Το σημασιολογικό περιεχόμενο των όρων «Μακεδονία», «Μακεδών», «μακεδονικός», σε κείμενα της περιόδου 1770-1850 (ΙΙI) Νησιώτες Αγωνιστές , Έλληνες της Διασποράς.
Δείτε ακόμη: Το σημασιολογικό περιεχόμενο των όρων «Μακεδονία», «Μακεδών», «μακεδονικός», σε κείμενα της περιόδου 1770-1850 (Ι)
Γ) Νησιώτες Αγωνιστές .
Θα ξεκινήσουμε με τους Επτανήσιους ( τέσσερις συνολικά ) και πρώτα με τον σημαντικότερο απ’ αυτούς , την πιο μεγάλη πολιτική μορφή του Αγώνα, τον πρώτο κυβερνήτη της Ελλάδας, τον Ιωάννη Καποδίστρια. Στο έργο του « Επισκόπησις της πολιτικής μου σταδιοδρομίας» , το οποίο αποτελεί ένα ( γραμμένο στα γαλλικά ) μακρό υπόμνημα προς τον τσάρο Νικόλαο , στα 1826 , όπου εκθέτει όλη του τη σταδιοδρομία κοντά στον τσάρο Αλέξανδρο από το 1798 ως το 1822 , κάνει δύο αναφορές (σ. 94) στον όρο « μακεδονικά τάγματα» ως σώματα αποτελούμενα από Έλληνες μισθοφόρους στην Ιταλία . Λέει συγκεκριμένα : « Πράγματι επί της βασιλείας του Καρόλου του Ε΄, οι Έλληνες οι αποτελούντες τα καλούμενα μακεδονικά τάγματα , υπήρξαν οι καταπνίξαντες εν Σικελία τας εξεγέρσεις των φεουδαρχών…» . Άλλη αναφορά του όρου Μακεδονία δεν υπάρχει εδώ . Για το κατά πόσο όμως θεωρούσε τη Μακεδονία μέρος της Ελλάδας μας διαφωτίζει η παράθεση από το Ν. Δραγούμη στις « Ιστορικές Αναμνήσεις» του της συνομιλίας του με αντιπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων στο Παρίσι το 1827 : « Τι με ερωτάτε , έλεγεν , …ποία τα όρια της Ελλάδος ; Τα όρια ταύτα εχαράχθησαν προ τεσσάρων αιώνων υπό των δικαιωμάτων άτινα ούτε ο χρόνος ούτε αι παντοειδείς συμφοραί , ούτε η κατάκτησις ίσχυσαν να εξαλείψωσιν ` εχαράχθησαν δε και εν έτει 1821 υπό του χυθέντος αίματος κατά τας σφαγάς των Κυδωνιών , της Κύπρου , της Χίου, της Κρήτης , των Ψαρών , του Μεσολογγίου και τας πολυαρίθμους κατά ξηράν και θάλατταν μάχας εφ’ αις σεμνύνεται το γενναίον έθνος των Ελλήνων . Ιδού ο Στράβων , ο ονομαστότερος των αρχαίων γεωγράφων ` ακούσατε της απροσωπολήπτου γνώμης αυτού» ` και όπως παραθέτει ο Δραγούμης « επανέλαβεν αυτήν , καθ’ ην περιλαμβάνουσαν τας πέντε Χερσονήσους μετά της Μακεδονίας και Θεσσαλίας , εις ας προσέθετο και τας νήσους του Αιγαίου και της Μικράς Ασίας , επρεπε να διαγραφή η οροθεσία του νέου κράτους» .
Από τους υπόλοιπους τρεις Επτανήσιους , μόνο ο Κεφαλλονίτης πολιτικός και στρατιωτικός Κωνσταντίνος Μεταξάς κάνει μια αναφορά του όρου Μακεδονία στα «Ιστορικά απομνημονεύματα εκ της Ελληνικής Επαναστάσεως» (1878) , αφορά όμως την αρχαιότητα . Οι άλλοι δύο , ο Ιθακήσιος αγωνιστής Διονύσιος Ευμορφόπουλος στα «Απομνημονεύματά» του κι ένας Άγνωστος Επτανήσιος στο « Ιστορικό Υπόμνημά» του δεν αναφέρουν τον όρο .
