Με αφορμή τα συναισθήματα του …Ανταμ Σμιθ (Adam Smith)
Γράφει ο Αρχείος
Παρακάμπτοντας τον δαιμόνιο – Διονυσιακό – Φρειδερίκο Βίλχελμ Νίτσε (Friedrich Wilhelm Nietzsche, 1844-1900), ο οποίος κατακεραυνώνει, ως μεταγενέστερος βεβαίως, τους Άγγλους φιλοσόφους και ηθικολόγους, της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, ειρωνευόμενος φυσικά, ως “ενσαρκωμένα αινίγματα”, μιλώντας και για την “ατζαμοσύνη” τους, ως ανιστορικούς, αφού άλλωστε ορθά έχει λεχθεί: ” Τι να πούμε για τον… Νίτσε; Δεν θα τελειώσουμε ποτέ! Σε όλα έχει δίκιο, γιατί σε όλα έχει άδικο, επειδή σε όλα έχει… δίκιο”, (!), ας ξεκινήσουμε, ως σημείον αναφοράς, με τον Λόρδο Σέιφτσμπερυ (Lord Shaftesbery/ Third Earl of, 1671-1713), που είναι ο τίτλος ευγενείας του Άγγλου φιλόσοφου και πολιτικού Άντονυ Ασλεϋ Κούπερ (Anthony Ashley Cooper).
Ο λόγος επίκλησης του Σέιφτσπμερυ οφείλεται στο γεγονός ότι οι προσεγγίσεις του περικλείουν, τρόπον τινά, την ουσία του Αγγλικού (συμπεριλαμβανομένης της Σκωτίας), φιλοσοφικού-ηθικολογικού πνεύματος της εποχής, χωρίς, εκ τούτου, βεβαίως, να συνάγεται ότι όλοι οι Άγγλοι φιλόσοφοι της ηθικής τον έλαβαν απαραιτήτως υπ΄ όψιν τους (κάποιοι άλλωστε τον αντέκρουσαν δριμύτατα), εν πάσει δε περιπτώσει, si non e vero, e ben trovato ( εάν δεν είναι αληθές, καλώς επινοήθηκε). Κατά τη γνώμη του Σέιφτσμπερυ λοιπόν ο άνθρωπος έχει αίσθηση ηθικής ποιότητας για την αξία της αρμονικής προσωπικότητας, δηλαδή την ικανότητα, φυσικά με την κατάλληλη καλλιέργεια, να πετύχει την ευκταία εκείνη ισορροπία ορμών και κλίσεων, ώστε να διακριθεί ως ηθική προσωπικότητα, ως απαύγασμα δηλαδή ηθικής συγκρότησης. Εδώ διακρίνεται ευχερώς η απαρχή επιδίωξης του αστικού ιδεώδους ως juste milieu (το ορθό κέντρο ή μέσο/όριο ισορροπίας, κατά παράφραση: η χρυσή τομή), δηλαδή ο “συνθετικός-εναρμονιστικός” συγκερασμός ορμεμφύτων, οριοθετήσεων, καλλιέργειας και πολιτισμού, ιδίως λαμβανομένου υπ΄ όψιν ότι η καλλιέργεια και ο πολιτισμός είναι ό,τι αποστασιοποιείται από το ζωώδες. Ο Σέιφτσμπερυ, παρεμπιπτόντως, καταπολεμά την ιδέα της… μέλλουσας ζωής (!) ως κίνητρο της ηθικής συμπεριφοράς και δηλώνει ευθέως ότι άξιος να ζει είναι μόνον εκείνος που κατορθώνει να ελευθερώσει τον εαυτό του από τα πάθη. Υπενθυμίζοντας στο σημείον αυτό, ότι το πόνημα γράφεται με αφορμή (το τονίζω: αφορμή) τα “συναισθήματα” του Άνταμ Σμιθ, συνεχίζω: Είμαστε στο μεταίχμιο της βουκολικής Αγγλίας (και Σκωτίας), στο ενδιάμεσο ή όχι της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, στη μετάβαση από το “αλέτρι” στη μηχανή. Το τι επακολούθησε είναι, φυσικά, γνωστό: καταστρέψαμε το μεγαλείο της φύσης, επ΄ ονόματι