιδιών επαινώντας μάλιστα τη θετική στάση και έφεση των παιδιών για μάθηση. Ο τέταρτος τρόπος είναι να μην καταναγκάζουν τα παιδιά να ασχολούνται με τη μάθηση χρησιμοποιώντας απειλές, ποινές και άλλους βίαιους τρόπους, γιατί, «όταν τα παιδία βιάζωνται (αναγκάζονται με τη βία), να επιμείνωσιν από το πρωί έως εσπέρας, ουχί βαρύνονται απλώς, αλλά κατά το αυτό εκλείπει αυτοίς και η όρεξις της μαθήσεως». Ο πέμπτος τρόπος να αγαπήσουν τα παιδιά τη μάθηση είναι να εξηγήσει σ’ αυτά ο δάσκαλος τις χαρές, που χαρίζει στον άνθρωπο η έφεση για τη γνώση και τη χρησιμότητα που αυτή θα έχει στη ζωή τους. Τέλος, ο δάσκαλος πρέπει να προσπαθεί να προσαρμόσει το περιεχόμενο του μαθήματος στις αντιληπτικές ικανότητες των μαθητών του.
Ο τέταρτος τρόπος είναι να μην καταναγκάζουν τα παιδιά να ασχολούνται με τη μάθηση χρησιμοποιώντας απειλές, ποινές και άλλους βίαιους τρόπους, γιατί, «όταν τα παιδία βιάζωνται (αναγκάζονται με τη βία), να επιμείνωσιν από το πρωί έως εσπέρας, ουχί βαρύνονται απλώς, αλλά κατά το αυτό εκλείπει αυτοίς και η όρεξις της μαθήσεως».
Στο τρίτο κεφάλαιο, συστήνει στο δάσκαλο ορισμένες μεθόδους σωφρονισμού των άτακτων μαθητών. Αυτές είναι κυρίως ο έλεγχος των πράξεων που έχουν ξεπεράσει τα κοινώς αποδεκτά όρια και η «παιδεία», (με την έννοια του παιδεύω, τιμωρώ με σωματική ποινή). Σύμφωνα με όσα συμβουλεύει εδώ τους δασκάλους ο Μοισιόδακας, όταν ελέγχουν ένα μαθητή δεν πρέπει να του φέρονται με υπεροψία και υπερβολική τραχύτητα γιατί με την υπεροψία θα εξεγείρουν τη «φιλαυτία», δηλαδή τον εγωισμό του μαθητή, ενώ με την τραχύτητα θα δημιουργήσουν στο μαθητή το αίσθημα ότι αδικείται. Για να έχει αποτέλεσμα ο έλεγχος, θα πρέπει να συνοδεύεται από νουθεσία. Σύμφωνα με όσα αναφέρει εδώ ο Μοισιόδακας, «ο έλεγχος, οπόταν συμβαίνει, ακαρύκευτος από την νουθεσίαν, περισσότερον καταπλήττει, λυπεί, ή ταπεινοί το ήθος, παρά οπού διορθοί» (Ι. Μοισιόδακος, Παιδαγωγία, σελ. 76). Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όταν ο έλεγχος και οι νουθεσίες δεν έχουν ως αποτέλεσμα τη διόρθωση της παραβατικής συμπεριφοράς, ο Μοισιόδακας δικαιολογεί και τις σωματικές ποινές. Σ’ αυτές όμως ο δάσκαλος πρέπει να καταφεύγει με φειδώ γιατί συνήθως «αυτός ο σωφρονισμός είναι εφήμερος». Ακόμα ο δάσκαλος θα πρέπει να προσέξει «ο πταίστης μαθητής να μην παιδεύεται με αγανάκτησιν, με θυμόν, γιατί ο μαθητής ούτε αργεί να συμπεράνει, πως ουχί ο ζήλος, η αγάπη, αλλά το πάθος υπεκκαίει τον δάσκαλον κατ’ αυτού» (Παιδαγωγία, σελ. 76).
Στο τέταρτο κεφάλαιο, συμβουλεύει τους δασκάλους πως θα πρέπει να δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στην αποφυγή της «αγροικίας» και στην καταδίκη της «φιλοψεύδειας». Με τον όρο «αγροικία» εννοεί τις αρνητικές συμπεριφορές που περιέχουν τραχύτητα, φιλαυτία, υπεροπτική αλαζονεία, αντιλογία, ειρωνεία και βαρβαρότητα. Για την διόρθωση της «φιλοψεύδειας», είναι σημαντικό να προβάλλει ο δάσκαλος τον εαυτό του ως παράδειγμα ακεραιότητας και αλήθειας, καταδικάζοντας το ψεύδος.