Αλλά και από τα πέντε έργα αγωνιστών προερχόμενων από τα ναυτικά νησιά του Αιγαίου μόνο στο ένα γίνεται αναφορά του όρου , και πιο συγκεκριμένα στη «Συνοπτική Ιστορία των υπέρ της ελευθερίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος γενομένων ναυμαχιών» του γιου του Ανδρέα Μιαούλη , Αντώνιου, ο οποίος έγραψε το έργο κατόπιν επιθυμίας του Όθωνα και βασισμένος στα ημερολόγια του πατέρα του , του Γ. Σαχτούρη και του Αντώνιου Κριεζή . Η μία (σ. 93) γίνεται κατά τις μάχες στα Ψαρά : « Ο Σουλτάνος και ο Μεχμέτ Αλής εσκέφθησαν…να καταστρέψωσι…τας ναυτικάς νήσους . Γενομένου τούτου γνωστού η νήσος των Ψαρών …ητοιμάσθη μόνη…να δεχθή την προσβολήν . Εκτός δε της άλλης πολεμικής παρασκευής είχε και 3.000 στρατιώτας Θετταλομακεδόνας» `με το πέρας των συγκρούσεων αυτοί « οι Έλληνες βαλλόντες πυρ εις την πυρίτιδα ανετινάχθησαν» . Η δεύτερη (σ. 220) αφορά τον Αντώνιο Κριεζή : « Το οξυδερκές του ανδρός τούτου [του Καποδίστρια] όμμα πάραυτα διέγην τα μεγάλα του Κριεζή προτερήματα , διέταξε δε αυτόν τη 13η Μαρτίου 1828 να περιπλέη «τας Θετταλικάς και Μακεδονικάς παραλίας μετά των παρακειμένων νήσων» , κατά μεν το φαινόμενον προς καταδίωξιν της πειρατείας , έργω δε κατά μυστικάς οδηγίας , ίνα επεκτείνη όσον ένεστι την εις τα μέρη εκείνα κατοχή υπέρ της Ελλάδος , όπως τα μετ’ ου πολύ χαραχθησόμενα …όρια …του Ελληνικού βασιλείου ώσιν όσον οίον τε ευρύτερα» . Και οι δύο αναφορές δείχνουν πως ο συγγραφέας πιστεύει στην ελληνικότητα της Μακεδονίας και των Μακεδόνων ( όπως και των Θεσσαλών ) και στο δικαίωμα της Ελλάδας να διεκδικήσει αυτήν την περιοχή .
Οι υπόλοιποι τέσσερις νησιώτες αγωνιστές , ο Αλέξανδρος Κριεζής , ο Γεώργιος Σαχτούρης , ο Αναστάσιος Τσαμαδός και ο Π.Σ. Ομηρίδης , των οποίων σώζονται απομνημονευματογραφικά ή ιστορικά έργα , δεν περιλαμβάνουν αναφορές του όρου στα κείμενά τους .
Το ίδιο συμβαίνει και με τους δύο ( Ι. Οικονόμου , Ι. Μαυρομμάτη ) από τους τρεις αγωνιστές που προέρχονται από ένα άλλο από τα ελληνικά νησιά , που δεν πρωταγωνίστησε βέβαια στο ναυτικό αγώνα , την Εύβοια . Αντίθετα ο τρίτος , ο εμποροπλοίαρχος Ι.Δ. Ξουρής , που δε δρα βέβαια κατά την Επανάσταση αλλά λίγο νωρίτερα , το 1807 , στην Τένεδο , όπου πολλοί Έλληνες αρματολοί από τη Στερεά , την Ήπειρο και τη Μακεδονία έσπευσαν να βοηθήσουν το Ρώσο ναύαρχο Σεντάβιν στη σύγκρουσή του με τους Τούρκους , σ’ ένα στιχούργημά του αναφερόμενο στα γεγονότα αυτά , γράφει ( βλ. Δ. Γουναρόπουλος , 1883 , σ. 462 ) :
«Πο Μακεδόνες πλέον καλοί και πλέον διαλεγμένοι ,
και στο ντουφέκι είμαστε όλοι μαθημένοι ,
και στο σπαθί καλύτερα είμαστε σπουδασμένοι .
Οι Τούρκοι είναι περισσοί , μεις λίγοι Μακεδόνοι ,
Πάλιν δεν τους φοβόμαστε , τα’ αυτί μας δεν ιδρώνει .
Όλη η Πόλη να ελθή με τη Γενιτσαρία ,
Δεν είναι τρόπος να εβγή με τη Μακεδονία …
Οι Μακεδόνες ξακουστοί στον κόσμο παινεμένοι ,
Μ’ όλον τον Τούρκον πολεμούν σήμερον ποι καημένοι …
Οι Μακεδόνες σήμερον θέλουν να αρχινήσουν ,
Κορμία και κεφάλια την χώραν να γεμίσουν …»
Και οι αναφορές λοιπόν των νησιωτών Ελλήνων , αν και λίγες ( ούτε έδρασαν οι περισσότεροι στην περιοχή ούτε γράφουν γενικότερα έργα για την Επανάσταση ) , μιλούν πάλι για την ελληνικότητα της Μακεδονίας .
Δ ) Έλληνες της Διασποράς .
Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουμε ορισμένους Έλληνες , αγωνιστές και μη , που έζησαν πριν από την Επανάσταση έξω από τα όρια του ελλαδικού χώρου , ήταν οι περισσότεροι μορφωμένοι , αναμίχθηκαν όλοι τους σχεδόν στην οργάνωση του Αγώνα από τη Φιλική Εταιρία και στη συνέχεια ήρθαν οι περισσότεροι στην Ελλάδα , όπου ασχολήθηκαν περισσότερο με τα πολιτικά παρά με τα στρατιωτικά πράγματα .