της επιστήμης και της τεχνογνωσίας, βαδίζοντας αισιόδοξα προς την αυτοκαταστροφή μας. Εύλογο βεβαίως, και, φυσικά “ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο”, αφού άλλωστε η βλακεία κυβερνά την Υφήλιο. Όταν δε άλλωστε, με το καλό, τεθεί και το ζήτημα ανακατανομής ζωτικών υλικών πόρων, στο εγγύς μέλλον, οι περιηγήσεις στο διαδίκτυο θα κοπούν απότομα (Παν. Κονδύλης, κατά παράφραση). Επανέρχομαι όμως, εκών άκων, όπως και οφείλω: Η Αναγέννηση ως πνευματική κίνηση στην Ευρώπη καλύπτει το χρονικό διάστημα από τον 14ο έως και 17ο αιώνα. Η νέα προσέγγιση της κλασικής γραμματείας, δεν περιορίστηκε στη στείρα ανάγνωση των κλασικών κειμένων, αλλά στην ανάδειξη του “ουσιαστικού” περιεχομένου. Φυσικά, εξυπακούεται ότι το “ουσιαστικό” περιεχόμενο, δηλαδή τους προσδιορισμούς του, το διεκδικούσαν πάμπολλοι, που παραδόξως και διαφωνούσαν αναμεταξύ τους, ενώ, κάτι το εξίσου παράδοξο, όλοι επικαλούντο τον ίδιο…”Λόγο”! Αλλά αυτό είναι άλλο θέμα που το έχουν θίξει μόνον “κακοήθεις” φιλόσοφοι, ως philosophes maudits (καταραμένοι φιλόσοφοι)! Εν πάσει περιπτώσει (πάντως) η νέα προσέγγιση αποκλήθηκε “ανθρωπισμός” ή “ουμανισμός”. Ένας από τους πολλούς στόχους ήταν και η αντιστάθμιση των “βλαβερών” παθών (λ.χ. η επιδίωξη της τιμής ή της δόξας, εκ μέρους των κατάπτυστων Ιπποτών του μεσαιωνικού σκότους, εφόσον, άλλωστε, αποδεδειγμένα, ο ήλιος τότε δεν ανέτειλε) με “ωφέλιμα” αδιαμφισβητήτως πάθη, όπως ο ανταγωνισμός, η επιδίωξη του κέρδους, το εμπόριο και το χρήμα.
Εξυπακούεται ότι και ο Διαφωτισμός έχει τις ρίζες του εδώ (εννοώ στην Αναγέννηση). Εμφανίστηκε στη Δύση προπάντων των 18ο αιώνα, και, πρωταρχικά, διαδόθηκε ανάμεσα στους μορφωμένους κύκλους, με την επικυριαρχία και το προβάδισμα της νεώτερης φυσικής επιστήμης κατ΄ αρχήν, και, επίσης, τον εξοβελισμό της αυθεντίας της Εκκλησίας και της Θείας αποκάλυψης. Τα περί Διαφωτισμού είναι αρκούντως γνωστά και δεν θα συνεχίσω (περισσότερα λοιπόν, για όσους τυχόν ενδιαφέρονται, στη συγγραφική δεινότητα του Παν. Κονδύλη: “Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός”, τόμοι ΙΙ, εκδόσεις: Θεμέλιο). Ως προς την επιστήμη μόνο, αισθάνομαι την ανάγκη να παρατηρήσω ότι, μετά και την ανακάλυψη εκ μέρους του Γαλιλαίου ότι η γη “γυρίζει”, και τις σύγχρονες πλέον έρευνες, πειράματα και ανακαλύψεις της, έχει προσφέρει τα μέγιστα στην αναζήτηση νοήματος της ζωής, κάτι για το οποίο της οφείλουμε απεριόριστη ευγνωμοσύνη, και, φυσικά, ειρωνεύομαι (απεριορίστως). Στο κλίμα λοιπόν αυτό της Αναγέννησης, και, εν ταυτώ, του εν εξελίξει Διαφωτισμού, ως πνευματικό τέκνο της εποχής του, συγγράφει και ο Άνταμ Σμιθ (Adam Smith).
