Ο Ψυχρός Πόλεμος (1945-1991)

Ο Ψυχρός Πόλεμος (1945-1991)

Γράφει ο Μανόλης Πλούσος

Στις 22 Φεβρουαρίου 1946 ο απεσταλμένος του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ στην πρεσβεία τους στη Μόσχα, Τζωρτζ  Φ.  Κένναν, έστειλε στην Ουάσινγκτον ένα τηλεγράφημα 8.000 λέξεων αναλύοντας και αξιολογώντας τη μεταπολεμική κατάσταση στην ΕΣΣΔ. Το Τηλεγράφημα  711 ή πιο απλά «Μακροσκελές  Τηλεγράφημα» σήμανε συναγερμό στις ΗΠΑ αφού σημείωνε μεταξύ άλλων σχετικά με τις σοβιετικές προθέσεις: «Έχουμε εδώ μια πολιτική δύναμη που πιστεύει φανατικά ότι με τις ΗΠΑ δεν είναι δυνατό να υπάρξει μια μόνιμη συμβιβαστική λύση, ότι είναι επιθυμητό και απαραίτητο να διαλυθεί η εσωτερική αρμονία της κοινωνίας μας, να καταστραφεί ο παραδοσιακός τρόπος ζωής μας, να διασπαστεί η διεθνής εξουσία του έθνους μας, ώστε να διασφαλιστεί η σοβιετική δύναμη». Ο διπλωμάτης αυτός καθ΄ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 θεωρούσε τους σοβιετικούς πολύ μεγαλύτερη απειλή από τον Χίτλερ ή την αυτοκρατορική Ιαπωνία. Στο ίδιο τηλεγράφημα μάλιστα αναφέρεται στον Κομμουνισμό ως «ένα μοχθηρό παράσιτο που τρέφεται μόνο με νεκρές σάρκες»… Η ερμηνεία αυτή του Κένναν θα αποτελέσει τη βάση της αντίληψης των ΗΠΑ σχετικά με την ΕΣΣΔ. Το τηλεγράφημα αυτό με τη μανιχαϊστική του ανάλυση και το αποκαλυπτικό περιεχόμενο άγγιξε βαθιά την αμερικανική κοινωνία εγκαινιάζοντας έναν ενστικτώδη αντικομμουνισμό, όπου οι Σοβιετικοί μετατράπηκαν στους πολύ αρνητικούς «Άλλους» έναντι των οποίων οι ΗΠΑ όριζαν θετικά τον εαυτό τους. Τον Μάρτιο του 1946 ο Ουίνστον Τσόρτσιλ σε ομιλία του στο Μιζούρι προέβη στην περίφημη δήλωση του: «Από το Στετίνο στη Βαλτική μέχρι την Τεργέστη στην Αδριατική ένα σιδηρούν παραπέτασμα χώρισε την ήπειρο». Η αλήθεια είναι ότι πολύ πριν από τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο ο κομμουνισμός είχε αντιμετωπισθεί ως προφανής απειλή για τον παγκόσμιο καπιταλισμό, τα ηνία του οποίου σταδιακά αποκτούσαν οι ΗΠΑ. Η συμμαχία των αντίθετων αυτών συστημάτων αποδείχτηκε πρόσκαιρη με μοναδικό στόχο την εξόντωση του κοινού εχθρού, του Χίτλερ. Με το τέλος των πολεμικών συγκρούσεων η λανθάνουσα ένταση και η αμοιβαία αντιπάθεια και καχυποψία επανήλθαν στην επιφάνεια. Ο Κένναν θεωρούσε, και μαζί του η πλειοψηφία των επιτελών του Πενταγώνου, ότι οι διαπραγματεύσεις με τους Σοβιετικούς ήταν άσκοπες «μέχρι να αλλάξει η εσωτερική φύση της σοβιετικής δύναμης».

