Η τέχνη στην αρχαία Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία
Κείμενο: Άννυ Μάλαμα
Εισαγωγή
Φαραώ και πυραμίδες: πρόκειται ίσως για τους αμεσότερους συνειρμούς που προκύπτουν, όταν κανείς αναφέρεται στην αρχαία Αίγυπτο (πιθανώς μαζί με τις μούμιες και την Κλεοπάτρα). Τα ερωτήματα που εδώ θα πρέπει κυρίως να μας απασχολήσουν – εκπαιδευτές και εκπαιδευόμενους – είναι:
- γιατί η τέχνη της αρχαίας Αιγύπτου, όπως αναπτύσσεται στα πεδία της αρχιτεκτονικής, της ζωγραφικής και της γλυπτικής, αποτελεί αναπόσπαστο κρίκο κάθε χρονικού της ιστορίας της τέχνης;
- με ποιον τρόπο αυτή μπορεί τελικά να συνδέεται (μέσα από συνέχειες και ρήξεις) με τη δική μας εποχή;
- πόσο δηλωτικές μπορεί να είναι οι καλλιτεχνικές διατυπώσεις του τρόπου, με τον οποίο είναι οργανωμένη η κοινωνία;
Πριν προχωρήσουμε στην παράθεση των δεδομένων, κρίνεται σκόπιμο να υπενθυμίσουμε κάποιες βασικές παραμέτρους αντιμετώπισης του υλικού, που ήδη από την εισαγωγή έχουμε επισημάνει: α. οι όροι τέχνη, καλλιτέχνης, έργο τέχνης, είναι σε κάθε περίπτωση ιστορικά φορτισμένοι. Καλούμαστε έτσι κάθε φορά – στο βαθμό που κάτι τέτοιο είναι εφικτό – να τους αποφορτίσουμε από τις σημασίες, με τις οποίες τους έχει επενδύσει ο σύγχρονος δυτικός κόσμος (και του οποίου όλοι εμείς είμαστε μέρος), και να προσπαθήσουμε να τους αντιληφθούμε σε συνάρτηση με την ιστορία και τα κοινωνικά συμφραζόμενα της εποχής που εξετάζουμε.
Τα δεδομένα και οι πληροφορίες που συμβαίνει να έχουμε στη διάθεσή μας, δεν είναι σε καμία περίπτωση δυνατό να καλύπτουν όλο το φάσμα της κοινωνικής διαστρωμάτωσης ή να εκπροσωπούν το ίδιο αντιπροσωπευτικά φύλα και επιμέρους κοινωνικές ομάδες. γ. η ιστορία της τέχνης δεν είναι μια ενιαία, εξελικτική διαδρομή, στη διάρκεια της οποίας παρακολουθούμε τη σταδιακή μετάβαση από τις λιγότερο στις περισσότερο προηγμένες καλλιτεχνικές εκφάνσεις. (Με άλλα λόγια, δεν είναι η τέχνη των σπηλαίων το πρώτο σκαλοπάτι σε μια κλίμακα που οδηγεί στις ανώτερες βαθμίδες της τέχνης της αναγέννησης, για παράδειγμα.)
Οι πυραμίδες
Αρχιτεκτονική – ζωγραφική – γλυπτική
Η συνεξέταση των δεδομένων, που αφορούν στους τομείς της αρχιτεκτονικής, της ζωγραφικής και της γλυπτικής, ξεκινά από το γεγονός της βασικής, κεντρικής μας αναφοράς στην τέχνη των πυραμίδων. Και μας ωθεί κατ’ επέκταση, πριν από οτιδήποτε άλλο, να υπογραμμίσουμε το ακόλουθο παράδοξο – για το σημερινό θεατή – σημείο: πρόκειται για ένα σύνολο καλλιτεχνικών έργων που παράγονται με εξαιρετική επιμέλεια για να παραμείνουν ουσιαστικά αθέατα και σφραγισμένα, προορισμένα να συνοδεύσουν την ψυχή του νεκρού στο μακρινό της ταξίδι, διατηρώντας τη μορφή του, καταργώντας τη λήθη και εξασφαλίζοντας έτσι την αθανασία.
