Χρήσιμες οδηγίες για τη σωστή χρήση της Νεοελληνικής Γλώσσας (VI)
Γράφει ο Μιχ. Γ. Καβουλάκης, φιλόλογος, πρ. λυκειάρχης
- Συχνά λέγεται εσφαλμένα: Δεν εκπληρείς τις υποσχέσεις σου, απαξιείς να απαντήσεις κλπ.
Το σωστό είναι: Δεν εκπληροίς τις υποσχέσεις του, απαξιοίς να απαντήσεις.
Τα ρ. πληρώ, εκπληρώ, αξιώ, απαξιώ, βεβαιώ, δικαιούμαι, υποχρεούμαι, καρπούμαι, ισούμαι, κλπ. κλίνονται σύμφωνα με τα ρ. σε -όω-ώ της αρχαίας. Πληρώ- πληροίς-πληρούμε-πληρούτε-πληρούν. Δικαιούμαι-δικαιούσαι-δικαιούται, δικαιούμεθα-δικαιούσθε-δικαιούνται.
- Οι μετοχές με έρρινο θέμα που λήγει σε -μ-, -ν γράφονται με δύο -μ- π.χ. οξύνω, οξυμμένος (οξυμμένα προβλήματα), καταισχύνομαι-κατησχυμμένος κλπ.
Οι μετοχές διακεκριμένος, συγκεκριμένος, εγκεκριμένος γράφονται με ένα -μ-, διότι ο αόριστος και παρακείμενος του ρ. κρίνω σχηματίζεται με θέμα κρι-και όχι κριν- (εκρίθην-κριθώ-κέκριμαι).
- Η λέξη αλιτήριος γράφεται με -ι-, γιατί προέρχεται από το αρχ. ρήμα: αλιταίνω (=βλάπτω), ενώ το ουσ. αλήτης γράφεται με -η-, γιατί προέρχεται από το ρ. αλώμαι (= περιπλανώμαι).
- Συχνά λέγεται λανθασμένα: υπάρχει έλλειμμα εξουσίας.
Το σωστό είναι να πούμε: υπάρχει έλλειψη εξουσίας, διότι η λέξη έλλειμμα αναφέρεται σε οικονομικά μεγέθη, έλλειμμα του προϋπολογισμού, έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών.
- Πολλοί δεν χρησιμοποιούν σωστά τα επιρρήματα τέως και πρώην.
Το επιρρ. τέως φανερώνει τον ακριβώς προηγούμενο του σημερινού π.χ. τέως δήμαρχους, ενώ το επίρρημα πρώην αναφέρεται γενικά στο παρελθόν.
- Το ρ διπλασιάζεται:
α) Στις σύνθετες λέξεις στις οποίες το β’ συνθετικό αρχίζει από ρ και το α’ συνθετικό τελειώνει σε βραχύ φωνήεν, π.χ. αιμορραγία, απορρίπτω, απορροφώ, ετοιμόρροπος, ισόρροπος, ομόρρυθμος, αμφίρροπος, επιρρεπής, επιρροή, διάρρηξη, καταρρίπτω κλπ.
β) Στις λόγιες λέξεις στις οποίες το α’ συνθετικό είναι το α και ακολουθεί ρ, π.χ. άρρηκτος, άρρωστος, άρρητος, άρρυθμος κλπ.
γ) Στις σύνθετες λέξεις στις οποίες το α’ συνθετικό λήγει σε ν και το β’ συνθετικό αρχίζει από ρ, π.χ. έρρινος (εν-), παλίρροια (παλιν-), παρρησία (παν-), σύρραξη (συν-) συρραφή (συν-), συρροή (συν-).
δ) Με α’ συνθετικό την πρόθεση υπέρ και το β’ συνθετικό με λέξη που αρχίζει από ρ, π.χ. υπερρεαλισμός, υπερρομαντισμός.
- Έχομε ρήματα που λήγουν σε:
– ύνω (διευθύνω, εκλεπτύνω, εκτραχύνω, καταισχύνω).
-είνω (κλείνω, ανοιγοκλείνω, τείνω), και τα συνώνυμά του:
παρατείνω, προεκτείνω, εντείνω, κατατείνω, κ.α.
ήνω (αργοσβήνω, αφήνω, τρεμοσβήνω, σβήνω, στήνω, συστήνω, ψήνω).
– ίνω (αποτίνω, δίνω, κλίνω, κρίνω, πίνω, φθίνω).
- Τα περισσότερα αρσενικά ουσιαστικά που λήγουν σε -ητής γράφονται με -η- (αγορητής, μαθητής, περιηγητής, εκπορθητής κλπ.).
Με -ιτής γράφονται το ουσ. κριτής και τα σύνθετά του ανακριτής, επικριτής, υποκριτής κλπ.).
Με -υτής γράφονται τα: αναλυτής, ενισχυτής, επενδυτής, ιδρυτής, από ρ. σε -υω.
- Από το ρ. άρχω-άρχομαι σχηματίζονται επίθετα σε -ικός από θέμα αρκτ.- και όχι αρτ.-, π.χ. αρκτ-ικός, προ-κατ-αρ κτ-ικός (όχι προκαταρτικός), αντ.-αρκτ-κός κλπ.