Θ’ αρχίσουμε με τον ένα από τους τρεις ιδρυτές της Φιλικής Εταιρίας , τον Εμμανουήλ Ξάνθο , που έγραψε τα « Απομνημονεύματα περί της Φιλικής Εταιρίας» για να δείξει ποιοι ήταν οι ηγέτες της Φιλικής και ποια η συμβολή της στον Αγώνα . Στο σύντομο αυτό κείμενο οι δυο σχετικές με τη Μακεδονία αναφορές αφορούν την εκεί δράση του Φιλικού Ι. Φαρμάκη το 1818 (σ. 145 και 153) : « Τότε οι άλλοι αρχηγοί …απέστειλαν τον Ιωάννην Φαρμάκην εις Μακεδονίαν και Θεσσαλίαν διά να κατηχήση…τους εκεί Καπιτάνους Αρματολούς και όσους σημαντικούς και προεστώτας εκείνων των μερών , ως και έπραξεν…Ταυτοχρόνως δε απέστειλεν και τον Αναγνωσταράν εις τας νήσους Ύδρας και Σπέτσας και Πελοπόννησον διά να κατηχήση όσους κρίνει καλούς , και ούτος έστειλεν… εις Ζάκυνθον…και …εις την Μάνην…Απέστειλαν δε και …εις Βλαχομπογδανίαν διά να κατηχήση όσους εκ των εκεί ευρισκομένων ομογενών κρίνει άξιους» . Η παράθεση αυτή των περιοχών του Ελληνισμού τις οποίες προσπαθούσε να οργανώσει η Φιλική Εταιρία και ανάμεσά τους και τη Μακεδονία , δείχνει την πεποίθηση του Ξάνθου , αλλά και όλων των μελών της οργάνωσης , ότι μυούσαν Έλληνες για να ξεσηκώσουν μια ελληνική περιοχή ( είναι χαρακτηριστικό πως όταν μιλά για τους Έλληνες της μοναδικής μη ελληνικής περιοχής , των παραδουνάβιων χωρών , λέει «ομογενείς» ` για τη Μακεδονία δε λέει κάτι παρόμοιο, επομένως τη θεωρεί χώρα ελληνική ) . Η δεύτερη αναφορά του δεν είναι σημαντική , μιλά απλά για την επιστροφή του Ι. Φαρμάκη «εκ της Μακεδονίας» .
Στη δράση της Φιλικής Εταιρίας και στην εξέγερση στις Ηγεμονίες αναφέρονται και τα ( γραμμένα στα γαλλικά ) « Απομνημονεύματα» του Νικόλαου Υψηλάντη , μικρότερου αδελφού του Αλέξανδρου και του Δημήτριου , που είχε από πολύ νωρίς ανάμιξη στη Φιλική και που ο αδερφός του Αλέξανδρος τον περιέλαβε από την πρώτη στιγμή σε ηγετική θέση στο στενό του επιτελείο . Η πρώτη από τις δύο αναφορές του στον όρο γίνεται καθώς αφηγείται το εξής περιστατικό (σ. 165) :
« Το 1819 μερικοί Έλληνες στρατιωτικοί εγκατέλειψαν την πατρίδα τους και ήρθαν στη Ρωσία με πρόθεση να βεβαιωθούν …αν …ήταν πράγματι αποφασισμένη για την απελευθέρωση του τόπου τους …[Στο] Κίεβο τους άρπαξαν οι Υψηλάνται και τους ρώτησαν :
-…ήρθατε εδώ ν’ αναζητήσετε υπερασπιστές ; …
-Αλλά μας είπαν ότι αυτή η Εταιρία ξεκινάει από τον αυτοκράτορα Αλέξανδρο!
-Είναι ψέμμα …ποιος σας το είπε;
-Στη Θεσσαλονίκη , στις Σέρρες , ένας …Ρώσος …πρόξενος…
-Και είσθε Μακεδόνες ;
-Ναι !
-Τι αλλαγή ! Αυτή είναι η πατρίδα του Μεγάλου Αλεξάνδρου ! Πού είναι οι κατακτήσεις σας !Δεν είναι οι πρόγονοί σας που πολέμησαν τόσους βασιλιάδες και γκρέμισαν τόσους θρόνους ;… Είναι αλήθεια ωραίο και άξιο ενός Μακεδόνος ! Πώς ! Να έρθη να υπηρετήση στη Ρωσία !
Αυτά τους ενθουσίασαν σε τέτοιο σημείο…που εκδήλωσαν την επιθυμία να γυρίσουν πίσω» .
Η επόμενη (σ. 185) γίνεται κατά τη συζήτησή του μ’ ένα νέο , όπου παρατηρεί ότι του « επανέλαβε αυτό που διηγήθηκα παραπάνω με τους Μακεδόνες …» , για να συνεχίσει λέγοντας πως « πρόκειται να ελευθερωθή τώρα η Ελλάς μέχρι της Θεσσαλονίκης και θα ήταν στραβομάρα εκ μέρους μας να κατακτήσουμε συγχρόνως την αυτοκρατορία ολόκληρη…» .
Η άποψη του Ν. Υψηλάντη για την ελληνικότητα ( από την αρχαιότητα ακόμα ) των Μακεδόνων είναι ξεκάθαρη , όπως και η πεποίθησή του ότι η Μακεδονία ανήκει στις ελληνικές περιοχές που θα συναποτελέσουν τη νέα Ελλάδα .
