Ο ελληνικός Φιλελευθερισμός μέχρι το Μεσοπόλεμο
Γράφει ο Χρήστος Τζήκας
Η πρώτη επαφή Ελλήνων διανοουμένων και εμπόρων με τις ιδέες του Φιλελευθερισμού θα γίνει στο τέλος του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Ο αστικός φιλελευθερισμός, γέννημα του διαφωτισμού και της αστικής τάξης στη Δύση, ήταν μαζί με το ένοπλο τμήμα των Ελλήνων (κλέφτες) η κινητήριος δύναμη της Επανάστασης, στην οποία ωστόσο συμμετείχαν σχεδόν άπαντες. Το δίλημμα κοινωνική ή εθνική η Επανάσταση του 1821, που τόσο ταλαιπώρησε την ελληνική κοινωνία και τη διανόηση, είναι -για την περίοδο που μιλούμε- πλαστό. Εξάλλου και η έννοια του έθνους δημιούργημα του αστικού φιλελευθερισμού είναι.
Οι λόγοι που οδήγησαν στην Επανάσταση είναι πολυδιάστατοι. Ο νεοελληνικός διαφωτισμός και η μετακένωση ιδεών από τη Δύση όπως ο ορθολογισμός, η πρόσληψη της κλασικής αρχαιότητας ως προγονική κληρονομιά, η ισονομία, η ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα έπαιξαν το ρόλο τους, αλλά δεν μπορούν να αποσυνδεθούν από την οικονομία. Η δραματική μείωση του ναυτιλιακών κερδών τα τελευταία χρόνια πριν από την επανάσταση, η οικονομική καταστροφή της βιοτεχνίας και η αναζήτηση από τους μεγαλέμπορους ενός αφαλούς χώρου για επενδύσεις κινητοποίησαν τις κοινωνικές αυτές ομάδες στην κατεύθυνση της δημιουργίας ενός κρατικού μορφώματος Δυτικού τύπου.
Ο φιλελευθερισμός, όμως, ηττήθηκε πολιτικά στη διάρκεια της Επανάστασης. Ο λαός ήταν εξαρτημένος από τους προύχοντες, τους κοτζαμπάσηδες και την επίσημη Εκκλησία, ενώ τις ιδέες του διαφωτισμού και του φιλελευθερισμού μια μερίδα των αστών εμπόρων, των καραβοκυραίων και των διανοουμένων είχε ενστερνιστεί.
Η ήττα του φιλελευθερισμού επισφραγίστηκε με τον πατερναλισμό της πεφωτισμένης δεσποτείας του Καποδίστρια και την απόλυτη μοναρχία των Βαυαρών και του Όθωνα που ακολούθησε.
Ψήγματα φιλελευθερισμού θα εμφανιστούν μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτέμβρη 1843 και θα πάρουν καθαρή πιο έκφραση στις συζητήσεις για το νέο Σύνταγμα στην εθνοσυνέλευση του 1864. Στο κοινωνικό σώμα, ωστόσο, ο φιλελευθερισμός θα αποτελεί ισχνή μειοψηφία.
O Φιλελευθερισμός θα επιχειρήσει να κυριαρχήσει στο πολιτικό και το κοινωνικό επίπεδο στην Ελλάδα στο τέλος του 19ου αιώνα με τη συγκρότηση νέων αστικών στρωμάτων και έκφανσή του θα είναι ο πολιτικός, οικονομικός και κοινωνικός εκσυγχρονισμός που επιχειρήθηκε από το 1880 και έπειτα με πολιτικό φορέα το κόμμα του Τρικούπη. Την ίδια περίοδο, όμως θα εμφανιστεί και ο κοινωνικός ριζοσπαστισμός, καθώς, με την ανάπτυξη της βιομηχανίας, θα δημιουργηθούν οι πρώτες προλεταριακές συσσωματώσεις και θα οργανωθούν τα πρώτα εργατικά σωματεία. Από τη δεκαετία του 1870 μέχρι το 1918 θα ιδρυθούν πολλές, διαφόρων τάσεων, σοσιαλιστικές και αναρχικές ομάδες και θα κυκλοφορήσουν σοσιαλιστικά έντυπα, αλλά δεν μπορούν ακόμη να συγκροτήσουν ενιαίο ρεύμα στην ελληνική κοινωνία.