- Η μετοχή παρακειμένου του ρ. βαρώ σχηματίζεται ως βεβαρημένος με -η- και όχι με -υ π.χ. το ποινικό του μητρώο είναι βεβαρημένο, η κατάσταση της υγείας του είναι βεβαρημένη.
- Από τα τρία θέματα της αρχαίας λέξης ναυς (=πλοίο) ναυ, νηο, νεω, ως α’ συνθετικό, προέρχονται πολλές λέξεις, π.χ. ναύ-σταθμος, ναύ-αρχος, ναύ-κληρος, νηο-λόγιο, νηο-γνώμονας, νηο-πομπή, νεώ-ριο, νεώ-λκηση, νεώ-σοικος κ.α.
- Γράφονται με ενωτικό (-) τα φραστικά σχήματα: νόμος-πλαίσιο, πόλη-φάντασμα, λέξη -κλειδί κλπ.
Με ενωτικό (-) γράφονται και τα προτακτικά: Αγια-Αϊ- γέρο-θεια-κυρα-, μαστρο-, μπαρμπα-π.χ.:
Αγια-Βαρβάρα, Αϊ-Νικόλας, γέρο-καπετάνιος, θεια-Νικολάκαινα, κυρα-Μαρία, μπάρμπα-Γιάννης κλπ.
- Τα διαλυτικά (··) σημειώνονται πάνω από το ι ή το υ, για να δείξομε ότι το ι ή το υ πρέπει να τα προφέρομε χωριστά από το προηγούμενο φωνήεν α, ε, ο, υ, π.χ. Αγλαΐα, χαϊδεύω, αθεΐα, ναυσιπλοΐα, μυϊκός, καταπραϋνω κ.α.
Δεν βάζομε διαλυτικά (..)
α). Όταν πριν από το ι ή το υ υπάρχει δίψηφο φωνήεν (αι, ει, οι, υι, ου), π.χ. αλληλού-ια, πιγκου-ίνος, υι-ικός, αρτοποι-ία, παλαι-ικός κ.α.
β). Όταν ο τόνος φανερώνει τη χωριστή προσφορά του ι ή του υ από το φωνήεν που προηγείται, π.χ. Μάιος, πλάι, νεράιδα, κορόιδο κ.α.
γ). Όταν πριν από το ι και το υ υπάρχει άλλο φωνήεν, με το οποίο όμως το ι και το υ δεν σχηματίζουν δίψηφο φωνήεν, π.χ. πρωί, πρωινός, διυλιστήριο, Μωυσής κλπ.
- Τα επίθετα τα δηλωτικά χρώματος λήγουν σε -ης, -ιά, -ί, π.χ. ο βυσσινής-ια-ί, μενεξεδής-ιά-ί κλπ.
- Από τη λέξη: γη-γαία έχομε α’ συνθετικά λέξεων που παίρνουν τη μορφή: γαιο (γαιοκτήμονας), γεω (γεωργός), γη (γήπεδο).
Η λέξη χρησιμεύει και ως β’ συνθετικό με τη μορφή- γειος, π.χ. υπό-γειος, επί-γειος κλπ.
- Το πρόθημα αλεξι γράφεται με ι και προέρχεται από το αρχαίο ρήμα: αλέξω (= αποκρούω, απομακρύνω).
Χρησιμοποιείται σε συσκευές προστασίας αλεξι-κέραυνο, αλεξί-πτωτο, αλεξιβρόχιο (=ομπρέλα).
- Τα παράγωγα του αριθμητικού δύο γράφονται με -υ, π.χ. δυάς, δυάρι, δυϊκός κλπ.
Τα σύνθετα που προέρχονται από το επίρρημα δις (=δυο φορές) γράφονται με -ι- και απαντούν με δύο μορφές ως -δι και δις π.χ. διμοιρία, δι-ώροφος, δί-τροχο, δισ-έγγονος, δισ-εκατομμύριο κλπ.
- Υπάρχει όμως και το πρόθημα δυσ- ως α’ συνθετικό πολλών λέξεων που φανερώνει τη δυσκολία, π.χ. δυσ-ανάγνωστος, δυσ-αναπλήρωτος, και την κακή κατάσταση, π.χ. δυσ-αρέσκεια, δυσ-θυμία, δυσ-μένεια κλπ.
- Το αποθετικό ρ. εντέλλομαι έχει ενεργητική διάθεση και συντάσσεται με αντικείμενο ως ενεργητικό. Έτσι πρέπει να πούμε: Το υπουργείο εντέλλεται την αστυνομία να φρουρήσει την πρεσβεία. Ο διευθυντής εντέλλεται τους μαθητές να επιδείξουν καλή συμπεριφορά κλπ.
- Τα σύνθετα με β’ συνθετικό το -ωρύχος (από το ρ. ορύσσω= ανοίγω όρυγμα) γράφονται με ω, με έκταση του ο σε ω π.χ. ανθρακ-ωρύχος, μεταλλ-ωρύχος, τυμβ-ωρύχος κ.α.
Πηγή: https://archive.patris.gr/articles/128920
Άλλα σχετικά κείμενα του Μιχ. Γ. Καβουλάκη υπάρχουν ΕΔΩ.