Την επανάσταση στις Ηγεμονίες περιγράφει στο έργο του « Οι άθλοι της εν Βλαχία Ελληνικής Επαναστάσεως το 1821 έτος» (1846) ο Ηλίας Φωτεινός , βασισμένο σε σημειώσεις δικές του και ( κυρίως ) του θείου του Διονύσιου Φωτεινού . Αναφορά στον όρο Μακεδονία γίνεται μόνο μία (σ. 81) : « …ο Υψηλάντης εκήρυττε πρότερον ότι θέλει διαπεράσει τον Δούναβιν και να προφθάση όπου τον περιέμεναν ένοπλοι οι των παραδουναβίων επαρχιών Σερβίας και Βουλγαρίας χριστιανοί , μεθ’ ων έμελλε να ορμήση εις τε Θράκην , Μακεδονίαν και Ελλάδα …» . Οι τρεις τελευταίες περιοχές , χώρες ελληνικές , στην απελευθέρωση των οποίων στόχευε ο Υψηλάντης , ξεχωρίζουν από τις δύο προηγούμενες σλαβικές περιοχές , που στων ομόθρησκών του χριστιανών κατοίκων τους τη βοήθεια υπολόγιζε .
Λίγες αναφορές στη Μακεδονία κάνει και ο Νικόλαος Δραγούμης στο έργο του « Ιστορικαί Αναμνήσεις» (1874) . Ο συγγραφέας , αν και κατάγεται από τη Μακεδονία , μεγάλωσε και έζησε στην Κωνσταντινούπολη και την Οδησσό , από όπου ήρθε στην Ελλάδα το 1825 , για να σταδιοδρομήσει ως ανώτερος υπάλληλος υπουργείων . Η πρώτη του αναφορά (τ. Α΄ , σ. 175) έχει ως εξής : « Και της δούλης δ’ Ελλάδος την διανοητικήν ενέργειαν είχε παραλύσει η Επανάστασις . Εκ των σχολείων τα μεν , των Κυδωνιών , λόγου χάριν , της Χίου , του Βουκουρεστίου , κατεστράφησαν όλως , τα δ’ εν Κωνσταντινουπόλει , Σμύρνει , Ηπείρω , Μακεδονία , Θεσσαλία ηλαττώθησαν και τον αριθμόν και την διδακτικήν αξίαν…» . Είναι φυσικό ο μακεδονικής καταγωγής συγγραφέας Έλληνα να θεωρεί τον εαυτό του και ελληνική περιοχή τη Μακεδονία .
Η δεύτερη αναφορά γίνεται όταν μιλά για τη Μεγάλη Ιδέα στα 1852 (τ. Β΄ , σ. 184) : « …στρατιωτικός δε , ο Β. Νικολαΐδης απεστάλη εις τας ομόρους επαρχίας , την Θεσσαλίαν , την Μακεδονίαν και την Ήπειρον , ίνα μελετήση στρατιωτικώς αυτάς …» . Στην τελευταία (σ. 259) μιλά για τις συμφορές που έφερε η διχόνοια των Ελλήνων κατά την Επανάσταση : « Ανά μέσον των ηγητόρων του έθνους ενέπεσε λυσσώσα η έρις , έλκουσα κατόπιν αυτής την περί αρχής και πρωτείων θεοστυγή άμιλλαν . Και ούτω η άμιλλα εδυσώκησε την διαίρεσιν , η διαίρεσις την αλληλομαχίαν…[και] την καταστροφήν του Μεσολογγίου , της Κάσου , την εξ Αιγύπτου πανωλεθρίαν και , το δεινότατον , την απώλειαν της Θεσσαλίας , της Μακεδονίας , της Ηπείρου , της Κρήτης , ων και τους βράχους είχε ποτίσει άφθονον το αίμα των στρατιωτών της πατρίδος και του Χριστού» .
Πολύ κατατοπιστικές , όπως και του Ν. Δραγούμη , είναι και οι αναφορές του Νικόλαου Σπηλιάδη , γραμματέα της Επικράτειας επί Καποδίστρια , στο έργο του «Απομνημονεύματα δια την Νέαν Ελληνικήν Ιστορίαν» (τ. Α΄- Γ΄ , 1851-9) . Η πρώτη (τ. Α΄ , σ. 57) αφορά την αποτυχία του κινήματος του Αλέξανδρου Υψηλάντη : « Αλλ’ ήρχισαν να λιποτακτώσι φεύγοντες κρυφίως και οι στρατιώται του Υψηλάντου , και αυτοί οι ιερολοχίται , βαρυθημήσαντες , διότι δεν τον είδον προχωρούντα εις την Θράκην, εις την Μακεδονίαν , ως ηλπίζετο και ελέγετο , αλλ’ οπισθοδρομούντα …» .