Μεγαλόπρεπα ταφικά μνημεία, οι πυραμίδες, λίθινοι, ογκώδεις κώνοι, ορθώνονται, σηματοδοτώντας το σημείο όπου κείτεται όχι ένας οποιοσδήποτε νεκρός αλλά ένας νεκρός βασιλιάς. Ένας νεκρός θεός θα μπορούσαμε να πούμε, αφού στη συνείδηση των Αιγυπτίων οι βασιλιάδες είναι πλάσματα θεϊκά.
Στις πυραμίδες, λοιπόν, επρόκειτο να φιλοξενηθεί το ταριχευμένο σώμα του βασιλιά (η μούμια του) και να διατηρηθεί το μικρό του σύμπαν, προκειμένου να τηρηθούν όλες οι προϋποθέσεις που θα διασφάλιζαν τη συνέχεια της ζωής και τη διατήρηση της ψυχής στον άλλο κόσμο.
Η συμβολή της εικόνας ήταν αναγκαία στην κατεύθυνση αυτή και άρα, ο ρόλος, που η γλυπτική και η ζωγραφική θα αναλάμβαναν, αποφασιστικής σημασίας. Δεν αρκούσε να παραμείνει άφθαρτο το σώμα του βασιλιά, αλλά και η εικόνα του, αφού ο βασιλιάς ήταν ζωντανός όσο σωζόταν το είδωλό του.
Αναμφίβολα, η οικοδόμηση των μνημειακών αυτών κτισμάτων, ο πλούτος του περιεχομένου τους και ο εντυπωσιακός διάκοσμός τους, προϋποθέτουν ένα ισχυρό διοικητικό κέντρο και μία ιδιαιτέρως συγκεντρωτική κοινωνική οργάνωση.
Αρκεί να αναλογιστούμε τον αριθμό των εργαζομένων, τις ώρες εργασίας, το συντονισμό, την τεχνογνωσία, τις δαπάνες που απαιτούνταν για ένα τέτοιο αποτέλεσμα, για να συνειδητοποιήσουμε με πόσες προσδοκίες επενδύονταν η ανέγερση και η διακόσμησή τους.
Το ειδικό προνόμιο των βασιλιάδων να μεριμνούν για την εξασφάλιση της μετά θάνατον παρουσίας τους, άρχισαν κάποια στιγμή να μοιράζονται ευρύτερα τμήματα των ηγετικών στρωμάτων της αιγυπτιακής κοινωνίας, οι ευγενείς και οι αξιωματούχοι. Η διάταξη των πυραμίδων τους γύρω (και εμφανώς χαμηλότερα) από τον τύμβο του βασιλιά είναι βέβαια δηλωτική της αποδοχής εκ μέρους τους της καθεστηκυίας κοινωνικής διαστρωμάτωσης.
Ο ρόλος της εικόνας
Εξαιρετικά χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της τοιχογραφίας από έναν τάφο στις Θήβες, όπου τα δέντρα, τα φυτά, τη λίμνη, τις πάπιες και τα ψάρια τα κοιτάζουμε κατά περίπτωση από πάνω (τη λίμνη), από το πλάι (τα δέντρα), από μεγαλύτερη (ψάρια) ή μικρότερη (ανθρώπινη μορφή) απόσταση, ελεύθερα και μόνο σε σχέση με το πώς θα μας δοθεί η σαφέστερη εντύπωση των πραγμάτων. Ασφαλώς, ό,τι ενσωματώνεται στην εικόνα είναι ό,τι θεωρείται σημαντικό και άρα, αξιομνημόνευτο. Εξάλλου, τις παραστάσεις συνοδεύουν επιγραφές προκειμένου να καθίσταται ευκρινέστερο το περιεχόμενο και να τονίζονται τα σημεία στα οποία είναι επιθυμητό να δοθεί έμφαση.
Αν η μέθοδος μας θυμίζει τον τρόπο με τον οποίο ζωγραφίζουν τα παιδιά, δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει, ωστόσο, ότι οι Αιγύπτιοι εργάζονται πολύ συστηματικά και ότι τίποτα, στον τρόπο με τον οποίο οργανώνουν τις παραστάσεις τους, δεν είναι τυχαίο.
Επιπλέον, στις εικόνες δεν αποτυπώνεται μόνο η μορφή των πραγμάτων, αλλά και η σημασία τους, η ταυτότητά τους. Έτσι, τηρούνται ειδικοί κώδικες απόδοσης του βασιλιά, της ανδρικής και της γυναικείας φιγούρας, των θεών, μελών των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων κ.ο.κ.