Από τη μεριά του ο Ιωσήφ Στάλιν θεωρούσε πως οι Δυτικοί είχαν μεταβάλει τη στρατηγική τους σκοπεύοντας στον επανεξοπλισμό της Γερμανίας ενόψει μιας τελικής αναμέτρησης με την ΕΣΣΔ. Η απόφαση του προέδρου των ΗΠΑ Χ. Τρούμαν να διακόψει τη χορήγηση στρατιωτικής βοήθειας προς την ΕΣΣΔ τον Αύγουστο του 1945 ενίσχυσε τις υποψίες του Κρεμλίνου έναντι της καπιταλιστικής Δύσης. Μάλιστα οι προθέσεις των ΗΠΑ έγιναν ακόμη πιο σαφείς όταν την άνοιξη 1947 ανακοινώθηκε το «Δόγμα Τρούμαν», με το οποίο δεσμεύονταν αναχαιτίσουν τον κομμουνισμό. Στα πλαίσια του δόγματος αυτού 400 εκ. δολάρια δόθηκαν ως οικονομική βοήθεια σε Ελλάδα και Τουρκία και 2 δις δολάρια στον εθνικιστή δικτάτορα της Κίνας Τσιάνγκ  Κάι  Σεκ για την πάταξη των κομμουνιστών. Σύμφωνα με τον Τρούμαν οι ΗΠΑ έπρεπε να βοηθήσουν «ελεύθερους λαούς που αντιστέκονταν στις προσπάθειες ένοπλων μειονοτήτων ή εξωτερικών παραγόντων να τους υποδουλώσουν». Στην Ιταλία μάλιστα διοχέτευσαν κεφάλαια με στόχο να σαμποτάρουν τη νίκη στις εκλογές του 1948 του κοινού ψηφοδελτίου κομμουνιστών και σοσιαλιστών ενώ παράλληλα χρηματοδότησαν την ίδρυση  της φασιστικής οργάνωσης «Γκλάντιο». Στο ίδιο πλαίσιο της αναχαίτισης του κομμουνιστικού κινδύνου εντάσσεται και η δημιουργία αμυντικών σχηματισμών όπως του ΝΑΤΟ  στα 1949 και του SEATO  στη Ν.Α. Ασία στα 1954. Οι Σοβιετικοί με τη σειρά τους απάντησαν με την οικονομική και πολιτική δορυφοροποίηση των χωρών της ανατολικής Ευρώπης με στόχο την ανατροπή των «πατριωτικών μετώπων» που είχαν προκύψει με το τέλος του Β΄ παγκοσμίου πολέμου. Στην αρχή ακολούθησαν την τακτική του διορισμού σε σημαντικά υπουργεία (Άμυνας, Εσωτερικών) αδιάλλακτων κομμουνιστών, η τακτική του «δούρειου ίππου» ενώ συνέχισαν με την εξόντωση των αντικομμουνιστικών στοιχείων (συντηρητικών και σοσιαλδημοκρατών), γνωστότερη και ως  τακτική της «σαλαμοποίησης». Παράλληλα ίδρυσαν το Κέντρο Πληροφοριών των Κομμουνιστικών Κομμάτων (ΚΟΜΙΝΦΟΡΜ) το Σεπτέμβριο του 1947 με έδρα αρχικά το Βελιγράδι, που σκοπό είχε την ενίσχυση της σοβιετικής εποπτείας στα ευρωπαϊκά κομμουνιστικά κόμματα. Η ΕΣΣΔ στα 1955 προχωρεί στην ίδρυση του «Συμφώνου της Βαρσοβίας» προσπαθώντας να αποτελέσει το αντίβαρο στο ΝΑΤΟ. Τέλος με το «δόγμα Ζντάνωφ» ουσιαστικά  επισημοποιούνταν ο διαχωρισμός του κόσμου σε δύο αντιτιθέμενα στρατόπεδα. Το δημοκρατικό με προεξάρχουσα την ΕΣΣΔ και το ιμπεριαλιστικό με κυρίαρχη δύναμη τις ΗΠΑ.   

 Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η ΕΣΣΔ μετά τον πόλεμο διέφερε σημαντικά εν σχέσει με τις ΗΠΑ, αφού η μεν ΕΣΣΔ ήταν κατεστραμμένη οικονομικά ενώ οι ΗΠΑ ήταν η μόνη εμπόλεμη χώρα που βγήκε από τον πόλεμο πλουσιότερη από ότι ήταν προπολεμικά. Στην τετραετία 1940-1944 το ΑΕΠ των ΗΠΑ αυξήθηκε κατά 54% ενώ η βιομηχανική παραγωγή τους κατά 300%! Επιπροσθέτως είχαν και την Βόμβα που έβαζε την αντιπαράθεση σε τελείως διαφορετική βάση και αποτελούσε την κύρια αιτία της καχυποψίας του Κρεμλίνου. Το «Δόγμα Τρούμαν» ακολούθησε το «σχέδιο Μάρσαλ» που στόχο είχε την αναζωογόνηση της ευρωπαϊκής οικονομίας υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ και την ένταξη της στη ζώνη του δολαρίου. Περί τα 17 δις δολάρια διοχετεύτηκαν στην δυτικοευρωπαϊκή οικονομία υπό τη μορφή επενδύσεων αλλά κυρίως στρατιωτικής βοήθειας. Ό Τσαρλς  Ι.  Ουίλσον πρόεδρος της General Electric Corp. παρακινούσε για τη δημιουργία «μιας μόνιμης πολεμικής οικονομίας». Ξεκινούσε η χρυσή εποχή της πολεμικής βιομηχανίας των ΗΠΑ. Η σταδιακή διαμόρφωση αυτού που ο Αϊζενχάουερ θα αποκαλέσει «στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα» και που ουσιαστικά θα κατευθύνει τις επιλογές της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ στα επόμενα χρόνια.

Την ανησυχία στους κόλπους της διεθνούς κοινότητας σχετικά με αυτό το ιδιόμορφο «μπρα ντε φερ» ανάμεσα στους τέως συμμάχους πυροδότησαν δυο γεγονότα στα 1948. Το πρώτο ήταν το «πραξικόπημα της Πράγας» με το οποίο η Τσεχοσλοβακία ανακηρυσσόταν «λαϊκή δημοκρατία» και το δεύτερο ο αποκλεισμός του Βερολίνου από τους Σοβιετικούς με αφορμή την ένωση των τομέων ευθύνης των Άγγλων, των Γάλλων και των Αμερικανών και την καθιέρωση κοινού νομίσματος εξαιρώντας τον σοβιετικό τομέα. Όπως πολύ σωστά σημείωνε ο υπουργός εμπορίου των ΗΠΑ Χένρυ Γουάλας η αντιπαράθεση είχε περάσει στο σημείο όπου «όσο σκληρότεροι γινόμαστε τόσο σκληρότεροι θα γίνονται οι Ρώσοι». Η κατάσταση είχε περιγραφεί στα 1947 ως «ψυχρός πόλεμος» από τον δημοσιογράφο Γουόλτερ Λίπμαν ο οποίος θεωρούσε ότι οι σχέσεις ΗΠΑ και ΕΣΣΔ είχαν επιδεινωθεί σε σημείο πολέμου χωρίς πραγματικές εχθροπραξίες. Ο σημαντικότερος παράγοντας που απέτρεπε τη κήρυξη πραγματικού πολέμου ήταν η ύπαρξη της ατομικής βόμβας. Οι ΗΠΑ έχασαν το μονοπώλιο της κατοχής της στα 1949 όταν η ΕΣΣΔ πραγματοποίησε την πρώτη πυρηνική της δοκιμή, αλλά ανέκτησαν το τακτικό πλεονέκτημα όταν στα 1952 ανέπτυξαν θερμοπυρηνικά όπλα πολλαπλάσιας καταστρεπτικής ισχύος εν σχέσει με τα πυρηνικά. Στα 1953 είχαν χάσει και το μονοπώλιο στα θερμοπυρηνικά όπλα…Η δεκαετία του ΄50 και για τις δυο πλευρές αποτελεί κατά το μάλλον ή ήττον περίοδο παρατεταμένης παράνοιας. Αδυνατώντας και οι δυο πλευρές να χρησιμοποιήσουν τα πυρηνικά τους όπλα, αφού αμέσως θα υπήρχε ανταπόδοση από τον αντίπαλο, κατέφυγαν σε μυστικές συγκρούσεις που περιελάμβαναν κατασκόπους και παντός είδους υπονομευτική δράση. Ξεκίνησε ένας πόλεμος δι΄ αντιπροσώπων όπου και τα δυο μέρη εκμεταλλεύονταν τοπικές συγκρούσεις ή και τις προκαλούσαν, ενώ παράλληλα εξόπλιζαν τους αντιπάλους προσπαθώντας να επεκτείνουν τη σφαίρα επιρροής τους χωρίς να συμπλέκονται άμεσα. Η αρχή έγινε με τον πόλεμο της Κορέας (1950-53) όπου ο κομμουνιστικός βορράς υπό τον Κιμ  Ιλ Σουνγκ και υποστηριζόμενος από τη Κίνα εισέβαλε στο νότο που τελούσε υπό την ηγεσία της μαριονέτας των ΗΠΑ Σίνγκμαν Ρη. Αυτός ο πόλεμος συνόψιζε επακριβώς τον «Ψυχρό πόλεμο». Και οι δυο δυνάμεις ουσιαστικά στρατιωτικοποίησαν την οικονομίας τους με τις ΗΠΑ να δαπανούν περίπου το 20% του εθνικού προϊόντος τους για εξοπλισμούς ενώ η ΕΣΣΔ, με σημαντικά μικρότερο εθνικό προϊόν σε σχέση με τις ΗΠΑ, δαπανούσε σε καιρό ειρήνης το 40%.

