Ο Πλάτων, ο Μάρκος Αυρήλιος και οι φιλόσοφοι-βασιλείς. (Μέρος Α’)

Το Β’ μέρος υπάρχει εδώ: Ο Πλάτων, ο Μάρκος Αυρήλιος και οι φιλόσοφοι-βασιλείς. (Μέρος Β’)

           Της Ιωάννας Μαλλιότα

«τῆς δὲ ζημίας μεγίστη τὸ ὑπὸ πονηροτέρου ἄρχεσθαι, ἐὰν μὴ αὐτὸς ἐθέλῃ ἄρχειν».

Πολιτεία, 347c

Πλάτων και Πολιτεία.

Μαθητής του Σωκράτη, καταγόμενος από αριστοκρατική αθηναϊκή οικογένεια και έχοντας λάβει από πολύ νωρίς προσεγμένη εκπαιδευτική αγωγή, ο Πλάτωνας (428/7-348/7 π.Χ.) υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους φιλοσόφους της ελληνικής αρχαιότητας. Η σκέψη του, έτσι όπως αποτυπώνεται στα έργα του μέσω του διαλόγου, συνυφαίνει θέματα ηθικής, πολιτικής επιστημολογίας και οντολογίας. Στο επίκεντρο της φιλοσοφίας του βρίσκεται η θεωρία των ιδεών, ο λόγος περί ψυχής, ο δεσμός ανάμεσα στην ψυχή και την πόλη και η συνεπακόλουθη ανάγκη ηθικοπολιτικού μετασχηματισμού τους, ο οποίος περιγράφεται με ενάργεια στο έργο του Πολιτεία.

Ως είδος συγγραφής η Πολιτεία αποτελεί μια διηγηματική αφήγηση του Σωκράτη σε κάποιον ή κάποιους μη κατονομαζόμενους ακροατές που τον ακούνε σιωπηλοί. Τους διηγείται την ενδιαφέρουσα και μακρά -ολονύκτια- συζήτηση, που είχε πραγματοποιηθεί την προηγούμενη μέρα στον Πειραιά, στο σπίτι ενός ηλικιωμένου πλούσιου μετοίκου από τις Συρακούσες της Σικελίας, του Κέφαλου, με κύριους συνομιλητές δύο ξεχωριστούς νέους, τον Γλαύκωνα και τον Αδείμαντο, μεγαλύτερους αδερφούς του Πλάτωνα. Θεματικός πυρήνας αυτής της συζήτησης είναι το ερώτημα περί της δικαιοσύνης και της αδικίας, αλλά και το αν και κατά πόσο ο άδικος ή δίκαιος άνθρωπος κατακτά την ευτυχία, τόσο σ’ αυτήν όσο και στην άλλη ζωή. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, αφού ο απόλυτα δίκαιος άνθρωπος είναι ο αγαθός και ευτυχισμένος σε κάθε τομέα της ζωής του, γίνεται σαφές ότι η ευτυχία και η δικαιοσύνη εμφανίζονται στην Πολιτεία ως έννοιες ταυτόσημες. Αφορμή για την εκκίνηση της συζήτησης στάθηκε η ανησυχία του Κέφαλου για την τύχη της ψυχής του μετά θάνατον και για το αν οι αδικίες που διέπραξε στην επίγεια ζωή σταθούν αιτίες για την τιμωρία του στον Άδη.

