13 Ιουλίου 2019 at 01:33

Χρήσιμα στοιχεία για τη σωστή χρήση της γλώσσας μας (ΙΙ)

από

Χρήσιμα στοιχεία για τη σωστή χρήση της γλώσσας μας (ΙΙ)

Γράφει ο Μιχ. Γ. Καβουλάκης, φιλόλογος, πρώην λυκειάρχης

Τεράστιος είναι ο γλωσσικός θησαυρός που μας κληροδότησε η μακραίωνη παράδοση και καλούμαστε να διαλέξομε από τον πλούτο των συνωνύμων τις κατάλληλες λέξεις, λαϊκές ή λόγιες, οι οποίες θα μας βοηθήσουν για να εκφραστούμε σωστά.

Έτσι, πρέπει να πούμε: Ο γυμνασιάρχης διευθύνει το σχολείο, ο στρατηγός διοικεί τη μεραρχία, ο πρωθυπουργός κυβερνά τη χώρα.

Πολλές επίσης λέξεις είναι στη διάθεσή μας, για να εκφράσομε την υπακοή και την εξάρτηση, όπως οι παρακάτω:

Ο πιστός υπηρέτης, ο έμπιστος φίλος, ο αφοσιωμένος σύντροφος, ο ευπειθής πολίτης, το υπάκουο παιδί, τα πειθήνια όργανα.

Αυτή είναι η ελληνική γλώσσα και αυτή είναι η εκφραστική της δύναμη.

Μούσα στη μαρμάρινη βάση της Μαντινείας που παίζει ένα είδος λαγούτου (ίσως «πανδούρα» ή «τρίχοδο»). Πρώτο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Αθήνα. Muse on the marble base of Mantineia that plays a kind of hare (perhaps "pandora" or "trihodo"). First half of the 4th century BC National Archaeological Museum. Athena.
Μούσα στη μαρμάρινη βάση της Μαντινείας που παίζει ένα είδος λαγούτου (ίσως «πανδούρα» ή «τρίχοδο»). Πρώτο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Αθήνα. Muse on the marble base of Mantineia that plays a kind of hare (perhaps “pandora” or “trihodo”). First half of the 4th century BC National Archaeological Museum. Athena.

Ορισμένα ρήματα, όπως διαφεύγω (=δεν γίνομαι αντιληπτός, από κάποιον, καταφέρω να αποφύγω κάτι το αρνητικό), δικαιούμαι (=έχω νόμιμο δικαίωμα), επιδέχομαι (=μπορώ να δεχθώ κάτι), μετέρχομαι (=χρησιμοποιώ) συντάσσονται με αιτιατική και όχι με γενική (π.χ. ο ασθενής διέφυγε τον κίνδυνο, δικαιούμαι αύξηση, επιδέχομαι βελτίωση, μετέρχομαι διάφορα μέσα).

Το ρήμα απεκδύομαι+αιτιατική (=δεν αποδέχομαι κάτι) συντάσσεται επίσης με αιτιατκή (π.χ. απεκδύομαι τις ευθύνες μου), ενώ αποδύομαι σημαίνει: ενεργώ με όλες μου τις δυνάμεις (π.χ. τα σωστικά συνεργεία αποδύθηκαν στον αγώνα για τον εντοπισμό των επιζώντων).

Το ρ. διαρρέω είναι αμετάβατο και δεν ακολουθείται από αντικείμενο. Επομένως, είναι λανθασμένη η φράση: Ο δημοσιογράφος διέρρευσε την είδηση. Μπορούμε να πούμε: Η είδηση διέρρευσε από τον δημοσιογράφο ή ο δημοσιογράφος άφησε να διαρρεύσει η είδηση.

Το ρήμα διαπραγματεύομαι, που σημαίνει: συζητώ τους όρους για τη διευθέτηση κάποιου ζητήματος, δεν πρέπει να συγχέεται με το πραγματεύομαι, που σημαίνει: αναλύω και αναπτύσσω διεξοδικά κάτι. (π.χ. η κυβέρνηση διαπραγματεύεται με ξένους κεφαλαιούχους τους όρους των νέων επενδύσεων στη χώρα).

(Στο βιβλίο του πραγματεύεται ένα σοβαρό θέμα).

Ακούμε συχνά πολλούς να χρησιμοποιούν το ρήμα παντρεύω με τη μεταφορική του σημασία (π.χ. παντρέψαμε τη σύγχρονη τεχνολογία με την παράδοση-παντρεύω τη δική μου προσπάθεια με τη δική σου).

Στις περιπτώσεις αυτές αντί του ρ. παντρεύω θα πρέπει να χρησιμοποιήσομε το ρήμα συνδυάζω ή συνταιριάζω ή κάτι παρόμοιο.

