Χρήσιμα στοιχεία για τη σωστή χρήση της γλώσσας μας (ΙΙΙ)
Γράφει ο Μιχ. Γ. Καβουλάκης, φιλόλογος, πρώην λυκειάρχης
Απαιτείται να ακριβολογούμε και να εκφραζόμαστε σωστά στον καθημερινό μας λόγο.
- Θα πούμε λοιπόν: Η ευτυχία είναι ανέλπιστη, αλλά η συμφορά είναι απροσδόκητη, απρόσμενη, αναπάντεχη και όχι ανέλπιστη.
- Δεν θα πούμε: Η χθεσινή βροχή δημιούργησε πολλά προβλήματα, αλλά το ορθό: Η χθεσινή βροχή προκάλεσε ή προξένησε πολλά προβλήματα.
- Συχνά λέγεται: Η Κρήτη είναι σεισμογενής περιοχή. Το ορθό είναι: Η Κρήτη είναι σεισμογόνος ή σεισμόπληκτη περιοχή.
Η θεά Αθηνά. Ναός του Δία στην Ολυμπία (χτίστηκε μεταξύ 472 και 456 π.Χ.) Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας. Godess Athena. Temple of Zeus in Olympia (built between 472 and 456 BC) Archaeological Museum of Olympia.
Το επίθετο σεισμογενής σημαίνει αυτόν που προέρχεται ή προκαλείται από σεισμό (σεισμογενές ρήγμα), ενώ το επίθετο σεισμογόνος σημαίνει αυτόν που προκαλεί ο σεισμός.
- Στη νεοελληνική απαντά το λόγιο ρήμα παρευρίσκομαι, αντί του ρήματος παραβρίσκομαι.
(Π.χ. παρευρέθηκαν στη δεξίωση ή παρέστησαν στη δεξίωση και όχι παραβρέθηκαν στη δεξίωση).
- Όταν αναφερόμαστε σε εγγραφή καταλόγου ή αρχειοθέτηση, είναι σωστό να χρησιμοποιούμε τους τύπους: καταχωρίζω, καταχώριση, καταχωρισμένος, ακαταχώριστος και όχι το ρ. καταχωρώ.
- Συχνά λέγεται η φράση: Καταβλήθηκε τόσος πολύς κόπος. Συγκεντρώθηκαν λοιπόν τόσοι πολλοί άνθρωποι.
Το ορθό είναι: Καταβλήθηκε τόσο πολύς κόπος-Συγκεντρώθηκαν τόσο πολλοί άνθρωποι.
Ο κανόνας λέει ότι με τα επίθετα πολύς και λίγος σε ενικό και πληθυντικό αριθμό συντάσσεται το ποσοτικό επίρρημα τόσο και όχι η αντωνυμία τόσος-η-ο.
- Δεν πρέπει να λέγεται: από ανέκαθεν, αλλά ανέκαθεν (=από πάντα), γιατί η πρόθεση από είναι περιττή.
(Π.χ. Ανέκαθεν έτσι σκεφτόταν-Ανέκαθεν αυτά πίστευε).
Τέτοια αρχαιοπρεπή επιρρήματα με την κατάληξη-θεν σώζονται πολλά στη νεοελληνική.
Έμπροσθεν (=από εμπρός), όπισθεν (=από πίσω), άνωθεν (=από πάνω), εκείθεν (από εκεί), έξωθεν (=απ’ έξω), ένθεν και ένθεν (=από εδώ και απ’ εκεί), όθεν (=απ’ όπου, λοιπόν), θύραθεν (=απ’ έξω, από την αρχαιότητα), παιδιόθεν (=από παιδί), οίκοθεν (=από το σπίτι), οίκοθεν νοείται (=είναι αυτονόητο) κλπ.
- Μερικές φορές συναντάται η φράση: Αυτός καθ’ εαυτός (καθαυτός), αυτή καθ’ εαυτή (καθαυτή), αυτοί καθ’ εαυτοί (καθαυτοί), για να σημάνουν αυτός ο ίδιος, αυτή η ίδια, αυτοί οι ίδιοι.
Η ορθή μορφή αυτών των φράσεων είναι: Αυτός καθ’ εαυτόν (καθαυτόν), αυτή καθ’εαυτήν (καθαυτήν), αυτοί καθ’ εαυτούς (καθαυτούς), γιατί η πρόθεση κατά συνήθως συντάσσεται με αιτιατική.
- Στις παρακάτω λέξεις, όταν αυτές τίθενται ως β’ συνθετικό, τρέπεται το ο σε ω.
όζω (= μυρίζω)-δυσώδης, ευώδης, οδύνη επώδυνος, ανώδυνος, ομνύω (=ορκίζομαι)-συνωμότης, ορκωμοσία, απόλλυμι-απώλεια, πανώλης, όνυμα (=όνομα) επώνυμος, ανώνυμος, όροφος διώροφος, ημιώροφος, ορύσσω (= ανοίγω όρυγμα), μεταλλωρύχος, διώρυγα, ωφελώ, ανωφελής, κοινωφελής κλπ.