Ως και τα μέσα του δεύτερου βιβλίου, ο Γλαύκων, ο Αδείμαντος, ο Πολέμαρχος και ο σοφιστής Θρασύμαχος, αναζητούν την ουσία της δικαιοσύνης και προσπαθούν να προσδιορίσουν τα χαρακτηριστικά της. Πιο συγκεκριμένα, ο Κέφαλος υποστηρίζει ότι η δικαιοσύνη είναι η εντιμότητα στις συναλλαγές, -ο ίδιος ως πλούσιος μπορεί να είναι δίκαιος εφόσον δύναται να εξοφλά τα χρέη του- και συνίσταται στην τήρηση ορισμένων απλοϊκών κανόνων. Όταν τον λόγο παίρνει στη συνέχεια ο Πολέμαρχος, ισχυρίζεται ότι η δικαιοσύνη είναι ταυτόσημη με την απόδοση του καλού στο φίλο και του κακού στον εχθρό. Ωστόσο, η θεωρία του εμφανίζει πολλές αδυναμίες τις οποίες επισημαίνει ο Σωκράτης, καθώς παρακάμπτει εντελώς το ενδεχόμενο ότι ο φίλος μπορεί να είναι άδικος ενώ ο εχθρός να είναι δίκαιος, όπως επίσης ότι το δίκαιο είναι αρετή, άρα εκ φύσεως καλό, γεγονός που αντιτίθεται στην πιθανότητα ότι μπορεί να προκαλέσει κακό έστω και στον εχθρό. Σκληρότερος συνομιλητής αποδεικνύεται ο σοφιστής Θρασύμαχος, ο οποίος δηλώνει ότι ο όρος «δικαιοσύνη» καθορίζεται από το συμφέρον του ισχυρότερου, δηλαδή του άρχοντα. Ο ίδιος κατατάσσει τη δικαιοσύνη στην περιοχή της κακίας και της ανοησίας, ενώ την αδικία στην περιοχή της αρετής και της σοφίας. Χαρακτηρίζει τον άδικο ως ισχυρό, αυτάρκη και ευφυή, εφόσον προνοεί για το προσωπικό του συμφέρον, ενώ τον δίκαιο ως κακό και ανόητο, εφόσον ωφελεί τους άλλους και όχι τον εαυτό του. Οι άνθρωποι δηλαδή για τον σοφιστή, επιλέγοντας την αδικία, εξασφαλίζουν μια ζωή σαφώς καλύτερη. Όταν τον λόγο παίρνει ο Γλαύκων, φαίνεται ότι προσεγγίζει το ζήτημα της δικαιοσύνης βάσει της καθημερινότητας στην οποία δρουν και δραστηριοποιούνται οι πολίτες. Αποδέχεται ότι το δίκαιο είναι κάτι επιθυμητό, αλλά αντιπαρέρχεται την αντίληψη, ότι πρόκειται για έμφυτη αρετή του ατόμου. Υποστηρίζει ότι είναι αποτέλεσμα κοινωνικών συμβιβασμών, οι οποίοι επέρχονται μετά τις πιέσεις που ασκούν οι αδύναμοι στην κοινή γνώμη για την αποφυγή κάθε είδους αδικίας. Και αυτό γιατί δεν μπορούν να διαπράξουν αδικίες χωρίς μετά να υποστούν τις συνέπειές τους. Έτσι, ο Γλαύκων υποστηρίζει ότι όποιος θα μπορούσε να αδικήσει χωρίς να γίνει αντιληπτός, σε καμία περίπτωση δε θα το απέφευγε, καθώς κανείς δεν είναι από την φύση του δίκαιος, αλλά αναγκάζεται να γίνει προκειμένου να αποφύγει την τιμωρία. Σημασία δεν έχει λοιπόν να είναι κανείς δίκαιος, αλλά να φαίνεται δίκαιος. Τελευταίος που εκφράζει τη γνώμη του περί δικαιοσύνης και που ταυτόχρονα παρακινεί τον Σωκράτη να μην περιοριστεί σε μια αφηρημένη περιγραφή της, είναι ο Αδείμαντος. Στρέφεται εναντίον όσων προάγουν την αρετή της δικαιοσύνης, χωρίς όμως να εισχωρούν στην ουσία της, με την πρόφαση ότι η κατάκτησή της είναι έργο δύσκολο και κουραστικό. Αυτοί, είναι οι γονείς, οι δάσκαλοι και οι ιερείς, οι οποίοι ουσιαστικά διδάσκουν τους νέους να αποζητούν όχι την πραγματική δικαιοσύνη, αλλά την φαινομενική, (πχ μέσω ικεσιών και τελετών προς τους Θεούς) και να καρπώνονται τα οφέλη της αδικίας.

Η αρετή της δικαιοσύνης.

Αφού λοιπόν, οι συνομιλητές ολοκλήρωσαν την επιχειρηματολογία τους σχετικά με το θέμα της δικαιοσύνης, τον λόγο παίρνει ο Σωκράτης. Αποφασίζει να προσεγγίσει το θέμα αρχικώς από το γενικό, δηλαδή υπό το συλλογικό πρίσμα, μέσω της κοινωνίας, και να φτάσει στο επιμέρους, δηλαδή στο άτομο. Επιχειρεί να γνωρίσει την ουσία της δικαιοσύνης μέσα από τη δημιουργία της κοινωνίας και για την επίτευξη αυτού του σκοπού, επιδιώκει να αποδείξει ότι ο άνθρωπος είναι η αληθινή πολιτεία σε σμίκρυνση και ότι η πολιτεία είναι ο αληθινός άνθρωπος σε μεγέθυνση. Ο Πλάτων αντιμετωπίζει αρχικά τον άνθρωπο ως ον στην κοινωνική του διάσταση, του οποίου οι ανάγκες είναι εκ φύσεως κοινωνικά καθορισμένες και δεν είναι τυχαίο ότι στρέφεται στα κοινωνικά φαινόμενα πριν από τα ατομικά. Αντιλαμβάνεται ότι η μέθοδος αυτή μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικότερα για την κατάκτηση της αλήθειας και έτσι ξεκινά τον συλλογισμό του από την σύσταση της πρώτης πολιτείας. Σύμφωνα με τον Σωκράτη, ο άνθρωπος δημιούργησε την πρώτη πολιτική κοινότητα προκειμένου να εξασφαλίσει τα απαραίτητα για την διαβίωση και την επιβίωσή του. Όμως η πραγματική ευημερία είναι αδύνατη χωρίς τον κατάλληλο άρχοντα να κυβερνά. Το πραγματικό ερώτημα λοιπόν είναι, ποιος είναι ο κατάλληλος να αναλάβει τα ηνία του κράτους;

Οι φιλόσοφοι-βασιλείς.