  Στο εσωτερικό μέτωπο εφαρμόστηκε και από τις δυο πλευρές η φίμωση ή και εξόντωση των πολιτικών αντιπάλων. Οι ΗΠΑ πρωτοστάτησαν στην δημιουργία της θεμελιώδους παράνοιας δαιμονοποιώντας κάθε κίνηση των Σοβιετικών. Η παρανοϊκή αντίληψη που καλλιεργούσαν συνέδεε τον φόβο για κάθε εξωτερικό εχθρό με τον φόβο και για έναν εσωτερικό, ένα σχήμα εδραιωμένο στη δυτική αντίληψη από τις εποχές των Σταυροφοριών. Ο πρόεδρος Τρούμαν αμέσως μετά την εκφώνηση του δόγματος του εξέδωσε και την εκτελεστική εντολή 9835 για την εφαρμογή του Ομοσπονδιακού Προγράμματος Πίστης Εργαζομένων. Η εντολή ανέφερε ρητά: «Θα πραγματοποιηθεί έρευνα πίστης κάθε ατόμου που καταλαμβάνει δημόσια θέση σε οποιοδήποτε υπουργείο ή υπηρεσία του εκτελεστικού κλάδου της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης». Κάθε κίνηση των κομμουνιστών και αριστερών στη Δύση έμπαινε πλέον στο μικροσκόπιο των μυστικών υπηρεσιών. Ο νόμος Τάφτ-Χάρτλι απαιτούσε να εκκαθαριστούν τα εργατικά συνδικάτα από κομμουνιστές συνδικαλιστές ενώ ο Τζόζεφ  Μακ  Κάρθι ξεκινούσε το διαβόητο «κυνήγι μαγισσών». Η δικής του έμπνευσης Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών απαγόρευε να εργάζονται στο Χόλιγουντ συμπαθούντες τον κομμουνισμό. Το μακάβριο αποκορύφωμα της δράσης της Επιτροπής ήταν η εκτέλεση του ζεύγους Ρόζενμπεργκ το καλοκαίρι του 1953 με την κατηγορία της κατασκοπίας. Σε πολλές περιπτώσεις ή καλλιέργεια του τρόμου οδηγούσε σε καταστάσεις κλινικής παράνοιας, όπως στην περίπτωση του υπουργού Ναυτικού των ΗΠΑ Τζ. Φόρεσταλ ο οποίος κλείστηκε σε ψυχιατρική κλινική και μετά αυτοκτόνησε πηδώντας από τον 16^ο όροφο ουρλιάζοντας «έρχονται οι Ρώσοι»…! Οι Σοβιετικοί από τη μεριά τους τρομοκρατήθηκαν αρχικά από τη ρήξη με τη Γιουγκοσλαβία του Τίτο φοβούμενοι μήπως εμφανιστούν και άλλα ανεξάρτητα κομμουνιστικά καθεστώτα και έτσι ξεκίνησαν εκκαθαρίσεις στα κομμουνιστικά κόμματα των δορυφορικών κρατών. Στην ΕΣΣΔ επιβλήθηκε η πλέον στείρα μορφή της σταλινικής ιδεολογίας με φυλακίσεις σε στρατόπεδα εργασίας των αντιφρονούντων.

