Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833)
Ο Αδαμάντιος Κοραής στη σύντομη, σεμνή και λιτή «αυτοβιογραφία» αφηγείται έτσι περίπου τη ζωή του ως τα 24 χρόνια του: Γεννήθηκα στις 27 Αυγούστου του 1748 στη Σμύρνη, πρωτότοκος γιος του Ιωάννη Κοραή από τη Χίο και της Θωμαΐδας Ρυσίου από τη Σμύρνη… Ο πατέρας μου δεν είχε την ευτυχία να έχει μόρφωση αξιόλογη, η μητέρα μου όμως είχε λάβει ανατροφή πιο φροντισμένη, γιατί είχε την ευτυχία να είναι κόρη του Αδαμάντιου Ρύσιου, του πιο σοφού ανθρώπου που είχε κείνο τον καιρό η ελληνική φιλολογία. Εκείνος πέθανε το 1747, ένα χρόνο πριν γεννηθώ εγώ… Ο πατέρας μου, αν και στερημένος από αξιόλογη παιδεία, ήταν προικισμένος με φυσικά χαρίσματα και είχε κατανοήσει ότι: «μόνη η παιδεία τελειοποιεί τα δώρα της φύσεως». Είχε αληθινό έρωτα για την παιδεία και όπως ήταν φυσικό φρόντισε για την παιδεία των τέκνων του… Ο θάνατος όμως του παππού μου το 1747 ανάγκασε τον πατέρα μου να μας εμπιστευθεί στο ελληνικό σχολείο που είχε πρόσφατα τότε ιδρυθεί στη Σμύρνη (πρόκειται για την Ευαγγελική Σχολή) και είχε σχολάρχη έναν ιερωμένο, τον Ιερόθεο Δενδρινό από την Ιθάκη.
Ο δάσκαλός μας και το σχολείο είχαν τα γνωρίσματα όλων των διδασκάλων και σχολείων εκείνης της εποχής στον ελληνικό χώρο: πρόσφεραν διδασκαλία φτωχή και τη συνόδευαν με ραβδισμό πλουσιοπάροχο.
Ο πατέρας μου ήταν έμπορος μεταξωτών υφασμάτων στο (λεγόμενο) Βεζεστένιο της Σμύρνης… Και επιθυμούσε να επεκτείνει το εμπόριό του με τους θαλάσσιους δρόμους ως την Ολλανδία, ακολουθώντας στο θέμα αυτό το παράδειγμα του πεθερού του και παππού μου. Αλλά ήθελε να έχει εκεί άνθρωπο δικό του ως αντιπρόσωπο… Έτσι λοιπόν το 1772 μπήκα σε πλοίο δανικό και ύστερα από 26 μέρες ταξίδι έφτασα στο Λιβόρνο κι από λίγες μέρες αργότερα έφτασα στο Αμστελόδαμο (Άμστερνταμ)…
Ο Κοραής τα χρόνια της διαμονής του στην Ολλανδία τα χρησι¬μοποιεί για την πνευματική του συγκρότηση. Έπειτα από εφτά χρόνια θα ξαναπάει στη Σμύρνη. Στα 1782 πηγαίνει στο Μομπελλιέ της Γαλλίας, για να σπουδάσει ιατρική. Στα 1787 τον βρίσκουμε στο Παρίσι, όπου θα παραμείνει ως το θάνατό του, 6 Απριλίου του 1833.
Εδώ ζει την Επανάσταση, τη θαυμάζει, την κρίνει και την αξιολογεί: «Τας μέχρι τούτου απορίας μου περί της εις την πατρίδα επιστροφής… έλυσε πλέον ολότελα η πολιτική μεταβολή της Γαλλίας, και απεφάσισα αμεταθέτως να μη συζήσω εις το εξής με τυράννους…».
Βαθιά στοχαστικός, με πλούσιο προβληματισμό συγκροτεί την προσωπικότητά του μέσα από πολλές και πλούσιες εμπειρίες.
Συνδέει αναπόσπαστα στη συνείδησή του τα κλασικά γράμματα και την ελευθερία. Όταν λέει «Δράξασθε παιδείας», ξέρει καλά ότι συμβουλεύει τους πατριώτες του να δράξουν ένα όπλο. «Ο Πάπα-τρέχας» είναι ένα προσκλητήριο παιδείας γεμάτο ζωντάνια, λαϊκότητα και χαριτολόγο διάθεση, για να γίνει προσιτό στους πολλούς.
Είναι τα χρόνια που οι κλασικές σπουδές και ακόμη περισσότερο ο νεοκλασικισμός επιβάλλονται στη συνείδηση του ανθρώπου.