- Είναι εσφαλμένη η χρήση του επιθέτου ανεξάρτητος στη γενική πτώση (ανεξάρτητος+γενική) για το σχηματισμό φράσεων, όπως: ανεξαρτήτου φύλου, ανεξαρτήτου ηλικίας.
Ο θεός Απόλλων. Ναός του Δία στην Ολυμπία (χτίστηκε μεταξύ 472 και 456 π.Χ.) Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας.
Το σωστό είναι ανεξαρτήτως+γενική (=ασχέτως).
(Π.χ. θα το αγοράσω ανεξαρτήτως κόστους. Είναι αποδεκτοί ανεξαρτήτως εθνικότητας).
Οι φράσεις αυτές μπορούν να λεχθούν εξίσου ορθά με τη φράση: από+αιτιατική (Θα το αγοράσω ανεξάρτητα από το κόστος του).
- Για την ορθογράφηση των λέξεων οφείλομε να ανατρέχομε κάποτε και στην ετυμολογία τους.
Η λέξη γιαλός γράφεται με ι, γιατί προέρχεται από τη λέξη αιγιαλός, όπου σιγήθηκε το άτονο αι.
Η λέξη σιντριβάνι γράφεται με ι και όχι με υ, γιατί προέρχεται από το τουρκικό sadrivan.
Η λέξη φιτίλι γράφεται με ι, γιατί προέρχεται από το μεσαιωνικό φιτίλιον, ίσως με επίδραση του τουρκικού fitil.
- Aλλο είναι το ρ. υποβόσκω και άλλο το υποφώσκω.
Υποβόσκω σημαίνει ενεργώ ύπουλα και κρυφά, για κάτι που είναι απειλητικό και κρυμμένο.
(Π.χ. στους κόλπους του κόμματος υποβόσκει κρίση. Στις σχέσεις των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου υποβόσκει αντιζηλία).
Το ρ. υποφώσκω είναι αρχαιοελληνικό, αλλά χρησιμοποιείται και σήμερα. Σημαίνει αρχίζω να φωτίζω, αχνοφέγγω. (Π.χ. υποφώσκει η ημέρα).
Μεταφορικά σημαίνει αρχίζω να φαίνομαι, αχνοφαίνομαι. (Π.χ. υποφώσκει η ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον. Υποφώσκει το μέλλον για μια καλύτερη ζωή).
- Η λέξη πορεία ορθογραφείται με -ει, ενώ τα σύνθετα: αερο-πορία, πρωτο-πορία, πεζο-πορία, αργο-πορία κλπ. ορθογραφούνται με ι, γιατί έχουν άλλη προέλευση.
- Είναι εσφαλμένη η φράση: Επί παντός επιστητού. Το ορθό είναι: Επί παντός του επιστητού.
Επιστητόν σημαίνει κάθε τι που ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει, το σύνολο των αντικειμένων που μπορούν να γνωστούν και να διερευνηθούν.
(Π.χ. Αυτός αγορεύει επί παντός του επιστητού).
- Η φράση επίσης που αποδίδεται στον Κλεόβουλο, στον τύραννο της Ρόδου κατά τον 6ο π.Χ. αιώνα και σ’ έναν από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας, είναι: Μέτρον άριστον και όχι παν μέτρον άριστον.
Δηλαδή δεν είναι κάθε μέτρο άριστο, αλλά γενικά το μέτρο είναι άριστο. Δηλαδή ορθό είναι να αποφεύγει κανείς τις ακρότητες και να εφαρμόζει στη ζωή του την κανονικότητα, το μέτρο.
- Στα σύνθετα ρήματα του ρ. άγω (εισάγω-εξάγω-προάγω-συνάγω κλπ) χρησιμοποιούμε τύπους με θέμα -αγ- και -ηγ-, όταν η πράξη ή η κατάσταση διαρκεί ή επαναλαμβάνεται.
(Π.χ. Από την αρχαιότητα η Κρήτη παράγει λάδι. Η εταιρεία από παλιά εισήγε προϊόντα από το εξωτερικό).
Αντίθετα, οι τύποι με θέμα-ηγαγ- και -αγαγ- εφαρμόζονται σε στιγμιαίες ή ολοκληρωμένες ενέργειες.
(Π.χ. Η αστυνομία διεξήγαγε χθες έρευνες-Προσπάθησαν να απαγάγουν τον δημοσιογράφο).
Πηγή: https://archive.patris.gr/articles/125958
Άλλα σχετικά κείμενα του Μιχ. Γ. Καβουλάκη υπάρχουν ΕΔΩ.
