Η οικουμενική τεχνική και ο δυτικός πολιτισμός
Κείμενο: Παναγιώτης Κονδύλης
Η εκτεχνίκευση της οικονομίας και της ζωής, που επιτελείται όλο και γρηγορότερα από έναν ήδη αιώνα σε πλανητικό επίπεδο, ερμηνεύθηκε συχνά ως παρακολούθημα ή τουλάχιστον ως προάγγελος μιας οικουμενικής επικράτησης του δυτικού πολιτισμού, όπως τον διαμόρφωσε η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός. Η ερμηνεία αυτή στηρίζεται σε δύο αλληλένδετες υποθέσεις, οι οποίες συνήθως γίνονται ανεξέταστα δεκτές. Αφ’ ενός, γίνεται αξιωματικά δεκτή η συνέχεια του δυτικού πολιτισμού, και μάλιστα όχι μόνο από άποψη χρονική, αλλά και από άποψη ποιού και περιεχομένου. Ο δυτικός πολιτισμός, λέγεται, διατήρησε την ενότητα των συντακτικών του στοιχείων, και αυτά πάλι οφείλουν τη συνοχή τους στο ότι είναι απότοκα του ίδιου ορθολογικού πνεύματος, το οποίο, είτε δραστηριοποιείται τεχνικά-οικονομικά είτε πολιτικά-ηθικά, επιδιώκει και πραγματώνει πάντοτε το ίδιο πράγμα, όπως δήθεν αποδεικνύει η παράλληλη ανάπτυξη της τεχνικής, της ελεύθερης οικονομίας, της πολιτικής ελευθερίας και του ανθρωπιστικού κράτους δικαίου.
Από τούτη την εννοιολογική και ιστορική σύνδεση υλικού και ηθικού-πολιτικού πολιτισμού προκύπτει η δεύτερη από τις παραπάνω υποθέσεις: ότι ήδη η επικράτηση του τεχνικού πολιτισμού, η οποία απαιτεί ορισμένο καταμερισμό εργασίας και κοινωνική κινητικότητα, καταλύοντας έτσι αυταρχικές πατριαρχίες, συνεπάγεται την έλευση του αντίστοιχου ηθικού-πολιτικού πολιτισμού. Τούτος ο συσχετισμός ευσταθεί με τη γενική κοινωνιολογική έννοια ότι ανάμεσα σε τεχνική εξέλιξη, μορφή του οικονομείν και μορφή κοινωνικής οργάνωσης υφίσταται πράγματι μια αλληλεπίδραση, η οποία βεβαίως μπορεί να εμφανίζεται σε πολυποίκιλες εκφάνσεις και προ παντός δεν σημαίνει απολύτως τίποτε δεσμευτικό για το πολίτευμα. Αλλά το πρόβλημά μας εδώ δεν είναι αν ευσταθεί γενικά τούτος ο συσχετισμός, αλλά αν τα συσχετιζόμενα μεγέθη έχουν μείνει τα ίδια μέσα στους τελευταίους αιώνες της δυτικής ιστορίας σ’ ό,τι αφορά το περιεχόμενο, το ειδικό τους βάρος και τον τρόπο του συνδυασμού τους. Κατά τη γνώμη μου αυτό δεν συμβαίνει. Από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι. έλαβε χώρα μια ριζική ρήξη, η οποία μετέβαλε τη μορφή, το περιεχόμενο και τη σύνθεση του δυτικού, ίσαμε τότε αστικού ως προς τον βασικό του χαρακτήρα, πολιτισμού. Ακριβώς η ρήξη αυτή κατέστησε δυνατή την οικουμενίκευση ορισμένων πλευρών αυτού του πολιτισμού, οι οποίες τώρα βέβαια αποκόπηκαν από το αρχικό τους πλαίσιο, ανέπτυξαν δική τους δυναμική και στράφηκαν συχνά εναντίον άλλων πλευρών, αν και προηγουμένως βρίσκονταν μαζί τους σε σχέση ιδεατής αρμονίας. Έτσι η οικουμενίκευση του δυτικού πολιτισμού – ορθότερα: ορισμένων πλευρών του – συμβάδισε με την κατάλυση εκείνου που από την Αναγέννηση ίσαμε περίπου τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο συνιστούσε το δυτικό-ευρωπαϊκό στοιχείο με την ειδοποιό έννοια.