Στα 1798 η έκδοση της «Πατρικής διδασκαλίας» και η σύλληψη του Ρήγα του εμπνέουν ένα βίαιο φυλλάδιο, όπου προασπίζεται τις φιλελεύθερες ιδέες: είναι η «Αδελφική διδασκαλία». Στα 1804 αρχίζει μεθοδικά την έκδοση των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Μέσα σε δεκαπέντε περίπου χρόνια, ως τον Αγώνα, θα εκδοθούν πάνω από 20 τόμοι αρχαίων κειμένων. Στα «προλεγόμενά» τους, που έχουν τον τίτλο «Αυτοσχέδιοι στοχασμοί», παραθέτει τις γλωσσικές και εκπαιδευτικές του απόψεις.
Στο γλωσσικό και στις πολιτικές και κοινωνικές πεποιθήσεις του ακολουθεί «τη μέση οδό»4. Ο Κοραής, γράφει ο Δημαράς, «δεν είναι επαναστάτης, και η σκέψη του δεν είναι επαναστατική, είναι πρόμαχος της εξέλιξης, της προόδου, ανήκει πνευματικά στον κύκλο των ιδεολόγων, με τον οποίον φαίνεται να είχε και άμεσες επαφές».
«Λατρεύω, έγραφε, την ελευθερίαν, αλλά θα ήθελα να την βρίσκω πάντοτε θρονιασμένη ανάμεσα στη δικαιοσύνη και τον ανθρωπισμό». «Ελευθερία χωρίς δικαιοσύνη είναι καθαρά ληστεία». Και για τη γλώσσα τα ίδια: «Μήτε τύραννοι των χυδαίων ούτε δούλοι της χυδαιότητος αυτών». Ο Κοραής και οι οπαδοί του πιστεύουν και υποστηρίζουν ότι η δυτική παιδεία θα βοηθήσει τον Ελληνισμό, σ’ αυτή τη φάση της ιστορίας του, ν’ αποκαταστήσει την επαφή του με το πνεύμα της κλασικής αρχαιότητας, ώστε να οικειωθεί πάλι τον απέραντο χώρο της και να επανασυνδέσει τους δεσμούς με τη μεγάλη Ελληνική παράδοση. Το σύνθημα της παιδείας πρέπει να είναι η «μετακένωσις».
Μετά το θάνατό του ελάχιστοι απ’ τους οπαδούς του ή και απ’ τους τρίτους που είχαν θαμπωθεί απ’ το φέγγος του έργου του, παρέμειναν στη δική του γραμμή, Κούμας, Φαρμακίδης. Ωστόσο όλος ο Διαφωτισμός κλείνεται μέσα στη διδασκαλία του Κοραή.
*Κ.Θ. Δημαρά, Αδ. Κοραής, σ. 31. Βλέπε επίσης ειδικό κεφάλαιο για τον Κοραή και το έργο του στου G.P. Henderson, Αναβίωση του Ελληνικού Στοχασμού.
Συγγράμματα
- Επιστολή προς Αλέξανδρον Βασιλείου.
- «Προκήρυξις νέας εκδόσεως Ελληνικών ποιητών και Συγγραφέων, ήτις γίνεται δια δαπάνης των αδελφών ΖΩΣΙΜΑΔΩΝ, δια τους σπουδάζοντας την Ελληνικήν γλώσσαν Έλληνας».
- «Ακολουθία των αυτοσχέδιων στοχασμών περί της Ελληνικής παιδείας και γλώσσας».
- Παπατρέχας.
- Αυτοβιογραφία. Και άλλα.
— Πρόσφατες μελέτες για τον Κοραή σε δυο συλλογικούς τόμους (πρακτικά συνεδρίων):
Διήμερο Κοραή (Αθήνα, 1984), από το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών.
Κοραής και Χίος (Αθήνα, 1984), από το Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο.
Κείμενα
Ο Παπατρέχας «με παραστατικό τρόπο» κρίνει πώς φερόταν πριν μορφωθεί. «Ούτε διάβολος ήμην, προ της παιδείας, ούτ’ άγγελον μ’ έκαμεν η παιδεία. Αλλ’ ο απαίδευτος Παπατρέχας, χωρίς να ήτο κακός, έπραττε κ’ έλεγε πολλά κακά, διότι δεν ήξευρεν ο ταλαίπωρος, ούτε τι έπρασσεν, ούτε τι έλεγεν». «Η απαιδευσία πολλήν ενδίδωσι ροπήν εις αδικίαν». Η παιδεία, τέκνον μου (τώρα το καταλαμβάνω ο δυστυχής), όταν είναι μοιρασμένη αναλόγως εις έθνος ολόκληρον, γίνεται φραγμός και τοίχος εις τας επιχειρήσεις των κακών ανθρώπων, και αν δεν των διορθώση την ψυχήν, τους αναγκάζει και μη θέλοντας να φαίνονται καλοί. Τίνας αδικούσι πλέον εύκολα οι άδικοι; τους απαιδεύτους, και δια τούτο αδυνάτους να γνωρίσωσιν ή να υπερασπίσωσι τα κτήματά των. Τίνας εκδύνουσι οι κλέπται; Τους ανικάνους να φυλάξωσι τα κτήματά των. Τίνας απατώσιν οι πλάνοι; Όσους η απαιδευσία έκαμεν ευκόλους να πλανώνται».