Οι επόμενες αναφορές του σχετίζονται με τις επαναστατικές κινήσεις στην ίδια τη Μακεδονία . Στη σελ. 158 λέει : « Ήθελον δε αντιπερισπάσει πολύ τας δυνάμεις του [Σουλτάνου] και όσοι άλλοι των Ελλήνων επανέστησαν εις άλλα μέρη , εις την Ήπειρον , εις την Θεσσαλίαν και εις την Μακεδονίαν , και συντελέσει πολύ εις τε την κοινήν και εις την ιδίαν σωτηρίαν και ασφάλειαν ` αλλά αντί να κινηθώσι εις όλα τα μέρη ταυτοχρόνως , εκινήθησαν αλληλοδιαδόχως , οι επόμενοι μετά την καταστροφήν των προηγηθέντων…» . Στη συνέχεια περιγράφει την επανάσταση στη Χαλκιδική , για να καταλήξει (σ. 255) : « Αλλά την 1ην Νοεμβρίου [1821] πίπτει η Κασσάνδρεια εις την εξουσίαν των Τούρκων , αφού τα’ άλλα μέρη της Μακεδονίας , η Νάουσα , Βέρροια και λοιπά δεν έλαβον ταυτοχρόνως τα όπλα διά ν’ αντιπερισπάσωσι , να διαιρέσωσι τας δυνάμεις του εχθρού» . Για τα γεγονότα στη Μακεδονία συνεχίζει και παρακάτω (σ. 260): « Ο δε Υψηλάντης [Δημήτριος , το Δεκέμβριο του 1821] ήδη θεωρεί την τελείαν καταστροφήν των εις την εκστρατείαν και εις την νίκην των Ελλήνων κατά την Ήπειρον, την Θεσσαλίαν και την Μακεδονίαν , όπου προθυμούμενος να φέρη τον πόλεμον … έστειλε…τον Γρηγόριον Σάλλαν πληρεξούσιόν του εις τον Όλυμπον και τον Μάξιμον Ρεμπώ…διά να εγείρωσι τους Ολυμπίους …Αλλ’ εχρειάζετο και άλλος τις Αλέξανδρος Μακεδών να πολεμήση…και να καταστρέψη του Σουλτάνου , ως εκείνος του Δαρείου , τας ευαρίθμουςστρατιάς . Ο δε Σάλλας θα βραδύνη…και δε θα γίνη τίποτε». Παρακάτω (σ. 310-3) μιλά με πικρία για την αποτυχία των κινημάτων στον Όλυμπο και τη Νάουσα : « Αποτυχόντες δε και τότε οι Ολύμπιοι περιορίσθησαν να διάγωσι ως και πρότερον εις τα όρη των , διότι δεν έλαβον εν δέοντι συνδρομήν…από την ανατολικήν Ελλάδα … Απέτυχον ωσαύτως και οι Μακεδόνες εις την Νάουσαν . Ο Ζαφειράκης …ομού με τον Καρατάσον , τον Γάτσον και άλλους …επικεφαλής αρκετών Μακεδόνων , ύψωσαν…την σημαίαν της επαναστάσεως …Έλαβε διά τούτο τα όπλα ` αλλά έπρεπε να τα λάβη άμ’ αφ’ ου ο Εμμανουήλ Παπάς εκήρυξεν την επανάστασιν εις το όρος του Άθω . Τότε ηδύναντο εκάτεροι να επιτύχωσι… Ο Αβδούλ Αμπούτ μετά την καταστροφήν του Άθω… εισέβαλεν εις την Βέροιαν…Ο δε Καρατάσος εκινήθη με δύο χιλιάδας Μακεδόνας …αλλά αποτυχών…Μετά ταύτα ο Αβδούλ εκινήθη εις την Νάουσαν…κατεσκορπίσθησαν οι Έλληνες και ο Τσιάμης επί κεφαλής χιλίων περίπου Μακεδόνων απεχώρησεν απομαχόμενος εις τα όρη…Τοιούτο τέλος έλαβε και η Νάουσα …Και οποία τεράστια ήθελον κατορθώσει οι ανδρείοι Μακεδόνες αν ελάμβανον όλοι ομού ταυτοχρόνως τα όπλα…» .
Οι τρεις τελευταίες αναφορές στον Α΄ τόμο μιλούν για την καταφυγή του Καρατάσιου και του Γάτσου « εις Μισολόγγι με τριακοσίους Μακεδόνας» (σ. 357) , για την υπόσχεση του Μάρκου Μπότσαρη στο Μαυροκορδάτο « να τον αναδείξη και νικητήν και κατακτητήν της Ηπείρου , της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας» (ό.π.) και για το Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου « ως καταγόμενον…από την Μακεδονίαν» (σ. 339) .
Στο Β΄ τόμο γίνονται δύο αναφορές , στην άφιξη στο Νεόκαστρο στις αρχές Μαρτίου του 1825 του Ι. Βελέντσα « μέ τινας Μακεδόνας του Καρατάσιου» (σ. 221) και στην επίθεση του Ιμπραήμ κατά του Καρατάσιου « όντα οχυρωμένου εις το χωρίον Σχινόλακα με διακοσίους Μακεδόνας» (σ. 256) . Στο Γ΄ τόμο υπάρχει μία μόνο αναφορά (σ. 76) , στην άφιξη του σώματος « των Θετταλομακεδόνων» στην Ελευσίνα , τον Ιούλιο του 1826 . Οι πολύ κατατοπιστικές , όπως ήδη είπαμε , αναφορές του Σπηλιάδη , ειδικά αυτές στον Α΄ τόμο , δεν αφήνουν καμία αμφιβολία για την πεποίθηση αυτού που γράφει πως η Μακεδονία είναι περιοχή ελληνική και οι κάτοικοί της Έλληνες .