Στο τελευταίο κεφάλαιο της Ηθικής Διδασκαλικής Παιδαγωγίας, αναφέρει πως, «έσχατον καθήκον της διδασκαλικής ηθικής παιδαγωγίας πρέπει να λογίζεται ο έλεγχος των ακεφάλων ιδεών (προλήψεων, δεισιδαιμονιών), η ερμηνεία των βιοτικών αρετών, και η κατήχησις της ημετέρας υπερφυούς θρησκείας». Στην κατηγορία των ακεφάλων ιδεών περιλαμβάνει διάφορες δεισιδαιμονίες όπως τη βασκανία, τις μαντείες, τις ονειροκρισίες κ.λ.π. που τα παιδιά ακούν να λέγονται από τους μεγαλύτερους και τις δέχονται ως αληθείς. Θεωρεί λοιπόν ο Μοισιόδακας ότι «ο πεπαιδευμένος πρέπει να προφυλάττει τους μαθητές αυτού από τοιουτοτρόπους υπολήψεις (προλήψεις), απάτας και φόβους δεικνύων πάντοτε αυτοίς το άτοπον εκάστης, και την μάχην την οποίαν φύσει φέρει εκάστη προς τον ορθόν λόγον. Κατά τούτο ο πεπαιδευμένος δύναται μεγάλως να βοηθείται από την νεωτερικήν φυσιολογίαν, (τις Φυσικές Επιστήμες)». (Παιδαγωγία, σελ. 86).
Στο κεφάλαιο των βιοτικών αρετών θεωρεί πως οι μαθητές πρέπει ασκούνται στην κατάκτηση των κεφαλαιωδέστερων από αυτές που είναι «η δικαιοσύνη, η φρόνησις, η γενναιότης, η αλήθεια, η σοφρωσύνη, η φιλοτιμία, η δικαία οικονομία, η μετριότης (το μέτρο), η ελευθεριότης (η ελευθερία), και η πολυπειρία». Σημαντική βοήθεια για τη διδασκαλία των παραπάνω αρετών μπορεί να προσφέρουν στους πεπαιδευμένους τα Ηθικά του Αριστοτέλη και η Ηθική Φιλοσοφία του Muratori. Τέλος, όσον αφορά τη θρησκεία θεωρεί πως «μεταξύ των κεφαλαιωδεστέρων καθηκόντων εκάστου χριστιανού είναι η γνώσις της ημετέρας υπερφυούς θρησκείας». Ο δάσκαλος πρέπει να διδάσκει τα δόγματα της πίστεως και τα ρητά των Πατέρων της Εκκλησίας, με ευσύνοπτο τρόπο χωρίς να αναλώνεται κουραστικές για τα παιδιά λεπτομέρειες, αλλά να ερμηνεύει τα κυριότερα από αυτά, αρχίζοντας από τα πιο απλά και εύκολα στην κατανόηση από τα παιδιά.
Το δεύτερο μέρος της Διδασκαλικής Παιδαγωγίας έχει τον τίτλο «Περί της Διδακτικής Διδασκαλικής Παιδαγωγίας» και αναφέρεται στη μεθοδολογία της διδασκαλίας της (αρχαίας) Ελληνικής Γλώσσας. Στον πρόλογο του δευτέρου μέρους, τονίζει πως η πολυμάθεια από μεριάς του δασκάλου, δεν είναι αρκετή, αν δεν συνδυάζεται και με την ικανότητα της μετάδοσης. «Ούτε αρκεί, γράφει, ότι ο άνθρωπος να γινώσκει πολλά· ζητείται κατά το αυτό, ότι και να γινώσκει να μεταδίδει αυτά τα πολλά». Επιμερίζει το διδακτικό χρόνο σε δύο «διδακτικές τριβές» και σε τρεις «παλινδρομίες». Κατά την πρώτη διδακτική τριβή, η οποία είναι εισαγωγική, πρέπει να αναβάλλονται για αργότερα οι λεπτομέρειες σχετικά με τη γνώση της γραμματικής γιατί δυσκολεύουν τους μαθητές που βρίσκονται ακόμα σε προκαταρτικό στάδιο, ενώ προϋποθέτουν την αποστήθιση, που είναι απορριπτέα ως μέθοδος μάθησης.