Συχνά επίσης λέγεται: αποθανατίζω, αντί του ορθού απαθανατίζω, εφόσον το ρήμα αυτό προέρχεται από την πρόθεση από και το επίθετο αθάνατος.

Ενώ τα παραθετικά των επιθέτων γράφονται με ο (π.χ. νεότερος, κυριότερος) οι λέξεις που σχηματίστηκαν παλαιότερα ορθογραφούνται με -ω.

(Π.χ. νεωτερίζω=υιοθετώ καινούριες ιδέες ή τρόπους συμπεριφοράς), νεωτεριστής, νεωτερισμός.

Ο τύπος εκδράμω δεν είναι ενεστωτικός, αφού πρόκειται για υποτακτική αορ. β’. Συνεπώς ο τύπος αυτός μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο, όταν συνοδεύεται με το να, θα ή με συνδέσμους (όταν, αφού, αν κλπ).

Δεν θα πούμε λοιπόν: Σήμερα εκδράμει το σχολείο. Αλλά σκοπεύουν να εκδράμουν στην εξοχή-Με ρώτησε αν θα εκδράμομε προς το βουνό.

Η φράση: Στο πλαίσιο (+γενική) εκφέρεται κανονικά σε ενικό αριθμό (στο πλαίσιο) αντί του πληθυντικού, που ακούεται μερικές φορές (π.χ. οι δυο ηγέτες θα συνομιλήσουν στο πλαίσιο της Διάσκεψης Κορυφής).

Εναλλακτικώς μπορούμε να χρησιμοποιήσομε τις φράσεις: μέσα στα όρια και εντός των ορίων.

(π.χ. ο υπουργός υποστήριξε ότι ενεργούσε μέσα στα όρια ή εντός των ορίων της κυβερνητικής πολιτικής).

Η φράση: υπέρ του δέοντος είναι εσφαλμένη και η ορθή της είναι: υπέρ το δέον ή πέραν του δέοντος, όπου δηλώνεται η υπερβολή.

Σε διάφορα κείμενα βλέπομε συσσώρευση ονομάτων στη γενική πτώση. Στην περίπτωση αυτή η γενική μπορεί να αντικατασταθεί με τις προθέσεις: για, σε, με.

(π.χ. η εντολή διακυβέρνησης της χώρας θα λάβει τη μορφή: εντολή για διακυβέρνηση της χώρας).

(Η φράση: Πρόσωπο μεγάλης οργανωτικής δύναμης θα γίνει: πρόσωπο με μεγάλη οργανωτική δύναμη) κλπ.

Ο 29Ος λίθος της βόρειας ζωφόρου του Παρθενώνα με παράσταση τελετάρχη ανάμεσα σε τρεις ιππείς (Λεπτομέρεια). Μουσείο Ακροπόλεως. Αθήνα. The 29th Stone of the Parthenon's northern frieze, featuring a feast between three horsemen (Detail). Acropolis Museum. Athena.
Ο 29Ος λίθος της βόρειας ζωφόρου του Παρθενώνα με παράσταση τελετάρχη ανάμεσα σε τρεις ιππείς (Λεπτομέρεια). Μουσείο Ακροπόλεως. Αθήνα. The 29th Stone of the Parthenon’s northern frieze, featuring a feast between three horsemen (Detail). Acropolis Museum. Athena.

Το επίθετο ανενημέρωτος, που σημαίνει αυτόν που δεν έχει ενημερωθεί, δεν πρέπει να συγχέεται με το επίθετο ανημέρωτος που σημαίνει αυτόν που δεν έχει εξημερωθεί.

Πρέπει να λέμε: Κοινότοπος-κοινοτοπία από τη φράση: κοινός τόπος και όχι κοινότυπος-κοινοτυπία, αφού δεν έχει β’ συνθετικό τη λέξη τόπος.

Στα αρσενικά και θηλυκά ουσιαστικά σε -ος και τα ουδέτερα σε -ο, που τονίζονται στην προπαραλήγουσα, κατεβαίνει ο τόνος στη γενική ενικού και πληθυντικού αριθμού.

(ο δήμαρχος-του δημάρχου, ο άγγελος-του αγγέλου, η άβυσσος της αβύσσου, η διάμετρος-της διαμέτρου, το άτομο του ατόμου-το θέατρο-του θεάτρου κλπ).

Δεν κατεβαίνει ο τόνος σε πολυσσύλαβες λαϊκές λέξεις, όπως: ο ανήφορος-του ανήφορου, ο αυλόγυρος-του αυλόγυρου, ο αντίλαλος-του αντίλαλου, ο κατήφορος-του κατήφορου, ο εξάψαλμος-του εξάψαλμου, κλπ.