Θα περάσουμε στο πολύτιμο έργο του Κωνσταντινουπολίτη Φιλικού , γραμματέα του Δ. Υψηλάντη και αγωνιστή Ιωάννη Φιλήμονα , « Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως» (τ. Α΄ – Δ΄, 1859-61) . Η πρώτη αναφορά του στον όρο γίνεται (τ. Α΄, σ. 19) κατά την περιγραφή της συνάντησης του Ν. Υψηλάντη με τους Μακεδόνες στρατιωτικούς στο Κίεβο το 1818 , που είδαμε να την περιγράφει και ο ίδιος ο Υψηλάντης . Και ο Φιλήμων τους αναφέρει αρχικά ως « Έλληνες τινές» στρατιωτικούς και στη συνέχεια ως «Μακεδόνες», απογόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου .
Οι τρεις επόμενες αναφορές γίνονται κατά την περιγραφή της οργάνωσης της εξέγερσης στις Ηγεμονίες . Η πρώτη (σ. 77) όταν αναφέρει το πολεμικό σχέδιο του Σάββα , στο οποίο λέγεται πως «…ταχέως τότε η Αρβανιτιά , Ήπειρος , Μακεδονία , Θεσσαλία , Λειβαδία και ο Μωρέας , ορμούσιν εις τα άρματα…» , ενώ η δεύτερη όταν ο περραιβός (σ. 95) εκθέτει σε μια σύσκεψη ως «…υπέροχον και εμπειροπόλεμον την στρατιωτικήν δύναμιν των Ελλήνων της Ηπείρου , Θεσσαλίας και Μακεδονίας…» . Η τρίτη (σ. 112) αφορά τον αξιωματικό του Γ. Ολύμπιου « Μακεδόνσκη» , ο οποίος , κατά το Φιλήμονα , ήταν « Βλάχος , το επίθετο φέρων εκ της μακεδονικής αυτού καταγωγής» ( παρόμοια αναφορά είδαμε και στο Σπ. Τρικούπη ) .
Στο τέλος του Α΄ τόμου (σ. 387 κ.ε.) υπάρχει ένας αλφαβητικός κατάλογος των μελών της Φιλικής , ο οποίος περιλαμβάνει τον αύξοντα αριθμό τους ,το ονοματεπώνυμό τους , τον τόπο καταγωγής τους , το επάγγελμά τους , το χρόνο ένταξής τους στην Εταιρία και τον κατηχητή τους , την οικονομική προσφορά τους και κάποιες ιδιαίτερες παρατηρήσεις . Ανάμεσα σ’ αυτούς βρίσκουμε : Νο 85 – Γεωργιάδης Καλλίνικος – Μακεδονία – διδάσκαλος – 1820…, Νο 293 – Λασσάνης Γεώργιος – Μακεδονία – διδάσκαλος – 1818…, Νο 344 – Μασσάς Γκίκας – Μακεδονία – 1818…, Νο 384 – Μπαλάνος Χριστόδουλος – Μακεδονία – έμπορος – 1820…, Νο 392 – Μηλαδάκης Ιωάννης – Μακεδονία – στρατιωτικός – 1820…, Νο 395 – Μπουδέλης Α.Ι. – Μακεδονία – γραμματέας εμπόρου – 1821…, Νο 454 – Παπά Εμμανουήλ – Μακεδονία – τραπεζίτης – 1819…, Νο 479 – Παρδίκης Νάκος Χριστόφορος – Μακεδονία – έμπορος – 1818…, Νο 518 – Πολύδωρος Στέργιος – Μακεδονία – έμπορος – 1820…, Νο 568 – Σκανδαλίδης Αθανάσιος – Μακεδονία – έμπορος – 1820…[και] Νο 644 – Φαρμάκης Ιωάννης – Μακεδονία – στρατιωτικός – 1818 .
Στο Β΄ τόμο δεν υπάρχουν αναφορές , υπάρχουν όμως στο Γ΄. Στα Προλεγόμενα (σ. δ΄) , καθώς μιλά για το ποιοι ξεκινούν την Επανάσταση κατά περιοχές , λέει : «Βλέπομεν εντεύθεν πρωτάρχας της Επαναστάσεως εδώ μεν τους προκρίτους , ως εν τη Πελοποννήσω και τη Μακεδονία ` εκεί δε τον λαόν… αλλαχού δε τους αρματολούς … πανταχού τον ιερόν κλήρον…» . Παρακάτω (σ. κστ΄), μιλώντας για το σύνολο των θυσιών των Ελλήνων , λέει : « Εκ της υπολογιζομένης δι’ όλου του εννεαετή πολέμου θυσίας τριακοσίων και πεντήκοντα χιλιοστυών Ελλήνων αι ημίσεις περίπου αναλογούσιν εις βάρος των μη ελευθέρων τόπων . Αλλ’ άραγε και ολίγαι εκ των ήδη υπο΄τον ζυγόν επαρχιών προεκινδύνευσαν και διά των όπλων υπέρ του μέρους ; Εάν εγένετο αδύνατος η κίνησις της Θράκης και Ιωνίας , μη ουκ επολέμησαν ,μέρη της Θεσσαλίας , της Μακεδονίας , της Θεσπρωτίας και άλλαι της Ηπείρου χώραι ;» Στη σελ. 103 μιλά για τη νήσο των Ψαρών και τη θέση της « απέναντι των παραλίων της μικράς Ασίας και επί των πλευρών της Μακεδονίας , ίνα κατά μεν των βαρβάρων της πρώτης φέρει ποτέ τον όλεθρον και την φρίκην , τοις δ’ Έλλησι της δευτέρας χρησιμεύσει ως βάσις της Επαναστάσεως». Λίγο πριν (σ. 66) μιλούσε πάλι περί « των βαρβάρων της Θεσσαλίας και Μακεδονίας» που απειλούσαν την ανατολική Ελλάδα , ενώ λίγο μετά , συνεχίζοντας για τα Ψαρά (σ. 105) , αναφέρει ότι έστειλαν « δύο νήας εις τον Θερμαϊκόν κόλπον κατά των παραλίων της Μακεδονίας» . Μια ακόμη αναφορά κάνει μιλώντας για την Εύβοια και για κάτι που έλεγε γι’ αυτήν ο Φίλιππος « ο Μακεδών» .