Ο αιγύπτιος καλλιτέχνης δεν καλείται να πρωτοτυπήσει. Αντιθέτως, μαθητεύει προκειμένου να μάθει να παράγει εικόνες με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο από τον οποίο δεν πρέπει (γιατί δεν χρειάζεται) καθόλου να αποκλίνει.
Επιτυχημένα δρα εκείνος που αναπαράγει τα έργα του παρελθόντος, τα οποία ήδη έχουν κερδίσει την καταξίωση και το θαυμασμό. Η πρωτοτυπία δεν είναι ζητούμενο. Κατά συνέπεια, η αιγυπτιακή τέχνη παραμένει πιστή στους ίδιους αισθητικούς κώδικες – γνώρισμα σταθερότητας και στο ιδεολογικό αλλά και στο επίπεδο της κοινωνικής οργάνωσης – για περισσότερα από χίλια χρόνια.
Παρένθεση θεωρείται η περίοδος της βασιλείας του Αμένωφι του Δ’ και του Τουταγχαμών, καθώς τα χρόνια αυτά διακρίνονται στις καλλιτεχνικές διατυπώσεις νεωτερισμοί και μία ρήξη με τους παραδοσιακούς τρόπους απεικόνισης προσώπων, ρόλων και θεμάτων.
Οι καινοτομίες της περιόδου του Αμένωφι σχετίζονται πιο συγκεκριμένα, με τη διάθεσή του να ταυτιστεί με έναν μόνο θεό, τον Ατέν (ο οποίος συμβολίζεται με την ηλιακή σφαίρα και τις ακτίνες της), καταργώντας τη λατρεία των υπόλοιπων θεοτήτων.
Στην προέκτασή της, η βασιλεία του Τουταγχαμών εγκρίνει απεικονίσεις που νομιμοποιούν την ισότιμη (σχεδόν) παρουσίαση του βασιλιά και της βασίλισσας, σε πόζες πολύ πιο χαλαρές από εκείνες στις οποίες οι Αιγύπτιοι είχαν συνηθίσει να εικονίζονται οι αξιωματούχοι τους. Ο Τουταγχαμών, εξάλλου, ήταν εκείνος που επανέφερε τη λατρεία «των παλιών θεών» και κυρίως αποκατέστησε την πρωτοκαθεδρία των ιερέων του Άμον. Είναι ενδεικτικό ότι, ενώ το κανονικό του όνομα ήταν Τουταγχατέν, που σήμαινε «ζωντανή εικόνα του Ατέν», έμεινε στην ιστορία ως Τουταγχαμών, δηλαδή «ζωντανή εικόνα του Άμον».
Στοιχεία, όπως το πολύ νεαρό της ηλικίας του, ανέλαβε την εξουσία στα εννιά του χρόνια, εικασίες που αφορούν στα αίτια του θανάτου του λίγα μόλις χρόνια αργότερα, σε συνδυασμό με το γεγονός του πλούτου και της ποσότητας των ευρημάτων του τάφου του, συνέβαλαν στην ανάδειξή του στο δημοφιλέστερο Φαραώ των νεότερων χρόνων και σε ένα από τα σημαντικότερα «εξαγώγιμα» προϊόντα της Αιγύπτου. Είναι χαρακτηριστικό ότι αντιπροσωπευτικό σύνολο των προερχόμενων από τον τάφο του ευρημάτων περιοδεύει τακτικά εκτός Αιγύπτου, σε μεγάλα μουσεία του κόσμου.
Το καλλιτεχνικό αυτό άνοιγμα, η υπέρβαση του κανόνα και των παραδεδομένων τύπων στα χρόνια της Δέκατης όγδοης Δυναστείας, στόχευε να καταστήσει σαφές -και στο επίπεδο της εικόνας- ότι τα πράγματα είχαν διαφοροποιηθεί. Η εξουσία του ιερατείου περιοριζόταν και απόλυτος κοσμικός και θρησκευτικός άρχοντας, μοναδικός εκπρόσωπος της θεϊκής εξουσίας στη γη, ήταν ο Φαραώ.