«(πρέπει) ή να κυβερνήσουν στις πολιτείες οι φιλόσοφοι ή να ασχοληθούν με τη φιλοσοφία (οι βασιλείς)», 473c.

Στο χωρίο αυτό της Πολιτείας, ο Πλάτων εκθέτει ουσιαστικά τον χαρακτήρα αυτού που πρέπει να κυβερνά. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, ο φιλόσοφος-βασιλιάς θα είναι ένα άτομο το οποίο θα συνδυάζει δυο δυνάμεις: τη φιλοσοφία με την πολιτική. Αυτή η ένωση είναι απαραίτητη καθώς ο φιλόσοφος, αν δεν είναι και βασιλιάς, δε θα μπορεί να είναι ειλικρινής με τον εαυτό του, επομένως δε θα μπορεί να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο, για το οποίο ενδιαφέρεται από τη φύση του. Επίσης ο φιλόσοφος-βασιλιάς είναι αυτό το πρόσωπο που συνδυάζει την θεωρητική με την πρακτική πλευρά της φιλοσοφίας· από τη μια πλευρά ασχολείται με την πολιτική, δηλαδή με την πρακτική πλευρά της φιλοσοφίας, ενώ από την άλλη πλευρά δεν παραλείπει να φιλοσοφεί και να έχει το δικαίωμα της δημόσιας έκφρασης. Ο άνθρωπος λοιπόν κατέχει τον λόγο, την αλήθεια, και ακριβώς γι’ αυτό μπορεί να σώσει ένα κράτος. Με αυτήν τη λογική, ο φιλόσοφος δεν είναι απλά μόνο ένας μορφωμένος άνθρωπος, αλλά πρωτίστως είναι ένας άνθρωπος φιλαλήθης, με μεγάλη νοητική ικανότητα και ταχεία αντίληψη, ένας καλός καγαθός άνθρωπος.

Βασικό χαρακτηριστικό του φιλόσοφου-βασιλιά είναι η Δικαιοσύνη. Ο φιλόσοφος μπορεί να κυβερνήσει ένα κράτος διότι ως δίκαιος άνθρωπος έχει κάνει πρώτα καλό στον ίδιο του τον εαυτό. Επομένως, μπορεί να κάνει καλό και στους συνανθρώπους του μέσω της δικής του καλοσύνης. Έτσι, στο πρόσωπό του αντικατοπτρίζεται η γνώση του καλού και του κακού, η οποία ταυτίζεται με τη δικαιοσύνη, που αποτελεί ίσως το κυριότερο έργο του φιλόσοφου-βασιλιά. Η ηθική πλευρά του φιλόσοφου-βασιλιά έγκειται στα εξής χαρακτηριστικά του˙ είναι φιλαλήθης, ερωτευμένος με την αιώνια ουσία, είναι παιδιόθεν φιλομαθής, σώφρων, ελεύθερος, δε φοβάται τον θάνατο, δεν είναι ενάντιος στην ομορφιά, κα. Ένα πολύ βασικό ηθικό του γνώρισμα είναι ότι είναι το μόνο πρόσωπο το οποίο μπορεί να συμβάλλει πραγματικά στην ευδαιμονία της πόλης και των πολιτών της. Η ικανότητά του να διαχωρίζει την πολιτική, από την στρατιωτική και την οικονομική δύναμη, πηγάζει από το γεγονός ότι είναι το μόνο πρόσωπο που γνωρίζει έναν τρόπο ζωής που προσφέρει την πραγματική ευδαιμονία, και όχι την εικονική ευδαιμονία της χρηματιστικής κυβέρνησης. Εμμέσως, με τον τρόπο αυτό προβάλλεται η πρακτική πλευρά της φιλοσοφίας, σύμφωνα με την οποία η ίδια μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην άριστη και καλή ζωή. Έχοντας ο φιλόσοφος όλα αυτά τα ηθικά χαρακτηριστικά, διαθέτει αυτόματα εκ φύσεως τη φυσική εκείνη προδιάθεση που θα τον οδηγήσει εύκολα στην Ιδέα κάθε πραγματικού όντος

Ως τέτοιος φιλόσοφος μνημονεύεται ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος ο οποίος δεν καταχράστηκε ποτέ την απόλυτη εξουσία που του προσέφερε ο τίτλος του αυτοκράτορα. Αποτέλεσε ίσως τον μοναδικό «αυτοκράτορα-φιλόσοφο» στην ιστορία και το ημερολόγιο που κρατούσε κατά τη διάρκεια των εκστρατειών του, «Τὰ εἰς ἑαυτὸν», αποτελεί τη «Βίβλο» του φιλοσοφικού ρεύματος του Στωικισμού…

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Νικόλαος Μ. Σκουτερόπουλος, Πλάτων, Πολιτεία, εκδ. Πόλις

Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος, Πλάτων, Πολιτεία, εκδ. Ζήτρος

Δημήτριος Κρικώνης, Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, εκδ. Κυρομάνος

*Η Ιωάννα Μαλλιότα είναι φοιτήτρια στο τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.