Ούτε ο Φιλελευθερισμός, ωστόσο, μέχρι το 1909 δεν θα μπορέσει να επιβληθεί στα προχουντικά κοινωνικά στρώματα που είχαν στήριγμα το παλάτι και να αντιπαλέψει αποτελεσματικά την πολιτική τους έκφραση.
Το κίνημα του 1909 και η είσοδος του Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή αποτέλεσαν την καλύτερη στιγμή του κοινωνικού φιλελευθερισμού στην Ελλάδα, όταν ο ανερχόμενος αστισμός επιχείρησε τον αστικοδημοκρατικό εκσυγχρονισμό της χώρας. Εισήγαγε σε κάποιο βαθμό εκσυγχρονιστικά μέτρα, αλλά σταθερά προσανατολισμένος στο μεγαλοϊδεατισμό, ήταν μια μορφή εθνικοφιλελευθερισμού. Εμφορούνταν από την προσήλωση στα γνήσια λαϊκά στοιχεία και τον γηγενή πολιτισμό και τη δημοτική γλώσσα και μαζί στο εθνικιστικό πρότυπο της Μεγάλης Ιδέας. Η επικράτηση τέτοιων απόψεων ενείχε τα σπέρματα της συντηρητικής αναδίπλωσης του ελληνικού φιλελευθερισμού.
Την ίδια περίοδο (1915) θα ξεκινήσουν και οι προσπάθειες ενοποίησης των σοσιαλιστικών ομάδων για τη δημιουργία πολιτικού κόμματος της εργατικής τάξης και το 1918 ιδρύθηκε το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ), ενώ την ίδια χρονιά ιδρύθηκε η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδας (ΓΣΕΕ).
Τη δεκαετία του 1920, έπειτα από τη μπολσεβίκικη επανάσταση, τη στροφή του εργατικού κόμματος στην Ελλάδα στον τριτοδιεθνισμό, τη μικρασιατική καταστροφή και την κατάρρευση του μεγαλοϊδεατισμού, την εισροή των προσφύγων και τα πιεστικά οικονομικά προβλήματα, τα «επαναστατικά» όρια του Φιλελευθερισμού θα εξαντληθούν.
Στις δύσκολες οικονομικές συνθήκες της μεταπολεμικής περιόδου, με την ένταση της ταξικής πάλης και την παρουσία κόμματος που επαγγελλόταν την κοινωνική ανατροπή και την οργάνωση της σοσιαλιστικής κοινωνίας, για την αστική τάξη προείχε η συντήρηση των προνομίων της και η υποταγή του εργατικού και αγροτικού κινήματος.
Για τον ελληνικό φιλελευθερισμό ο εχθρός δεν θα είναι πλέον εξωτερικός, αλλά εσωτερικός, ταξικός. Απέναντι στον ταξικό εχθρό οι φιλελεύθερες δυνάμεις θα συμπορευτούν με τις συντηρητικές.
Οι φιλελεύθεροι θα συγκροτήσουν και κυβερνήσεις συνεργασίας με τους συντηρητικούς από τον Δεκέμβριο του 1926 μέχρι τον Ιούλιο του 1928 («Οικουμενική» και «Ευρέως Συνασπισμού»).