Την περίπλοκη διαδικασία της οικουμενίκευσης (πλευρών) του δυτικού πολιτισμού, ενώ παράλληλα καταλυόταν η δυτική, κατά βάση αστική πολιτισμική σύνθεση, μπορούμε να την παρακολουθήσουμε πολύ πιο καλά στο κεντρικό πρόβλημα της τεχνικής. Μέσα στην σύνθεση αυτή η τεχνική εμφανιζόταν ως κατόρθωμα και ενέργημα ενός προμηθεϊκού homo universalis, ο οποίος διατηρούσε την πολυδιάστατη ενότητά του χάρη στην ικανότητά του να συνδέει την τεχνική του δραστηριότητα με ασχολίες άλλης υφής και να υποτάσσει επί πλέον την όλη του δράση σε υπέρτερους σκοπούς. Βέβαια, κανείς δεν μπορεί να ισχυρισθεί ότι ο homo universalis έγινε ποτέ κοινωνικά βαρύνουσα πραγματικότητα ή ότι η καθοριστική συνθετική-εναρμονιστική τάση του αστικού πνεύματος αποδεικνύει την υπεροχή του αστικού πολιτισμού απέναντι σε άλλους. Όμως παρόμοια ιδεώδη ή ιδεολογήματα εκπροσωπούν συμβολικά το γεγονός ότι – ενόσω η νεότερη τεχνική παρέμενε, με τα σημερινά μέτρα, στοιχειώδης και προ παντός ενόσω δεν είχε αγκαλιάσει ακόμα τη ζωή των πλατειών μαζών – η τεχνικά αξιοποιήσιμη μηχανιστική αντίληψη για τη Φύση συνυφαινόταν με μια μυθική σύλληψη της ίδιας τούτης Φύσης. Η μυθική Φύση λειτουργούσε ως ηθικός και αισθητικός κανόνας, ο οποίος στήριζε άμεσα ή έμμεσα τις ιεραρχήσεις του ολιγαρχικού αστικού φιλελευθερισμού, μολονότι μπορούσε να ερμηνευθεί και εναντίον του.
Εξ αιτίας αυτής της συγκυρίας, η οποία υπήρξε κοινωνικά καθοριστική τον 18ο και τον 19ο αι., η υποκατάσταση του ολιγαρχικού φιλελευθερισμού από τη μαζική δημοκρατία συνεπέφερε και την έκλειψη της μυθικής αντίληψης για τη Φύση. Τούτο έγινε στον βαθμό όπου η τεχνική αποκόπηκε από τις προμηθεϊκές προσπάθειες του homo universalis για να μπει στην πεζή υπηρεσία της ικανοποίησης μαζικών αναγκών, δηλ. να συνδεθεί με τη διαδικασία της μαζικής παραγωγής και της μαζικής κατανάλωσης. Η αυτονόμηση της τεχνικής από το παλιό ιδεολογικό πλαίσιο και η συνύφανσή της με τις ζωτικές λειτουργίες της μαζικής δημοκρατίας είχε ως συνέπεια μια σημαντική μετατόπιση του κέντρου βάρους του πολιτισμού, η οποία εκδηλώθηκε μεταξύ άλλων και σε μια διπλή κρίση της έννοιας της ορθολογικότητας. Η αντίθεση ανάμεσα σε τεχνική και σε ηθική ορθολογικότητα ήταν παλαιόθεν γνωστή, όμως δεν ανησύχησε ιδιαίτερα τον 18ο και τον 19ο αι. πιεστικό ζήτημα έγινε μόλις στον 