Στις σελ. 141-6 του Γ΄ τόμου , στο κεφάλαιο με τίτλο «Μακεδονία» , μιλά αναλυτικά για την επανάσταση στη Χαλκιδική : « Η επανάστασις μέρους τινός του μεγάλου νομού της Μακεδονίας ομοιάζει πολύ προς την της Κρήτης …Διαφέρει ότι εν τη Μακεδονία ου μόνον η Εταιρεία των Φιλικών προκεχωρημένη ήτο ικανώς , αλλά υπήρχε και είς Εμμανουήλ Παπά `…και εν τη Μακεδονία εξεβίασαν την επανάστασιν μάλλον αυτοί οι Τούρκοι …οι χονδροί και ημιάγριοι Τούρκοι της Μακεδονίας …Ούτω των Ελλήνων της Μακεδονίας τα παθήματα καταντώσιν απερίγραπτα …Συνέπεσε δε … όπως αντισατραπεύει εν Θεσσαλονίκη…Τούρκος παγκάκιστος και αιμοβόρος . Μόνο η διοίκησις αυτού…ικανή ην ίνα διεγείρη τον μόλις πνέοντα ελληνικόν κόσμον της Μακεδονίας …Το πρώτον εν Μακεδονία κρούσμα …μεσούντος Μαΐου. Οι Πολυγυρίται …». Τονίζει παρακάτω πως «ελογίζετο η Μακεδονία ως δυναμένη προς αντίστασιν ισχυράν κατά των έσω και περί αυτήν πολεμίων» και πως αν και « υπήρχεν αληθώς διαφορά μεταξύ της παρούσης Μακεδονίας και της επί Φιλίππου και Αλεξάνδρου» , όμως « ως ανδρεία και πολεμική φυλή της αρκτώας Ελλάδος οι Μακεδόνες ηδύναντο καρτερήσαι επιτυχέστερον πολλών άλλων ελληνικών τόπων» . Στο Δ΄ τόμο (σ. 117-121) συνεχίζει , αναφερόμενος στην κακή κατάληξη της επανάστασης στη Μακεδονία ( όπου αναφέρει άλλες τρεις φορές τον όρο ) , για να προχωρήσει μετά (σ. 281-4) στην απόπειρα οργάνωσης νέου κινήματος στο « δυτικό μέρος της Μακεδονίας» (δε συνεχίζει , καθώς η Ιστορία του σταματά στην εξιστόρηση του πρώτου έτους της Επανάστασης ) .
Και του Φιλήμονα οι αναφορές είναι σαφείς . Η Μακεδονία είναι από την αρχαιότητα τόπος ελληνικός , που αγωνίστηκε κατά των Τούρκων για την ελευθερία της Ελλάδας , όπως και πλήθος άλλων ελληνικών περιοχών .
Αρκετές αναφορές στον όρο Μακεδονία έχουν και οι δύο Φαναριώτες εξάδερφοι που διέμεναν μόνιμα στο εξωτερικό , ο Αλέξανδρος Σούτσος και ο Ιακωβάκης Ρίζος Νερουλός , στις γραμμένες στα γαλλικά ιστορίες τους της Ελληνικής Επανάστασης ( ο πρώτος στην « Histoire de la Revolution grecque» , Paris 1829 και ο δεύτερος στην «Histoire moderne de la Grece» , Geneve 1828 ) .
Ο Σούτσος έχει πέντε αναφορές του όρου , οι τρεις πρώτες κατά το πριν την Επανάσταση διάστημα . Στη σελ. 19 λέει : « Από τη μια πλευρά , οι επιτυχίες των Ρώσων στο Δούναβη , οι νίκες του Πασβάνογλου , του επαναστάτη πασά του Βιδινίου ,η ευγενής αντίσταση των Σέρβων που οδηγούνταν από τον Καραγιώργη από θρίαμβο σε θρίαμβο, η ατιμώρητη αυθάδεια των άγριων χαϊντούκων της Μακεδονίας που τολμούσαν τις επικίνδυνες επιχειρήσεις τους ως τις πύλες του Βυζαντίου , όλα αυτά έδειξαν στους Έλληνες την αδυναμία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας» . Στη σελ. 30 περιέχεται ο διάλογος – λίγο παραλλαγμένος βέβαια – του Ν. Υψηλάντη «με κάποιους Έλληνες» (που τον έχουμε ήδη δει στον ίδιο τον Υψηλάντη και στο Φιλήμονα ) , οι οποίοι και αναρωτώνται : « πότε θα ζήσουμε ειρηνικά στη Μακεδονία ;» Η τρίτη αναφορά (σ. 42) γίνεται όταν , μιλώντας για τον Αλή πασά , αναφέρεται στο Φίλιππο το «Μακεδόνα» .