Στο πλαίσιο αυτό γίνονταν ανεκτές αυταρχικές λύσεις στο πολιτικό επίπεδο, ασύμβατες με τον αστικό κοινοβουλευτισμό, όπως οι δικτατορίες των βενιζελογενών Πάγκαλου, Κονδύλη και τέλος του Μεταξά, ενώ στο όνομα του νέου εχθρού θα χρησιμοποιηθούν ευρέως οι κατασταλτικές αστυνομικές και στρατιωτικές δυνάμεις για την αντιμετώπιση των εργατικών και αγροτικών κινητοποιήσεων. Τα προτάγματα της φιλελεύθερης αστικής ιδεολογίας, όπως η ελευθερία της σκέψης, τα ατομικά δικαιώματα, το δικαίωμα του συνέρχεσθαι, της απεργίας, θα θεωρούνται κομμουνιστικά και επικίνδυνα για την κυριαρχία της αστικής τάξης.
Ως νέα κυρίαρχη ιδεολογία -στη θέση της Μ. Ιδέας- θα αναχθεί ο αντικομμουνισμός. Από το 1924 θα δομούνται οι αντικομμουνιστικοί κατασταλτικοί μηχανισμοί του κράτους. Το 1924 ο Κονδύλης συγκρότησε ομάδες κρούσης εναντίον των κομμουνιστών και ο Πάγκαλος ίδρυσε στην αστυνομία αντικομουνιστικό τμήμα, που το 1927 θα εξελιχθεί σε υπηρεσία Γενικής Ασφάλειας του κράτους, ενώ ο Βενιζέλος θα ιδρύσει την ειδική ασφάλεια στο αρχηγείο της χωροφυλακής. Το 1929 ο Βενιζέλος θα δώσει στο κράτος ισχυρά νομικά εργαλεία εξασφάλισης του κοινωνικού συστήματος και των συμφερόντων της αστικής τάξης. Ο αντικομμουνισμός θα αναγορευτεί σε επίσημη κρατική ιδεολογία. Το ιδιώνυμο (ν. 4229) εδίωκε την κομμουνιστική ιδεολογία και δράση, δηλαδή οποιαδήποτε προσπάθεια ανατροπής του κοινωνικού συστήματος. Αν το κύριο έργο της χωροφυλακής μέχρι τώρα ήταν η καταδίωξη της λησταρχίας, από τώρα και μέχρι το τέλος της απριλιανής δικτατορίας τόσο η αστυνομία όσο και η χωροφυλακή θα επιδοθούν στην παρακολούθηση και τη δίωξη των κομμουνιστών.
Η συντηρητικοποίηση του ελληνικού Φιλελευθερισμού θα φτάσει στο σημείο, ώστε το 1936 οι πολιτικές δυνάμεις που τον εκπροσωπούσαν, αντί να συνεργαστούν με το Παλαϊκό Μέτωπο, να καταργήσουν την αυταρχική νομοθεσία και να κυβερνήσουν δημοκρατικά, προτίμησαν να συνεργαστούν με τις συντηρητικές αστικές δυνάμεις για να δώσουν την πρωθυπουργία στο Μεταξά -που το κόμμα του διέθετε μόνο 7 βουλευτές-, προσφέροντάς του την άνεση να κηρύξει δικτατορία.
Η ελληνική αστική τάξη στάθηκε κατά τη ρήση του Γληνού, μια τάξη με την ψυχή μεσαιωνικού καλόγερου, δηλαδή κλειστή και συντηρητική. Το ελληνικό κεφάλαιο δεν επένδυσε ποτέ στην ανάπτυξη της βιομηχανίας στην Ελλάδα, στάθηκε μεταπρατικό και διεθνές (εμπορικό, μεταφορικό, χρηματιστικό). Έτσι στην Ελλάδα δεν είχαμε ούτε αστική ανάπτυξη και εκβιομηχάνιση, ούτε σταθερούς αστικοδημοκρατικούς θεσμούς. Η χώρα στάθηκε από τους πιο αδύνατους κρίκους του καπιταλιστικού συστήματος και με μια κουτσουρεμένη αστική δημοκρατία.
Ο Χρήστος Τζήκας είναι Α. Καθηγητής και διδάσκει στο μεταπτυχιακό τμήμα του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης – ΑΠΘ.