20ό. Συνάμα έγινε φανερό ότι οι δύο διαδικασίες της μαζικής παραγωγής και της μαζικής κατανάλωσης είναι μεν εξ ίσου απαραίτητες για τη μαζική δημοκρατία ως κοινωνικό σχηματισμό, όμως συνδέονται με στάσεις και συμπεριφορές διαφορετικές από ηθική και από ψυχολογική άποψη – κι αυτό μολονότι υπάρχουν και δρουν αναγκαστικά μέσα στην ίδια κοινωνία και συχνότατα μέσα στο ίδιο πρόσωπο. Η μαζική παραγωγή απαιτεί μιαν ενεργοποίηση της καθαρά τεχνικής ορθολογικότητας, η οποία από την πλευρά της δεν εξαντλείται στη στενότερη παραγωγική διαδικασία, παρά εκτείνεται στον οικονομικό λογισμό εν γένει: επιτάσσει τη συσσώρευση και την παραίτηση από την άμεση απόλαυση. Απεναντίας, η μαζική κατανάλωση ευνόησε στη Δύση μιαν ηδονιστική ηθική, που σε πάμπολλες παραλλαγές – από χυδαιοϋλιστικές έως άκρως εκπνευματωμένες – παραμέρισε την λίγο-πολύ ασκητική χριστιανική ή αστική ηθική και συνάμα έκανε τον κοσμοθεωρητικό και ηθικό πλουραλισμό σχεδόν φυσιολογικό, και πάντως καθοριστικό, τρόπο σκέψης και ζωής. Τώρα συνυπάρχουν και συναγωνίζονται ή συγχωνεύονται κάθε λογής «ορθολογισμοί» και «ανορθολογισμοί». Μόνο η τεχνική ορθολογικότητα δεν σηκώνει αστεία, και μάλλον κρατάει απόσταση από τα καμώματα του πεδίου της κατανάλωσης, μολονότι το χρειάζεται απολύτως προκειμένου να εκδιπλωθεί η ίδια.
Η διαπίστωση αυτή είναι καίρια προκειμένου να αποτιμήσουμε ορθά την πολιτισμική έποψη της οικουμενίκευσης της δυτικής τεχνικής. Αν η αυτονόμηση της τεχνικής ορθολογικότητας συμβαδίζει με τη μόνιμη διάσπαση της ενότητας και της δεσμευτικότητας της πολιτισμικής σφαίρας, η οποία τώρα γίνεται μαζική κουλτούρα και απορροφάται από τη μαζική κατανάλωση, τότε δεν μπορούμε πια να προσδοκούμε ότι τα επιτεύγματα της τεχνικής ορθολογικότητας θα συνδεθούν με μονοσήμαντα και σαφή πολιτισμικά περιεχόμενα. Την πλανητική εξάπλωση της δυτικής τέχνης δεν την ακολουθεί λοιπόν αναγκαστικά η εξάπλωση των στοιχείων εκείνων, τα οποία κάποτε συνδέονταν πολιτισμικά με το τεχνικό-βιομηχανικό πνεύμα. Και μάλιστα η πολιτισμική εξέλιξη μπορεί να πάρει εντελώς αντίθετη κατεύθυνση, όπως μαρτυρούν οι συνεχώς αυξανόμενες ποσότητες εσωτερισμού και μαγείας ή, σε πνευματικά απαιτητικότερο επίπεδο, καλλιτεχνικού πρωτογονισμού, τις οποίες η Δύση εισάγει από δεκαετίες στον βαθμό ακριβώς όπου εξάγει την τεχνική της.