Για την εισαγωγή στη διδασκαλία της γραμματικής προτείνει δύο ειδών ασκήσεις: α) γράμματα και διαίρεσή τους, (φωνήεντα, σύμφωνα), συλλαβή, λέξη, λόγος, μέρη του λόγου· β) όνομα (αριθμός, πτώσεις, κλίσεις, σημασία ορολογίας). Η δεύτερη διδακτική τριβή συμπίπτει με την πρώτη παλινδρομία. Η σειρά της διδασκόμενης ύλης μπορεί να είναι: άρθρα, αντωνυμίες, όνομα (κανόνες κλίσης ομαλών και ανωμάλων), ακολουθούν τα άκλιτα μέρη του λόγου: πρόθεση, επίρρημα, σύνδεσμοι, και τέλος διδάσκονται τα ρήματα με όλες τις κατηγορίες τους. Μια γενική αρχή που πρέπει να διέπει τη διδασκαλία είναι αυτή να εξελίσσεται από τα απλά στα δυσκολότερα. Όπως αναφέρει στο κείμενο, «ο λόγος απαιτεί, ότι η πρόοδος εκάστης διδασκαλίας απλώς να γίνεται αεί από τα ευχερέστερα προς τα δυσκολότερα».
Μετά την πρώτη παλινδρομία, κατά την οποία έχουν διδαχτεί οι σημαντικότερες πληροφορίες από κάθε γραμματικό φαινόμενο, προτείνει μια αναδρομή (δεύτερη παλινδρομία) για να καλυφθούν οι εξαιρέσεις και τα δύσκολα σημεία από όσα κεφάλαια της γραμματικής διδάχτηκαν στην πρώτη παλινδρομία μόνο η βασική τους ύλη. Μαζί με τη δεύτερη παλινδρομία, πρέπει να αρχίζει η ανάγνωση και η εξήγηση των κειμένων. Οι συγγραφείς που προτείνει να διδάσκονται στα παιδιά είναι ο Αίσωπος, ο Λουκιανός, ο Αρριανός, ο Ξενοφώντας, ο Δημοσθένης και ο Θουκυδίδης. Για την εξήγηση των λέξεων συμβουλεύει αυτή να μην γίνεται περιφραστικά αλλά, όπου είναι δυνατό, μονολεκτικά και κατά κυριολεξία.
Στην τρίτη παλινδρομία, αφού ο νέος είχε διδαχθεί τα αναγκαία σχετικά με τη γραμματική, οφείλει να περάσει στην εκμάθηση του συντακτικού. Ως κατάλληλο διδακτικό εγχειρίδιο για τη διδασκαλία του συντακτικού προτείνει το τέταρτο βιβλίο του Θεόδωρου Γαζή αλλά αποκαθαρμένο από σχολαστικισμούς και συμπληρωμένο όπου χρειάζεται από δύο ακόμα συντακτικά που ήταν τότε στην κυκλοφορία, του Νεόφυτου Καυσοκαλυβίτη και του Ανανία Παρίου.
Ο Μοισιόδακας αφιερώνει ολόκληρο το τέταρτο μέρος της Παιδαγωγίας στη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής, αποσκοπώντας στον εκσυγχρονισμό της διδακτικής μεθόδου που ακολουθούνταν ως τότε, η οποία έδινε έμφαση στη διδασκαλία της γραμματικής με τη στείρα απομνημόνευση κανόνων και παραδειγμάτων από την κλίση των ονομάτων και των ρημάτων με τις εξαιρέσεις τους. Με την προσέγγιση που προτείνει ο Μοισιόδακας, η έμφαση δίνεται στη μελέτη και την εξήγηση του ίδιου του κειμένου, είτε μεταφράζοντάς το επακριβώς, είτε σε παράφραση. Έτσι, αποφεύγεται κατά το δυνατόν η άσκοπη κατανάλωση περιττού κόπου και χρόνου για πτυχές της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών που έχουν δευτερεύουσα σημασία και τα παιδιά ασχολούνται με το σημαντικότερο που είναι η εξαγωγή νοήματος από τα κείμενα.