Η δεκαετία του ΄60 σημαδεύτηκε από την κρίση των πυραύλων της Κούβας, φέρνοντας τους δυο αντιπάλους και τον πλανήτη ολόκληρο στα όρια του θερμοπυρηνικού ολέθρου. Μετά την επιτυχή επανάσταση του Φιντέλ Κάστρο στα 1959 οι ΗΠΑ προσπάθησαν να τον υπονομεύσουν και στα 1961 πραγματοποίησαν αποτυχημένη απόβαση φιλοαμερικανών Κουβανών στον κόλπο των χοίρων. Σε αντίποινα ο Κάστρο επέτρεψε την τοποθέτηση σοβιετικών πυρηνικών πυραύλων το 1962. Η ανακάλυψη των θέσεων τους από αμερικανικό κατασκοπευτικό αεροσκάφος οδήγησε τον πανικό στα άκρα. Η οξύτατη αντιπαράθεση έληξε στις 26 Οκτωβρίου 1962 με τον Χρουστσόφ να συναινεί στην απομάκρυνση των πυραύλων. Το 1964 ξεκινάει και η στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ στο Βιετνάμ με την ΕΣΣΔ να εξοπλίζει του βόρειους Βιετκόνγκ ενώ οι Αμερικάνοι κατάφεραν να διαθέτουν στο αποκορύφωμα του πολέμου 500.000 άνδρες στο νότιο Βιετνάμ. Εννέα χρόνια μετά οι ΗΠΑ αποχωρούν ταπεινωμένες. Το δικό τους Βιετνάμ γνωρίζουν οι Σοβιετικοί λίγα χρόνια αργότερα το 1979 όταν εισβάλουν στο Αφγανιστάν και οι ΗΠΑ αναλαμβάνουν τον εξοπλισμό της αντισοβιετικής αντίστασης. Οι μουτζαχεντίν του Οσάμα Μπιν Λάντεν υποδέχονται ευχάριστα τους αμερικανούς στρατιωτικούς συμβούλους που τους καθοδηγούν στη χρήση νέων όπλων, όπως των φορητών αντιαεροπορικών πυραύλων Stinger…

Μετά την κρίση των πυραύλων στην Κούβα ξεκινούν και οι προσπάθειες για πάγωμα των εξοπλισμών και απαγόρευση των πυρηνικών δοκιμών. Τα δυο οπλοστάσια είχαν φτάσει στο σημείο κορεσμού. Σημασία πλέον δεν είχε η χρήση του όπλου αλλά απλώς η κατοχή του, αφού κανείς δεν ήταν διατεθειμένος να το χρησιμοποιήσει. Στο αποκορύφωμα των εξοπλισμών τη δεκαετία του ΄80 οι ΗΠΑ κατείχαν περί τις 10.000 πυρηνικές κεφαλές και η ΕΣΣΔ γύρω στις 7.000! Η αμοιβαία καταστροφή ήταν παραπάνω από σίγουρη…Όπως σωστά σημειώνει ο στρατιωτικός ιστορικός Γουόλτερ Μίλις  «ο επαγγελματίας στρατιωτικός που πρέπει να ελέγχει σήμερα το σχεδιασμό, την παραγωγή και την χρήση των πανίσχυρων όπλων μαζικής καταστροφής δεν μπορεί να διδαχτεί πολλά από τον Ναπολέοντα, τον Τζάκσον, τον Λη, ή τον Γκραντ- όλοι τους ήταν διοικητές στο πεδίο της μάχης, όχι υπεύθυνοι «οπλικών συστημάτων» που κυριότερο χαρακτηριστικό τους είναι το ότι δεν πρέπει ποτέ να έλθουν σε σύγκρουση». Η θεωρία της αποτροπής βασίζεται σε ένα παράδοξο. Σκοπός είναι να προληφθεί η έναρξη του πολέμου. Το μέσο είναι να καταστήσει σαφές η μια πλευρά στην άλλη ότι εφόσον χρειαστεί είναι έτοιμη να ανταποδώσει «στα ίσα» τυχόν πρώτο πλήγμα. Αργά η γρήγορα επέρχεται όμως το αδιέξοδο. Η ισορροπία του τρόμου αρχίζει να καταρρέει τη δεκαετία του ΄80 με την αδυναμία της ΕΣΣΔ να ακολουθήσει το τεράστιο εξοπλιστικό πρόγραμμα του Ρ. Ρέιγκαν. Η αποτυχημένη προσπάθεια του Μ. Γκορμπατσόφ να εκσυγχρονίσει οικονομικά και πολιτικά το σοβιετικό οικοδόμημα αποτέλεσε το κύκνειο άσμα του σοβιετικού κομμουνιστικού καθεστώτος. Η πτώση του τείχους του Βερολίνου, που είχε ανεγερθεί στα 1961 για να αποτρέπει φυγάδες Ανατολικογερμανούς, στα 1989 ουσιαστικά τερμάτιζε τον ψυχρό πόλεμο ξεκινώντας ένα ντόμινο αλλαγών σε όλα τα κομμουνιστικά κράτη- δορυφόρους της ΕΣΣΔ. Τελευταίο κομμάτι στο ντόμινο η ΕΣΣΔ που καταρρέει τον Δεκέμβρη του 1991.