Ας το διατυπώσουμε γενικότερα: ενώ η τεχνική, ως τύπος ορθολογικότητας και ως τύπος πράξης, παρουσιάζεται ενιαία σε πλανητικό επίπεδο, παραλλάσσει πολύ έντονα το πολιτισμικό περιεχόμενο των ενεργειών που συγκροτούν την ευρύτερη σφαίρα της κατανάλωσης. Με άλλα λόγια: όσο περισσότερο παραλλάσσουν τα πολιτισμικά περιεχόμενα, στα οποία αναφέρεται η υλική και πνευματική κατανάλωση, τόσο πιο άχρωμη και τόσο λιγότερο δεσμευτική γίνεται η τεχνική από πολιτισμική άποψη. Γι’ αυτό και είναι πρόωρη η προσδοκία ότι η τεχνική πραγματικότητα, μέσω της πλανητικής της επικράτησης, θα γεννήσει έναν παγκόσμιο πολιτισμό προσανατολισμένο στις ειδικές της ανάγκες και επιταγές. Το χάσμα ανάμεσα σε τεχνικά-ορθολογικά κατευθυνόμενη παραγωγή και ηδονιστική κατανάλωση με σκοπό την «αυτοπραγμάτωση» θα μπορούσε ίσως και να διευρυνθεί με τις προόδους της τεχνικής. Γιατί η αύξηση της παραγωγικότητας θα επιτρέπει σε όλο και περισσότερους ανθρώπους τη μετάβαση από την άμεση απασχόληση με την παραγωγή σ’ έναν αντιτεχνοκρατικό τρόπο σκέψης και ζωής. Έτσι, το πάνθεο ή το πανδαιμόνιο του καταναλωνόμενου πολιτισμού θα γινόταν ακόμα πιο χαοτικό. Από την άποψη αυτή, η σημερινή τεχνική ορθολογικότητα, από μόνη της και δίχως τη σύμπραξη άλλων κοινωνικών παραγόντων, διόλου δεν μπορεί να ενοποιήσει υπό την αιγίδα της την πολιτισμική σφαίρα, το ίδιο όπως η κοινή χρήση του τροχού και του αλετριού δεν μπόρεσε να ενοποιήσει τον αρχαίο αιγυπτιακό και τον αρχαίο κινεζικό πολιτισμό, ούτε και η χρήση του ίδιου αλφαβήτου σε μια κοινωνία εξασφάλισε ποτέ την ομοφωνία πάνω στο «αληθινό» νόημα επίμαχων εννοιών.
Η εμπειρία της εξάπλωσης του δυτικού πολιτισμού στον 20ό αι. κάνει προφανές ότι η εξάπλωση τούτη ήταν τόσο επιτυχέστερη όσο περισσότερο εξοβελίζονταν τα «δυτικά» στοιχεία από τον πολιτισμικό κανόνα που διαμόρφωσαν η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός. Διδακτική είναι μια σύγκριση των σχετικών επιτευγμάτων των δύο βασικών εκπροσώπων της «Δύσης» μέσα στον σύγχρονο κόσμο, δηλ. της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών. Η Ευρώπη κυριάρχησε πολιτισμικά στον κόσμο στην φιλελεύθερη και ιμπεριαλιστική εποχή της, όταν η σημερινή μαζική κουλτούρα βρισκόταν μόλις στις απαρχές της. γι’ αυτό ο ευρωπαϊκός πολιτισμός έξω από την Ευρώπη επηρέασε κυρίως μέλη των ανωτέρων στρωμάτων, τα οποία άλλωστε συχνά βασανίζονταν από κρίση ταυτότητας. Διαφορετικά ήσαν τα πράγματα ως προς τις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες, όπως αντιλήφθηκε ήδη ο Tocqueville, μπήκαν πολύ νωρίς στη μαζικοδημοκρατική φάση, και με την αφομοιωτική δύναμη της μαζική κουλτούρας, μεταξύ άλλων