Συνοψίζοντας το περιεχόμενο της Παιδαγωγίας, χωρίς να υποβαθμίζω το περιεχόμενο του τέταρτου μέρους του βιβλίου, που αναφέρεται στη διδακτική μεθοδολογία για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών, θεωρώ πως μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχει το περιεχόμενο των τριών πρώτων μερών του βιβλίου. Οι παιδαγωγικές προτάσεις που διατυπώνει στα τρία αυτά μέρη του βιβλίου, στηρίζονται στον ορθολογισμό και θέτουν τις βάσεις για μια επιστημονική Παιδαγωγική. Μεγάλο μέρος των ιδεών που διατυπώνονται εδώ τις διατύπωσε ο Μοισιόδακας επηρεασμένος, όπως έχει αποδείξει η νεότερη έρευνα από το έργο του John Locke, Some Thoughts, concerning Education, (Μερικές σκέψεις σχετικά με την παιδεία). Οι ιδέες αυτές του Μοισιόδακα, προέβαλλαν την ανάγκη προσανατολισμού της ελληνικής παιδείας σε ορθολογικές βάσεις για τον εκσυγχρονισμό της και την πολιτιστική ανανέωση του Ελληνισμού. Η βάση της σκέψης του είναι ο φιλοσοφικός εμπειρισμός και θεωρεί ότι η αναζήτηση της γνώσης πρέπει να γίνεται με ορθολογικά και ελέγξιμα κριτήρια.
Στους σκοπούς της Αγωγής όπως τους διατυπώνει στην Παιδαγωγία, θεωρεί σημαντικότερη την ηθική συγκρότηση του ατόμου από την απόκτηση γνώσεων, γιατί η ηθική συγκρότηση αποτελεί τη βάση για την ομαλή κοινωνικοποίηση. Η αληθινή παιδαγωγία, κατά το Μοισιόδακα, αποσκοπεί στην ολόπλευρη μόρφωση του ανθρώπου, ηθική και γνωστική. Για να ασχοληθεί με αυτό το έργο ο παιδαγωγός, οφείλει να γνωρίζει τις ιδιότητες της ανθρώπινης φύσης ως ιδιαίτερης παρουσίας στο φυσικό και τον κοινωνικό χώρο. Τη γνώση αυτή της ανθρώπινης φύσης, ο παιδαγωγός θα την αποκτήσει μέσα από τη διδασκαλία των φιλοσοφικών μαθημάτων. Επί πλέον η φιλοσοφία οδηγεί στις επιμέρους επιστήμες, δια μέσω των οποίων εμβαθύνεται η γνώση για την ανθρώπινη φύση.
Συνοψίζοντας, κάνοντας μια γενική αποτίμηση για τη δράση και το συγγραφικό έργο του Ιώσηπου Μοισιόδακα, θα λέγαμε πως υπήρξε ένα ανήσυχο πνεύμα, που δεν του ήταν αρκετές οι βεβαιότητες που πήγαζαν από την αυθεντία και ήταν εν ισχύ στην ελληνική κοινωνία του καιρού του, αλλά ως γνήσιος εκπρόσωπος του Διαφωτισμού, προσπάθησε μέσα από το κανάλι της εκπαίδευσης να έρθει σε επαφή με τις νεωτερικές ιδέες της Ευρώπης και να μπολιάσει μ’ αυτές γόνιμα την ελληνική σκέψη και την πνευματική παράδοση της Ελληνικής Ανατολής, συμβάλλοντας μ’ αυτό τον τρόπο στην πολιτισμική ανανέωση και την αναγέννηση της ελληνικής παιδείας. Δυστυχώς, οι προσπάθειά του αυτή δεν βρήκε πάντοτε γόνιμο έδαφος, δέχτηκε και πολλές αντιδράσεις και πολεμικές, όπως συμβαίνει άλλωστε και με όλους όσους είναι πρωτοπόροι και βρίσκονται μπροστά από την εποχή τους.
Βιβλιογραφία
- Δημαράς, Κ. Θ. (1993) Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα: Εκδόσεις Ερμής, 6η Έκδοση.
- Κιτρομηλίδης, Πασχάλης (1985) Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Οι συντεταγμένες της βαλκανικής σκέψης τον 18ο αιώνα, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Κιτρομηλίδης, Πασχάλης (1996) Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Μοισιόδακας, Ιώσηπος (1779) Πραγματεία περί Παίδων Αγωγής ή Παιδαγωγία, Επανέκδοση του 1998, Κοζάνη: Ινστιτούτο Βιβλίου & Ανάγνωσης Κοζάνης
- Πραγματεία περί παίδων αγωγής ή παιδαγωγία, / συντεθείσα παρά Ιωσήπου του Μοισιόδακος