Οι άλλες δυο αναφορές αφορούν την Ελληνική Επανάσταση . Η μία (σ. 103) έχει ως εξής : « Τις πρώτες μέρες της Επανάστασης οι Έλληνες , νιώθοντας ότι η εξέλιξη του πολέμου που διεξήγαν εξαρτώταν κατά ένα μεγάλο μέρος από την τύχη της Πελοποννήσου , κατηύθηναν όλες τις προσπάθειές τους προς τη μεριά αυτής της χερσονήσου . Οι πιο γενναίοι από τους ειρηνικούς νησιώτες του Αρχιπελάγους , ένα πλήθος Θεσσαλών και Μακεδόνων που γλίτωσαν από τις σφαγές της Θεσσαλονίκης , της Σμύρνης και της Κωνσταντινούπολης , οι γιοι των περισσότερων μεγαλεμπόρων που επέστρεψαν από το εξωτερικό , οι νέοι άνθρωποι οι πιο μορφωμένοι , όλοι πρόσφεραν στους Πελοποννήσιους τη δύναμή τους , τα πλούτη και τα φώτα τους» . Η τελευταία (σ. 162) αφορά το τέλος της επανάστασης στη Μακεδονία : « Την ίδια εποχή η τύχη βράβευσε στη Μακεδονία τις προσπάθειες των Οσμανλήδων…» . Και οι αναφορές του Σούτσου λοιπόν , δείχνουν και πάλι ( ειδικά η δεύτερη και η τέταρτη ) ότι η Μακεδονία είναι περιοχή ελληνική και οι Μακεδόνες Έλληνες .
Ο Νερουλός τώρα , αν και έχει περισσότερες αναφορές από το Σούτσο ( δέκα συνολικά ) , δεν είναι και τόσο διαφωτιστικός . Η πρώτη αφορά την επέκταση της οθωμανικής κυριαρχίας « στη Θράκη , τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία» (σ. 22) , το ίδιο και η δεύτερη , η οποία μιλά για το επιτυχημένο διοικητικό σύστημα των Οθωμανών σε « Ακαρνανία , Ήπειρο και Αλβανία» , για να συνεχίσει λέγοντας ότι « το παράδειγμα των Αγράφων ακολουθήθηκε σε όλες τις επαρχίες της ηπειρωτικής Ελλάδας και μετά στην Αλβανία , την πέραν του Βαρδάρη Μακεδονία , την Πελοπόννησο και την Εύβοια» (σ. 49) . Στη συνέχεια (σ. 73) μιλά για τα προνόμια των αρχιεπισκόπων «…στη Θράκη , στα περισσότερα χωριά της Μακεδονίας , στη Θεσσαλία , την Πελοπόννησο , Εύβοια και Ήπειρο και στα νησιά Ρόδο , Κύπρο , Κρήτη , Κω , Μυτιλήνη» . Παραπέρα , κάνει αναφορές για τον « Όλυμπο στη Μακεδονία» (σ. 74) , για τους « καπετάνιους από την Αλβανία ως τη Μακεδονία» (σ. 171) και για τη «Δράμα , επαρχία της εντεύθεν του Βαρδάρη Μακεδονίας» (σ. 254) .
Στη σελ. 347 αναφέρεται στο κίνημα της Χαλκιδικής: « Την ίδια εποχή …ένας πλούσιος έμπορος από τη Μακεδονία , ο Εμμανουήλ Παπάς …» , εφάρμοσε το « σχέδιό του να ξεσηκώσει την εντεύθεν του Αξιού Μακεδονία και την οχυρή θέση της χερσονήσου της Κασσάνδρας …και τα μοναστήρια του Άθω…» , παρασυρμένος , όπως λέει , «από ψευδείς ειδήσεις για επιτυχίες του Υψηλάντη» . Οι δυο τελευταίες αναφορές του μιλούν για την ήττα στη Μακεδονία και για τον ερχομό του Σάλλα , απεσταλμένου του Δ. Υψηλάντη (σ.360 και 386 αντίστοιχα) .
Αν και δεν υπάρχει κάποια απευθείας αναφορά στην ελληνικότητα της Μακεδονίας ( όπως υπάρχει σε όλους τους προηγούμενους συγγραφείς αυτής της ομάδας) , μπορούμε έμμεσα να τη δούμε , καθώς ο Νερουλός μιλά για την εξέγερσή της ως μέρους της Ελληνικής Επανάστασης , ενώ την αναφέρει συνέχεια μαζί με άλλες ελληνικές περιοχές .
Γενικά , οι συγγραφείς της τέταρτης ομάδας είναι ιδιαίτερα κατατοπιστικοί , καθώς από τα κείμενά τους φαίνεται πολύ καθαρά η ακλόνητη πεποίθησή τους ότι η Μακεδονία είναι χώρα ελληνική και ότι οι κάτοικοί της είναι Έλληνες που στέναζαν κάτω από το ζυγό των Τούρκων και γι’ αυτό επαναστάτησαν , συγχρόνως με τους ομοεθνείς τους των υπόλοιπων ελληνικών περιοχών , επιδιώκοντας την απελευθέρωσή τους .