μέσων, αντιμετώπισαν τους κινδύνους που απειλούσαν τη συνοχή τους λόγω της πολυεθνικής τους σύνθεσης. Αν οι Ηνωμένες Πολιτείες, ιδίως μετά το 1945, κατέκλυσαν την υδρόγειο με τη μαζική τους κουλτούρα, ο λόγος δεν ήταν μόνο η παγκόσμια πολιτικοστρατιωτική τους παρουσία, αλλά και η υφή της κουλτούρας αυτής: παρ’ όλη της την πολυμορφία, στην ουσία της αποτελεί ένα μίγμα από αμέριμνο τεχνικισμό και από Kitsch αξιοποιήσιμο για κάθε είδους καταναλωτικούς σκοπούς, χωρίς όλα αυτά να σκιάζονται από τη βεβαρυμένη συνείδηση της προδοσίας σε σεβάσμιες παραδόσεις. Το γεγονός, ότι η «δυτικοποίηση» του σημερινού κόσμου, στο βαθμό όπου υφίσταται, πραγματοποιήθηκε μάλλον ως εξαμερικανισμός παρά ως εξευρωπαϊσμός, έχει λοιπόν βαθύτερη σημασία για την ιστορία της κοινωνίας και του πολιτισμού. Ορισμένα στοιχεία των ευρωπαϊκών Νέων Χρόνων ταξίδεψαν βέβαια κι αυτά ανά την υφήλιο, ριζώνοντας μάλιστα εδώ κι εκεί. Όμως αποφασιστικό σήμερα δεν είναι το γεγονός αυτό, αλλά μάλλον το ευρύτερο πλαίσιο του πολιτισμικού πανθεϊσμού, στο οποίο εντάσσονται τα παραπάνω στοιχεία, εν μέρει δίπλα σε άλλα, εντελώς ετερογενή. Με άλλα λόγια, αφομοιώνονται όχι ως δείγματα ενός ανώτερου ξεχωριστού πολιτισμού (όπως εννοούσε ο δυτικός πολιτισμός τον εαυτό του ίσαμε το 1900 περίπου), αλλά ως ισότιμα και πιθανώς ανταλλάξιμα μέρη ενός ρευστού όλου.
Γενικά, λοιπόν, η Δύση με την τεχνική της εξήγαγε κάτι που έχει βέβαια σημασία για τον πολιτισμό, συνάμα όμως, καθώς μπορεί να συνδυασθεί με πολύ διαφορετικά πολιτισμικά περιεχόμενα, είναι άχρωμο από πολιτισμική άποψη. Δεν εξήχθη ένα συνεκτικό και αυτοτελές πολιτισμικό σύνολο, η πλανητική επικράτηση του οποίου θα εξασφάλιζε μακροπρόθεσμα την υπεροχή της Δύσης, αλλά ένα απομονώσιμο και ελεύθερα αξιοποιήσιμο εργαλείο, το οποίο σύντομα μπορεί να στραφεί ως όπλο εναντίον της ίδιας της Δύσης (όπως άλλωστε και το «ελεύθερο εμπόριο» ή τα «ανθρώπινα δικαιώματα», εφόσον αυτά συνεπάγονται την πλήρη ελευθερία εγκατάστασης). Βέβαια, ο εξαγωγέας αρχικά πλεονεκτεί. Ξεγελιέται από τα βραχυπρόθεσμα κέρδη και χάνει εύκολα από τα μάτια του την εσωτερική λογική της εξέλιξης. Ωστόσο γρήγορα αντιλαμβάνεται ότι οι μιμήσεις μπορούν να έχουν μεγαλύτερη επιτυχία από τις πρωτότυπες δημιουργίες του. Ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι θα ήταν δυνατό ν’ αποφευχθούν εκρηκτικά ανισοζύγια και να επιτευχθεί σε παγκόσμια κλίμακα μια ομοιογενής εκδίπλωση της τεχνικής και μια ομοιογενής κοινωνία, και πάλι αυτό πολιτισμικά θα συνεπέφερε εν τέλει την εξάπλωση του συγκρητισμού και του πανθεϊσμού, όχι την επικράτηση της δυτικής διάστασης, όποια όψη κι αν πάρει αυτή μετά από μερικές δεκαετίες.