Γι’ αυτό το καλλιτεχνικό άνοιγμα έδωσε σίγουρα κάποια ερεθίσματα και η ευρύτερη επαφή των Αιγυπτίων με την Κρήτη και τα ανάλαφρα δείγματα της καλλιτεχνικής παραγωγής του Μινωικού πολιτισμού. Πολύτιμα λίθινα και μεταλλικά σκεύη, πολύχρωμη καμαραϊκή κεραμική, κοσμήματα, ειδώλια και σφραγίδες από ημιπολύτιμους λίθους, χρυσό και ελεφαντόδοντο, είναι κάποια από τα εντυπωσιακά ευρήματα.
Στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ. χτίζονται στην Κρήτη τα πρώτα ανάκτορα στην Κνωσό, τη Φαιστό, τα Μάλια και τη Ζάκρο. Η κατασκευή των ανακτόρων συνδέεται με την ύπαρξη κεντρικής εξουσίας, οργανωμένου συστήματος διοίκησης και αυστηρής ιεραρχίας, καθώς και με τη μεθόδευση καταμερισμού της εργασίας.
Για την εξυπηρέτηση των αναγκών της διοίκησης, αλλά και της αυξημένης εμπορικής δραστηριότητας σε όλο το Αιγαίο, αναπτύσσεται το πρώτο σύστημα γραφής στην Κρήτη, η ιερογλυφική γραφή, που εξελίσσεται αργότερα στη γραμμική ιερογλυφική.
Η λατρεία στην Κρήτη φαίνεται πως ασκείται σε ιερά σπήλαια και ιερά κορυφής, ενώ χώρους λατρευτικούς διαθέτουν και τα ανάκτορα, αλλά και κάποιες κατοικίες. Οι ταφές οργανώνονται σε θολωτούς τάφους, ορθογώνια οστεοφυλάκια, ταφικές λάρνακες (σαρκοφάγους) και ταφικά διαμερίσματα που περικλείονται από περίβολο. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα περισσότερα από τα πολυτελή αντικείμενα που αναφέραμε παραπάνω έχουν βρεθεί σε ταφές.
Τι συμβαίνει στη Μεσοποταμία
Μεσοποταμία αποκαλούμε την περιοχή της Μέσης Ανατολής που καλύπτει γεωγραφικά την κοιλάδα του Τίγρη και του Ευφράτη και στην οποία αναπτύχθηκαν ισχυρές αυτοκρατορίες και σημαντικοί αρχαίοι πολιτισμοί, όπως ο πολιτισμός των Σουμερίων, των Βαβυλωνίων, των Ασσύριων και των Περσών.
Το γεγονός ότι για την τέχνη των περιοχών αυτών γνωρίζουμε λιγότερα σε σχέση με την τέχνη των αρχαίων Αιγυπτίων ή των αρχαίων Ελλήνων, σχετίζεται με μια σειρά από λόγους, λιγότερο ή περισσότερο προφανείς. Θα μπορούσαμε να τους συνοψίσουμε στα ακόλουθα σημεία:
- ζητήματα πρακτικού χαρακτήρα, όπως η απουσία λατομείων στην περιοχή της Μεσοποταμίας και η χρήση πλίνθων στις οικοδομικές εργασίες, υλικού περισσότερο ευάλωτου στις δοκιμασίες του χρόνου και των καιρικών συνθηκών,
- διαφορετικές δοξασίες σε σχέση με εκείνες των Αιγυπτίων (για παράδειγμα, απουσιάζει η αντίληψη πως για να διατηρηθεί η ψυχή χρειάζεται να διατηρηθεί το σώμα και η εικόνα του).
Οι πολιτισμοί της Μεσοποταμίας χαρακτηρίζονται από την παρουσία μεγάλων δημόσιων έργων κοσμικού και θρησκευτικού χαρακτήρα (ανάκτορα και ναούς), καθώς και από σημαντικά έργα υποδομής (υδραγωγεία, αποχετευτικά συστήματα, γέφυρες) και οχύρωσης (τείχη, πύλες, οχυρώσεις). Γενικότερα, έφτασαν σ’ ένα υψηλό επίπεδο διοικητικής οργάνωσης και σχετικών επινοήσεων• οργάνωσαν συστήματα γραφής και θέσπισαν νομοθεσία (είναι περίφημος ο νομοθετικός κώδικας του βασιλιά της Βαβυλωνίας Χαμουραμπί, -γύρω στα 1792-49 π.Χ.- ο οποίος αφορούσε σε θέματα ιδιοκτησίας, εμπορικών συναλλαγών και επαγγελματικής ταυτότητας, διευρύνοντας σημαντικά τη βασιλική εξουσία). Τέλος, δεν είναι τυχαίο ότι μέχρι σήμερα χρησιμοποιούμε το σύστημα των Σουμερίων (με βάση τον αριθμό εξήντα) για τη μέτρηση της ώρας και των μοιρών.