Ο Άνταμ Σμιθ (1723-1790) γεννήθηκε στη Σκωτία. Οικονομολόγος και φιλόσοφος σπούδασε στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και στο πανεπιστήμιο της Γλασκώβης, όπου το 1751 εκλέχθηκε καθηγητής της λογικής, για να μεταπηδήσει την επόμενη χρονιά στην έδρα της ηθικής φιλοσοφίας, όπου και παρέμεινε επί δέκα και πλέον χρόνια. Όπως ήταν, άλλωστε, αναμενόμενο τελικά, επικέντρωσε το ενδιαφέρον του σε δύο τομείς: την ηθική φιλοσοφία και την οικονομία. Περισσότερο γνωστός είναι για τον “Πλούτο των Εθνών” (An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations), που συνέγραψε τα έτη 1766-1776, με πρώτη έκδοση το 1776, όπου αναφέρεται στα οικονομικά δεδομένα της απαρχής της βιομηχανικής επανάστασης, στον καταμερισμό εργασίας, στην ελεύθερη αγορά, και τελοσπάντων σε ό,τι ήδη πλέον καλώς γνωρίζουμε ως τωρινό παράδεισο, αλλά στις απαρχές του! Προκειμένου δε να απολογηθώ περί του “παραδείσου”, υπενθυμίζω, ενδεικτικά και εκ νέου τη τεχνογνωσία νυν, με το απαύγασμα φερ’ ειπείν του σύγχρονου μεταμοντέρνου πολιτισμού των Μ.Μ.Ε., ως λίκνου της χαρωπής, ακαταλογίστου, αλλά και χυδαίας ανευθυνότητας. Ο Πλούτος των Εθνών θεωρήθηκε πάντως (ορθότατα) ως κλασικό οικονομικό σύγγραμμα και πεμπτουσία του “καπιταλισμού”. “Η Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων”, η αφορμή μας δηλαδή, προηγήθηκε κατά επτά περίπου χρόνια, εκδοθείσα το πρώτον το 1759, και είναι πρόσφορο να την αναγνωρίσουμε ως απαρχή και θεμέλιο των ηθικών, φιλοσοφικών, οικονομικών, ψυχολογικών, αλλά, και κυρίως, μεθοδολογικών αξιωμάτων του συγγραφέα. Συνοπτικά, οι καθ΄ όλα ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις του συγγραφέα, που είναι δυνατόν, ευχάριστα ή δυσάρεστα, να προβληματίσουν και τον σημερινό αναγνώστη, όθεν συνιστώ και ανεπιφύλακτα τη μελέτη, έχουν ως πλαίσιον αναφοράς, ό,τι θα ήταν δυνατόν, αξιωματικά και ως υπόθεση εργασίας, να αποκληθεί “συμπάθεια”, αλλά θα ήθελα να μου επιτραπεί, καταχρηστικά ή όχι, να χρησιμοποιήσω τον όρο “ενσυναίσθηση”.
Σύμφωνα, λοιπόν, με την ηθική διδασκαλία του ο Σμιθ χρησιμοποιεί ως κριτήριο της ηθικής αξιολόγησης την ενσυναίσθηση, δηλαδή τη δυνατότητα να διεισδύσουμε βαθύτερα στη “ψυχή” των άλλων, δεχόμενοι την ιδιότυπη (και προσωπική) συγκίνηση που μας προκαλούν με τη παρουσία τους, τις πράξεις τους και τα κίνητρά τους, να διαχεόμαστε εντός τους, να ζούμε τις κινήσεις τους, τα συναισθήματα και τις σκέψεις τους, αλλά, ως ανιδιοτελείς θεατές, να κρίνουμε τα συναισθήματα και τις πράξεις τους “αντικειμενικά”, με βάση τα κίνητρά τους. Παρένθεση καίρια: Εάν ο προσεκτικός αναγνώστης (μου) διακρίνει εδώ μιά κάποια αντινομία, ουδεμίαν ευθύνη υπέχω…! Τελοσπάντων λοιπόν, αφού αναφορικά προς μία πράξη (οποιουδήποτε προσώπου), παρατηρώντας και αξιολογώντας, υπενθυμίζω: ως ανιδιοτελείς θεατές, επιδοκιμάσουμε (!) τα κίνητρα, τότε (ορθά) κρίνουμε ότι η πράξη αυτή είναι ηθικώς ορθή, δηλαδή ενάρετη! Ας είναι λοιπόν, rebus sic stantibus (των πραγμάτων ως έχουν). Το βιβλίο έχει πλούτο περιεχομένου, το τονίζω και πάλι, η δε Ελληνική έκδοση είναι κόσμημα για κάθε βιβλιοθήκη, παντοιοτρόπως. Με αφορμή λοιπόν τον Άνταμ Σμιθ, τα ως άνωθεν εν γένει!
Βιβλιογραφία ως φόντος, αλλά και σημείον αναφοράς: Ιστορία της Φιλοσοφίας. Ν. Ι. Λούβαρης. Εκδ. Ελληνική Παιδεία Α.Ε. Λεξικό της Φιλοσοφίας. Θεοδόσης Πελεγρίνης. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα. Αισθητική. Ευ. Παπανούτσος. Εκδ. Νόηση. Γενεαλογία της Ηθικής. Φρειδερίκος Νίτσε. Εκδ. ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ. Η Παρακμή του Αστικού Πολιτισμού. Παν. Κονδύλης. Εκδ. Θεμέλιο. Ισχύς και απόφαση. Παν. Κονδύλης. Εκδ. στιγμή (χωρίς κεφαλαία).
The theory of moral sentiments, πρώτη έκδοση: 1759. Η θεωρία των ηθικών συναισθημάτων, ο Ελληνικός τίτλος. Mετάφραση – επιστημονική επιμέλεια – εισαγωγή: Διονύσης Γ. Δρόσος. Πρόλογος: Μιχάλης Ψαλιδόπουλος. Εκδόσεις: ΠΑΠΑΖΗΣΗ, Αθήνα, 2012.