Η παρακαταθήκη αυτών των 45 ετών μόνο θλίψη μπορεί να προκαλεί στις νεότερες γενιές. Σε ανατολή και δύση μια ολόκληρη γενιά ανθρώπων υποχρεώθηκε στο βωμό των γεωστρατηγικών σκοπιμοτήτων και των ιδεολογικών αντιθέσεων να διαθέσει όλη της την ενεργητικότητα και δημιουργικότητα στην υπηρεσία της καταστροφής της ανθρωπότητας, αφού νικητής δεν μπορεί να υπάρξει σε ένα θερμοπυρηνικό ολοκαύτωμα.  Στη Δύση χιλιάδες επιστήμονες διέθεσαν την ευφυία τους στην υπηρεσία του πολέμου ενσυνείδητα καταπατώντας κάθε έννοια επιστημονικής ηθικής, όπως ο Έντουαρντ Τέλερ πατέρας της υδρογονοβόμβας. Στελέχωσαν εταιρείες παραγωγής όπλων μαζικής καταστροφής, όπως η Litton που κατασκευάζει διηπειρωτικούς πυραύλους, σπαταλώντας  δημόσιο χρήμα σε στρατιωτικά συμβόλαια που αφειδώς μοίραζε το Πεντάγωνο και καρπώνονταν οι επιστήμονες. Παράλληλα ένα πλήθος κατευθυνόμενων διαμορφωτών κοινής γνώμης, από τον έντυπο τύπο και την τηλεόραση ως το Χόλιγουντ, φρόντιζαν για την κυριαρχία της «επίσημης άποψης» και την εξαφάνιση κάθε αντίθετης φωνής. Αντίστοιχα στην ΕΣΣΔ ο σταλινικός τρόμος εξαφάνιζε κάθε αντίθεση αφού ενδεχόμενη άρνηση σήμαινε θάνατος. Χιλιάδες επιστήμονες και εδώ στελέχωσαν μυστικά ερευνητικά κέντρα σε μυστικές πόλεις με σκοπό την παραγωγή όπλων μαζικής καταστροφής. Το αποτέλεσμα της μονοδιάστατης πολεμικής ανάπτυξης για μια καθυστερημένη οικονομία όπως της ΕΣΣΔ φάνηκε 74 χρόνια μετά την ίδρυση της. Η πολιτική ηγεσία της ΕΣΣΔ δεν κατανόησε ποτέ το νόημα και την ουσία της κομμουνιστικής ιδεολογίας και πορεύτηκε πάντοτε ως τριτοκοσμική δικτατορία βασίζοντας την λειτουργία της στο φόβο και την τρομοκρατία.

Διαβάστε:     

«Ο οίκος του πολέμου»,  Τζέημς   Κάρολ,  εκδ.  Ενάλιος.                         

«Λαϊκή ιστορία του κόσμου»,  Κρις   Χάρμαν,  εκδ.  Τόπος.

«Πόλεμος, από τη μάχη του Μάρνη ως το Ιράκ»,  Martin van  Creveld,  εκδ.  Γκοβόστη».