Επίσης δεν κατεβαίνει ο τόνος στα ουδέτερα: Το μάγουλο-του μάγουλου, το βότσαλο-του βότσαλου, το δάχτυλο-του δάχτυλου, το ροδάκινο-του ροδάκινου, το κάρβουνο-του κάρβουνου, το τριαντάφυλλο-του τριαντάφυλλου κλπ.

Τα επίθετα διατηρούν τον τόνο της ονομαστικής ενικού, εκτός και εάν λειτουργούν ως ουσιαστικά.

(π.χ. ο βάρβαρος λαός-του βάρβαρου λαού-ο γρήγορος άνθρωπος-του γρήγορου ανθρώπου).

(Ομως λέμε: Οι επιδρομές των βαρβάρων-το φάρμακο του αρρώστου, γιατί στην περίπτωση αυτή έχομε ουσιαστικοποιημένον επίθετο).

Τα παλιά πρωτόκλιτα αρσενικά και θηλυκά και τα ουδέτερα σε -ι και -ος στη γενική πληθυντικού κατεβάζουν τον τόνο στη λήγουσα (π.χ. των λοχιών-των ταμιών-των θαλασσών-των λουλουδιών-των εθνών κλπ).

Τα σύνθετα με δεύτερο συνθετικό το επίθετο μισός γράφονται με -η-στην κατάληξη, αν το πρώτο συνθετικό είναι το αρσενικό ένας ή το θηλυκό μία και με ι σε όλες τις άλλες περιπτώσεις.

(π.χ. ενάμισης χρόνος, μιάμιση ώρα, ενάμιση λεπτό, δυόμισι ώρες, τρεισήμισι μήνες, τριάμισι χρόνια και όχι τρεισήμισι χρόνια).

Τα ρήματα εξελίσσομαι, ανελίσσομαι, μετεξελίσσομαι διαφέρουν ως προς τη σημασία.

Το ρ. εξελίσσομαι δηλώνει τη μετάβαση σε καλύτερη ή χειρότερη κατάσταση (π.χ. οι διαπραγματεύσεις εξελίχθηκαν δυσμενώς. Πρόκειται για μια διαρκώς προς το καλύτερο εξελισσόμενη αγορά).

Το ρ. ανελίσσομαι σημαίνει αναπτύσσομαι σε μεγαλύτερη έκταση ή σε ανώτερη θέση (π.χ. Ανελίχθηκε γρήγορα στην ιεραρχία του κόμματος).

Το σύνθετο ρ. μετεξελίσσομαι εκφράζει την ανάπτυξη, η οποία συνοδεύεται από μεταβολή (π.χ. Διάφορα κόμματα μετεξελίχθηκαν σε σοσιαλιστικά).

Το έχομε γράψει και άλλοτε και το επαναλαμβάνομε: Η φράση επί κεφαλής, που έχει επιρρηματική σημασία, δεν κλίνεται: Συνεπώς, ορθά λέγεται: Να παρουσιαστείτε αμέσως στον επί κεφαλής του τμήματος. Η ήττα οφείλεται στις αστοχίες των επί κεφαλής.

Οι φράσεις: κατ’ αρχήν και κατ’ αρχάς διαφέρουν ως την σημασία και δεν πρέπει να συγχέονται.

Κατ’ αρχήν (τρόπος) σημαίνει στα βασικά σημεία (π.χ. δεν διαφωνούμε κατ’ αρχήν με το σκεπτικό σας).

Κατ’ αρχάς (χρόνος) σημαίνει: πρώτα-πρώτα, αρχικά. (π.χ. κατ’ αρχάς, θα ήθελα να σας συγχαρώ).

Το ρ. εγκύπτω (+σε) σημαίνει σκύβω και εξετάζω με προσοχή, ασχολούμαι με ιδιαίτερ ζήλο.

(π.χ. η κοινωνική λειτουργός ενέκυψε με ευαισθησία στο πρόβλημά σου).

Ενώ το ρ. εσκήπτω που χρησιμοποιείται για δυσμενή φαινόμενα σημαίνει: εφορμώ, πλήττω ξαφνικά.

(π.χ. ενέσκηψε θύελλα-ενέσκηψε επιδημία στη χώρα μας).

Πηγή: https://archive.patris.gr/articles/125427

Άλλα σχετικά κείμενα του Μιχ. Γ. Καβουλάκη υπάρχουν ΕΔΩ.

(Εμφανιστηκε 1,095 φορές, 1 εμφανίσεις σήμερα)

Δείτε ακόμη:

Κάντε ένα σχόλιο

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.