Γαλλική Επανάσταση: Η πτώση της Βαστίλλης και η κατάρρευση του καθεστώτος.
Κείμενο: Edward Burns*
Η κρίση της μοναρχίας
Η Γαλλική Επανάσταση εκδηλώθηκε, όταν εκδηλώθηκε, εξαιτίας της ανικανότητας της κυβέρνησης να ξεπεράσει την οικονομική κρίση. Όταν οι κυριότεροι υπουργοί του βασιλιά, ο Καλόν και ο Μπριέν, αποπειράθηκαν, το 1787 και το 1788, να επιβάλουν μια σειρά οικονομικών μεταρρυθμίσεων προκειμένου να προλάβουν τη χρεωκοπία, αντιμετώπισαν, όχι μόνο την αντίθεση, αλλά και την οργανωμένη αποφασιστικότητα των αριστοκρατών ν’ αποσπάσουν περισσότερα ακόμα προνόμια από το βασιλιά. Για να καλύψουν το αυξανόμενο έλλειμμα, οι υπουργοί πρότειναν νέους φόρους, ιδιαίτερα ένα φόρο χαρτοσήμου και έναν άμεσο φόρο στην ετήσια παραγωγή της γης. Ο βασιλιάς κάλεσε μια συνέλευση αξιωματούχων εκπροσώπων της αριστοκρατίας, με την ελπίδα να πείσει τους ευγενείς να συμφωνήσουν με τις αξιώσεις του. Αντί να συμφωνήσουν όμως, οι ευγενείς επέμεναν ότι, προκειμένου να επιβάλει ένα γενικό φόρο όπως ο φόρος χαρτοσήμου, ο βασιλιάς θα έπρεπε πρώτα να συγκαλέσει τη Γενική Συνέλευση των Τριών Τάξεων, αντιπροσωπευτικό σώμα των τριών τάξεων του βασιλείου.
Η Γενική Συνέλευση των Τριών Τάξεων
Η σύγκληση του σώματος αυτού, που είχε ενάμιση αιώνα να συγκληθεί, φαινόταν σε πολλούς η μόνη λύση των προβλημάτων της Γαλλίας που συνέχεια οξύνονταν. Αναμφίβολα, οι περισσότεροι από τους αριστοκράτες που ζήτησαν τη σύγκληση των Τριών τάξεων του, το έκαναν με κοντόφθαλμα και ιδιοτελή κίνητρα. Ωστόσο, οι πολιτικά σκεπτόμενοι πολίτες στο σύνολο τους συμφώνησαν με την ιδέα αυτή, έχοντας αβάσιμη ελπίδα ότι, αυτό το ασυνήθιστο γεγονός θα μπορούσε να επιφέρει ένα θαύμα και να σώσει τη χώρα από την καταστροφή. Στη διάρκεια της περιόδου πριν από την άνοδο του μοναρχικού απολυταρχισμού, όταν η Γενική Συνέλευση συγκαλούνταν λίγο πολύ τακτικά, οι αντιπρόσωποι κάθε τάξης ξεχωριστά συγκεντρώνονταν και ψήφιζαν ως μέλη διαφορετικών οργάνων. Γενικά, αυτό σήμαινε ότι η πρώτη και η δεύτερη τάξη συνασπίζονταν και ψήφιζαν εναντίον της τρίτης. Προς το τέλος του 18ου αιώνα, η τρίτη τάξη είχε αποκτήσει τόση δύναμη ώστε δεν ήταν διατεθειμένη να ανεχθεί μια τέτοια τροπή. Κατά συνέπεια, οι ηγέτες της απαίτησαν ν’ αποτελέσει ένα σώμα η συνέλευση και τα μέλη της να ψηφίσουν ως φορείς μιας ψήφου. Ακόμα -κι αυτό είναι το σημαντικότερο- επέμεναν να είναι οι αντιπρόσωποι της τρίτης τάξης διπλάσιοι αριθμό από εκείνους της πρώτης και της δεύτερης. Αφήνοντας άλυτο αυτό το ζήτημα, ο Λουδοβίκος ΙΣΤ’, το καλοκαίρι του 1788 υποχωρώντας στη λαϊκή απαίτηση, αποφάσισε τη σύγκληση Γενικής Συνέλευσης των Τάξεων τον Μάιο του επόμενου χρόνου.