Αντίστοιχα των πυραμίδων της Αιγύπτου, μπορούν ίσως να θεωρηθούν τα Ζιγκουράτ -πυραμιδόσχημοι κλιμακωτοί πύργοι- των Βαβυλώνιων (από τα οποία φαίνεται πως τροφοδοτήθηκε και ο μύθος του Πύργου της Βαβέλ), που σχετίζονται με τη θρησκεία και τις λατρείες των αναρίθμητων ουσιαστικά θεοτήτων, στο πλαίσιο μιας κοσμολογικής θεώρησης όπου κυρίαρχο ρόλο παίζει η λατρεία του υγρού στοιχείου, ενώ μέλος του οργανωμένου ιερατείου είναι και ο βασιλιάς. Γενικότερα, σ’ ένα εχθρικό φυσικό περιβάλλον, όπως αυτό της ευρύτερης περιοχής της Μεσοποταμίας, με έντονα καιρικά φαινόμενα, οι λατρείες προσπαθούν να εξευμενίσουν τις ανεξέλεγκτες δυνάμεις της φύσης.
Τα χαρακτηριστικότερα (σωζόμενα) καλλιτεχνικά αντικείμενα των πολιτισμών της Μεσοποταμίας μπορεί να:
- σχετίζονται με τη λατρεία (π.χ. αγαλματίδια πιστών σε στάση προσευχής)
- προέρχονται από ταφές (π.χ. ανάγλυφες συνήθως πλάκες με πολεμικές σκηνές φτιαγμένες από αλάβαστρο)
- αφορούν στις συναλλαγές και το εμπόριο (κυλινδρικές πήλινες σφραγίδες δηλωτικές της ιδιοκτησίας)
Η αγάπη για τη λεπτομέρεια, τη συμμετρία και την ακρίβεια στην εκτέλεση είναι στοιχεία εμφανή στα διάφορα σωζόμενα δείγματα.
Οι αφηγηματικές δυνατότητες της εικόνας αξιοποιούνται επίσης στο έπακρο, με αποτέλεσμα να παρακολουθούμε τη διήγηση μακροσκελών επικών ιστοριών, χωρίς τη μεσολάβηση λόγου. Σχετικά σωζόμενα μνημεία, όπως η νικητήρια στήλη του Naramsin, επιδιώκουν κατά κύριο λόγο να δοξολογήσουν και να διατηρήσουν στη μνήμη τις νίκες του ηγεμόνα και τις διακρίσεις του στα πεδία της μάχης. Τα έργα που παράγονται με αυτό το σκεπτικό έχουν σαφή προπαγανδιστικό χαρακτήρα και προωθούν κατά κάποιο τρόπο πολιτικές επιδιώξεις και διπλωματικούς χειρισμούς.
Αξίζει εδώ ίσως να θυμηθούμε και τις σκηνές κυνηγιού από τα σπήλαια του Lascaux και της Altamira (που τις προσεγγίσαμε στη σχετική με τους προϊστορικούς πολιτισμούς διδακτική ενότητα) και τις μορφές των άγριων ζώων που απεικονίζονται εκεί, για να κατανοήσουμε πώς η προπαγάνδα μπορεί να συναντά τη μαγεία· η εικόνα λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο, ως σύμβολο δύναμης και ως υπόμνηση κυριαρχίας. Όσο ο εχθρός εικονίζεται ηττημένος και καθηλωμένος διαφυλάσσεται η τήρηση του συσχετισμού δυνάμεων. Η εικόνα αποκτά έτσι, με διαφορετικό τρόπο, μαγικές διαστάσεις.
Πηγή: Ιστορία της τέχνης. Επιστημονική Ευθύνη: Άσπα Τσαούση, Δρ. Κοινωνιολογίας, Επίκ. Καθηγήτρια ALBA. Συγγραφή: Μάλαμα Άννυ. Έκδοση του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, 2008.
Οι φωτογραφίες είναι από εδώ:
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%83%CF%83%CF%85%CF%81%CE%AF%CE%B1