Ωστόσο η πραγμάτωση τούτης της δυνατότητας, την οποία ονειρεύονται σήμερα οι αισιόδοξοι κοσμοπολίτες, προσκόπτει σε σοβαρά εμπόδια. Το αναπόδραστο πρόβλημα της κατανομής εξαναγκάζει κάθε υποκείμενο της διεθνούς σκηνής να σκέφτεται την αυτοσυντήρησή του – και η αυτοσυντήρηση συμπεριλαμβάνει την πολιτισμική ταυτότητα ως συμβολικό συνδετικό ιστό. Ακόμα κι αν λάβουμε υπ’ όψιν μας τα σημαντικά περιθώρια ιδεολογικής ελευθερίας, τα οποία αφήνει κάθε καταναλωτική κοινωνία κατακερματισμένη σε άτομα, πάλι μπορούμε να φαντασθούμε ότι η πολιτισμική όσμωση σε πλανητικό επίπεδο θα παραμείνει εντός ορισμένων ελαστικών ορίων. Τούτο θα ανταποκρινόταν στη διαμόρφωση περισσότερων τύπων μαζικής δημοκρατίας. Ο διαφορισμός των τέτοιων τύπων ενδεχομένως να διέλυε τη σύζευξη ελεύθερης οικονομίας και κοινοβουλευτισμού δυτικού τύπου. Ας σημειωθεί ότι το ζήτημα της κατανομής τίθεται ακόμα και στην περίπτωση γενικής ανάπτυξης και ευημερίας, όταν δηλ. στα μάτια των ενδιαφερομένων μετρούν λιγότερο τα απόλυτα κέρδη από τα σχετικά, εκείνα δηλ. που κάποιος επιτυγχάνει σε σύγκριση με άλλους. Αν όμως το ζήτημα της κατανομής τεθεί ποτέ υπό συνθήκες σοβαρής στενότητας εξ αιτίας δραματικών οικολογικών και δημογραφικών εξελίξεων, τότε η αισθητή μείωση της μαζικής κατανάλωσης θα οδηγούσε σε αντίστοιχους περιορισμούς του πολιτισμικού πανθεϊσμού. Οι πολιτισμικές αντιθέσεις ανάμεσα στους διαφόρους τύπους μαζικής δημοκρατίας θα εντείνονταν. Και τότε δεν θα κατέρρεε απλώς μια νομιμοποίηση του πολιτικού καθεστώτος βασιζόμενη εν τέλει στην πραγματικότητα ή στην ελπίδα μεγαλύτερης ευημερίας. Επί πλέον θα χρειαζόταν ένας κοσμοθεωρητικός αναπροσανατολισμός, γιατί θα είχε χρεοκοπήσει το καύχημα και η κινητήρια δύναμη της κοινωνίας της μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης: η τεχνική. Ήδη σήμερα η τεχνική εν μέρει αποζεί από την καταπολέμηση των ίδιων της παρενεργειών. Έτσι οι πρόοδοί της γίνονται όλο και πλασματικότερες. Και τα μεγάλα διλήμματα του δυτικού κοινωνικού προτύπου στην εποχή της μαζικής δημοκρατίας και της πολιτισμικά άχρωμης τεχνικής προβάλλουν όλο και πιο ξεκάθαρα.
Πηγή: ΑΠΟ ΤΟΝ 20ο ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ: Τομές στην Πλανητική Πολιτική περί το 2000. Παναγιώτης Κονδύλης (1998). Το κείμενο υπάρχει εδώ: https://tzirkotis.wordpress.com
Το σκίτσο είναι από εδώ: https://www.facebook.com/ARKAS-The-Original-Page-352589524877216/?ref=br_tf&epa=SEARCH_BOX