Ο νέος πολιτικός ρόλος της Τρίτης Τάξης
Στους μήνες που μεσολάβησαν, το ζήτημα του «διπλασιασμού της τρίτης» συζητήθηκε έντονα. Όταν ο βασιλιάς εκδηλώθηκε εναντίον αυτής της ιδέας, έχασε οποιαδήποτε υποστήριξη ήταν δυνατό να έχει από την αστική τάξη ουσιαστικά προκαθόρισε το αποτέλεσμα της συνέλευσης. Αμέσως μετά την έναρξη της συνεδρίασης της συνέλευσης στις Βερσαλλίες, τον Μάιο του 1789, οι αντιπρόσωποι της τρίτης τάξης έκαναν το επαναστατικό βήμα να εγκαταλείψουν το σώμα και να ανακηρυχθούν σε Εθνική Συνέλευση. «Τι είναι η τρίτη το ρώτησε ο αββάς Σιεγέ (Sieyes), ένας από τους πιο εύγλωττους εκπροσώπους της νέας τάξης πραγμάτων, σ’ ένα περίφημο φυλλάδιο με τον τίτλο αυτό, τον Ιανουάριο του 17 απάντηση που έδωσε ο ίδιος τότε -«Τα πάντα»- ήταν η απάντηση που η ίδια η τρίτη τάξη έδωσε όταν συγκρότησε την Εθνοσυνέλευση της Γαλλίας. Ο Σιεγέ, σε αντίθεση με τους περισσότερους επαναστάτες εκείνης της περιόδου, άντλησε την απάντηση από τον Ρουσσώ και υποστήριξε ότι η τρίτη τάξη ήταν το έθνος και ότι το έθνος ήταν κυρίαρχο. Οι δικηγόροι και επιχειρηματίες της τρίτης τάξης προωθούσαν αυτό το αίτημα. Όταν κλειδώθηκαν έξω από την αίθουσα συνεδριάσεων της Συνέλευσης στις 20 Ιουνίου 1780, εκπρόσωποι της τρίτης τάξης και μερικοί αριστοκράτες κληρικοί που τους υποστήριζαν, πήγαν να συνεδριάσουν σε γειτονική αίθουσα που χρησιμοποιούνταν για τη διεξαγωγή λεγόμενου «παιχνιδιού της παλάμης» (jeu de paurne) είδους τέννις.
Ο όρκος του jeu de ρaume
Εκεί, κάτω από την ηγεσία του Μιραμπώ και του αββά δεσμεύτηκαν με κοινό όρκο να μη φύγουν προτού συντάξουν ένα σύνταγμα για τη Γαλλία. Αυτός ο όρκος του jeu de ρaume στις 20 Ιουνίου 1789, υπήρξε η πραγματική έναρξη της Γαλλικής Επανάστασης. Αναλαμβάνοντας την εξουσία να αναδημιουργήσει το κράτος στο όνομα του λαού, η Γενική Συνέλευση διαμαρτυρήθηκε απλώς εναντίον της βασιλείας του Λουδοβίκου, αλλά διεκδίκησε το δικαίωμα της να ενεργήσει ως ανώτατη εξουσία του έθνους. Στις 27 Ιουνίου, ο βασιλιάς αποδέχτηκε ουσιαστικά το γεγονός αυτό, διατάσσοντας τους υπόλοιπους εκπροσώπους των προνομιούχοι τάξεων να συνεδριάσουν μαζί με την τρίτη τάξη ως μέλη της Εθνοσυνέλευσης.
Το πρώτο στάδιο της Επανάστασης
Η πορεία της Γαλλικής Επανάστασης ολοκληρώθηκε σε τρία ίδια, το πρώτο από τα οποία κάλυψε την περίοδο από τον Ιούνιο του 1739 μέχρι τον Αύγουστο του 1792. Στη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους αυτής της περιόδου, οι τύχες της Γαλλίας ήταν στα χέρια της Εθνοσυνέλευσης. Γενικά, το στάδιο αυτό ήταν μετριοπαθές – οι εξελίξεις ελέγχονταν από φιλελεύθερους ευγενείς και εξίσου φιλελεύθερους εκπροσώπους της τρίτης τάξης. Τρία ωστόσο γεγονότα του καλοκαιριού και του φθινοπώρου του 1789 έδειξαν ότι η επανάσταση επρόκειτο να διαποτίσει την ίδια την καρδιά της γαλλικής κοινωνίας, επιδρώντας τόσο στον πληθυσμό των πόλεων όσο και στους αγρότες της υπαίθρου. Τα νέα των γεγονότων του τέλους της άνοιξης του 1789 απλώθηκαν γρήγορα σ’ όλη τη Γαλλία. Από την αρχή ακόμα των ακάματων συζητήσεων για τη φύση της πολιτικής κρίσης, το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης ήταν έντονο.
Η πτώση της Βαστίλλης
Η προσοχή της δεν είχε αφυπνιστεί μόνο από την απήχηση αφηρημένων πολιτικών συνθημάτων. Οι τιμές είχαν φτάσει σε τέτοια ύφη, ώστε το κόστος του ψωμιού που κατανάλωνε μια φτωχή οικογένεια απορροφούσε περισσότερο από το 50% του εισοδήματος της τον Αύγουστο του 1788 και το Φεβρουάριο και τον Ιούλιο του 1789. Ήταν διαδεδομένη αντίληψη ότι η αριστοκρατία και ο βασιλιάς συνωμοτούσαν από κοινού για να τιμωρήσουν την εξεγερμένη τρίτη τάξη ενθαρρύνοντας την έλλειψη αγαθών και τις υψηλές τιμές. Οι φήμες οργίαζαν στο Παρίσι στη διάρκεια των τελευταίων ημερών του Ιουνίου 1789. Στις λέσχες τους και στα μαγαζιά τους. οι άνθρωποι εκείνοι που θα έμεναν στην ιστορία ως «αβράκωτοι» (sans culottes) -αρχιτεχνίτες, ειδικευμένοι εργάτες, μαγαζάτορες, μικρέμποροι- ανησυχούσαν για την τύχη τους. Αποφασισμένοι να αποκτήσουν όπλα για να υπερασπίσουν τους εαυτούς τους από την απειλή της αντεπανάστασης. επιτέθηκαν και κυρίευσαν το μεσαιωνικό φρούριο της. Βαστίλλης στις 14 Ιουλίου 1789, πιστοποιώντας έτσι την ανυπαρξία της βασιλικής εξουσίας στην ίδια την πρωτεύουσα του κράτους. Κτισμένη το Μεσαίωνα ως οχυρό, η Βαστίλλη δεν έπαιζε πια σοβαρό ρόλο ούτε χρησιμοποιόταν πολύ· συμβόλιζε ωστόσο τη βασιλική εξουσία για τις μάζες. Όταν τα πλήθη απαίτησαν όπλα από το διοικητή της, εκείνος αρνήθηκε και άνοιξε πυρ. Ο λαός πήρε εκδίκηση καταλαμβάνοντας το κτίριο και σκοτώνοντας το διοικητή.
Ο «μεγάλος φόβος»
Η πτώση της Βαστίλλης ήταν το πρώτο από εκείνα τα γεγονότα που επρόκειτο να δείξουν την εμμονή του λαού στην επαναστατική αλλαγή. Το δεύτερο τέτοιο γεγονός συνέβη στην ύπαιθρο, όπου οι αγρότες υπέφεραν από τις άμεσες επιπτώσεις της οικονομικής στέρησης. Κι εκείνοι επίσης φοβούνταν μια μοναρχική και αριστοκρατική αντεπανάσταση. Καθώς αδημονούσαν να μάθουν νέα από τις Βερσαλλίες, η προσμονή τους μετατράπηκε σε φόβο όταν άρχισαν να καταλαβαίνουν ότι μια αστική επανάσταση ίσως να μην ασχοληθεί με τα προβλήματα τους. Φοβισμένοι και αβέβαιοι, οι αγρότες σε πολλές περιοχές της Γαλλίας πανικοβλήθηκαν τον Ιούλιο και τον Αύγουστο, πυρπόλησαν αρχοντικά μαζί με τα μητρώα που ήταν εκεί, κατέστρεψαν μοναστήρια και κατοικίες επισκόπων και δολοφόνησαν μερικούς από τους ευγενείς που τόλμησαν να αντισταθούν.
Οι «ημέρες του Οκτωβρίου»
Το τρίτο περιστατικό λαϊκής εξέγερσης, τον Οκτώβριο του 1789, προκλήθηκε επίσης από την οικονομική κρίση. Αυτή τη φορά οι γυναίκες, αγανακτισμένες από την τεράστια αύξηση της τιμής του ψωμιού και αναστατωμένες από φήμες σύμφωνα τις οποίες ο βασιλιάς ήταν απρόθυμος να συνεργαστεί με Εθνοσυνέλευση, έκαναν πορεία ως τις Βερσαλλίες απαίτησαν ακρόαση. Μη όντας ικανοποιημένες με την υπό τους από την Εθνοσυνέλευση, παραβίασαν τις πύλες των ανακτόρων και μπήκαν στον αυλόγυρο, φωνάζοντας στον βασιλιά να επιστρέψει στο Παρίσι. Το απόγευμα της επόμενης ημέρας, ο βασιλιάς υποχώρησε. Η Εθνοφρουρά, φιλική προς τους διαδηλωτές, οδήγησε το πλήθος πίσω στο Παρίσι, ενώ επικεφαλής της πορείας βρισκόταν ένας στρατιώτης που κρατούσε ψηλά ένα καρβέλι ψωμί καρφωμένο στην ξιφολόγχη του.
Επιτεύγματα του πρώτου σταδίου: Η κατάργηση των φεουδαλικών προνομίων
Και στις τρεις περιπτώσεις, οι παραπάνω λαϊκές εξεγέρσεις είχαν αποφασιστικό αποτέλεσμα όσον αφορά στην πορεία των πολιτικών γεγονότων που εκτυλίσσονταν στις Βερσαλλίες. Η κατάληψη της Βαστίλλης συνετέλεσε ώστε να πειστούν ο βασιλιάς και οι ευγενείς να αντιμετωπίσουν την Εθνοσυνέλευση ως το νομοθετικό σώμα του έθνους. Ο «Μεγάλος Φόβος» ενέπνευσε μια εξίσου μεγάλη κατάπληξη στους ρήτορες της Εθνοσυνέλευσης· στις 4 Αυγούστου, διαμιάς, τα κατάλοιπα τοι φεουδαλισμού εξαλείφτηκαν. Η εκκλησιαστική «δεκάτη» και οι αγγαρείες καταργήθηκαν η δουλοπαροικία έφτασε στο τέλος της. Τα κυνηγετικά προνόμια των ευγενών έπαψαν να υπάρχουν. Οι φοροαπαλλαγές και τα μονοπώλια κάθε είδους θυσιάστηκαν ως αντίθετα προς τη φυσική ισότητα. Αν και οι ευγενείς δεν έχασαν όλα τα προνόμια τους, το τελικό αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων των «ημερών του Αυγούστου» ήταν η εξάλειψη των ταξικών διακρίσεων και η νομική εξίσωση όλων των Γάλλων πολιτών.
Η διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου
Μετά την κατάργηση των προνομίων, η Εθνοσυνέλευση έστρεψε την προσοχή της στη σύνταξη ενός χάρτη ελευθεριών. Το αποτέλεσμα ήταν η Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη, που εκδόθηκε τον Σεπτέμβριο του 178S. Η ιδιοκτησία διακηρύχθηκε φυσικό δικαίωμα, όπως η ελευθερία η ασφάλεια και η «αντίσταση στην καταπίεση». Η ελευθερία του λόγου, η ανεξιθρησκεία και η ελευθεροτυπία διακηρύχθηκαν απαράβατες. Διακηρύχθηκε επίσης το δικαίωμα των πολιτών για ίση μεταχείριση στα δικαστήρια. Κανείς δεν μπορούσε να φυλακιστεί ή να υποστεί μια οποιαδήποτε ποινή παρά μόνο σύμφωνα με το νόμο. Η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας επιβεβαιώθηκε και οι δημόσιοι υπάλληλοι αντιμετώπιζαν απόλυση σε περίπτωση κατάχρησης των εξουσιών που τους είχαν παραχωρηθεί.
*Απόσπασμα από το βιβλίο του Edward Burns. Ευρωπαϊκή ιστορία. Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης. Τόμος Α’. Μετάφραση: Τάσος Δαρβέρης. Εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1983.
Οι φωτογραφίες είναι από εδώ: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%95%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7