Στο τέλος του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν η Ευρώπη συνταρασσόταν από τις επαναστατικές ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και τους Ναπολεόντειους πολέμους και οι απηχήσεις τους αναστάτωναν με κρυφές ελπίδες και χαρά τους σκλαβωμένους, που περίμεναν με ανυπομονησία τον Ναπολέοντα, είδε το φως της δημοσιότητας ένα λαθρόβιο ανώνυμο φυλλάδιο, Πατρική Διδασκαλία, μ’ ένα αδιάντροπο κήρυγμα εθελοδουλείας, γεμάτο από γελοία και μωρά επιχειρήματα για την υπεράσπιση της «Θεόθεν» δεσποτείας των τυράννων, καθώς και για την καταδίκη των αρχών της Δημοκρατικής Γαλλίας.
Το κήρυγμα της σκλαβιάς:
«Εδώ όμως πάλιν, αγαπητοί Χριστιανοί, πρέπει να ιδώμεν και να θαυμάσωμεν την άπειρον του θεού προς ημάς αγάπην… ο Πάνσοφος ημών Κύριος, δια να φυλάξη και αύθις αλώβητον την αγίαν και ορθόδοξον πίστιν ημών… και να σώση τους πάντας, ήγειρεν εκ του μηδενός την ισχυρόν αυτήν βασιλείαν των Οθωμανών αντί της των Ρωμαίων ημών βασιλείας… και ύψωσε περισσότερον από κάθε άλλην, δια να απόδειξη αναμφιβόλως, ότι θείω εγένετο βουλήματι, και όχι με δύναμιν των ανθρώπων, και να πιστοποιήση πάντας τους πιστούς, ότι με αυτόν τον τρόπον ευδόκησε να οικονομήση, μέγα μυστήριον, την σωτηρίαν δηλαδή εις τους εκλεκτούς του λαούς… και ταύτα μεν τα του Θεού κρίματα… ο πρώτος αποστάτης ο Διάβολος… εμεθοδεύθη εις τον τρέχοντα αιώνα μίαν άλλην πονηριάν και απάτην ξεχωριστήν, δηλαδή το νυν θρυλούμενον σύστημα της ελευθερίας…».
«Όταν το παραπάνω γραπτό, που εκθειάζει σαν ύψιστη αρετή και ευτυχία τη σκλαβιά, έπεσε στα χέρια του Αδ. Κοραή, έγραψε και τύπωσε απάντηση στο φιλότουρκο συγγραφέα με τον τίτλο «Αδελφική διδασκαλία». «Ο ψευδώνυμος συγγραφεύς της πατρικής διδασκαλίας, δια να δικαιώση τους φίλους του Οθωμανούς ζητεί να μας πείση ότι την ισχυρόν και υψηλήν βασιλείαν αυτών, καθώς αυτός δεν αισχύνεται να την ονομόζη με όλον το ότι την σήμερον αυτή είναι η ταπεινοτέρα, αγκαλά η πλέον απάνθρωπος, και απ’ αυτός τας ελαχίστας της Ευρώπης τυραννίας, ότι λέγω, αυτήν την βασιλείαν την ήγειρεν οικονομικώς η θεία πρόνοια δια να στηρίξη τους Γραικούς κλονουμένους, και χωλαίνοντας ήδη εις τα της θρησκείας. Και αυτήν την νομιζομένην της θείας προνοίας οικονομίαν δεν ερυθριό να ονομόζη μυστήριον»… «Ψεύδεται προς τούτοις, όταν ονομόζη την ελευθερίαν “επινόησιν του πονηρού διαβόλου” εναντίαν εις την θείαν γραφήν και αποστολικήν διδασκαλίαν». Και ο Κοραής τελειώνει με τούτα τα λόγια: «Δεν είναι κανείς, νομίζω, όστις, αφού μετά προσοχής εξετάσει όσα μέχρι του νυν είπε, δεν ήθελεν αδιστάκτως πληροφορηθή, ως εγώ, ότι της Πατρικής διδασκαλίας ο συγγραφεύς είναι άσπονδός τις εχθρός της θρησκείας και του ονόματος των Γραικών, φίλος πιστός των Οθωμανών, του Πάπα, πάντων των παρελθόντων, των παρόντων και μελλόντων τυράννων του ανθρωπίνου γένους».
Εάν το να μακρύνεταί τις από την κοινήν του λέγειν συνήθειαν τόσον, ώστε να γίνεται ασαφής εις την διάνοιαν και παράξενος εις την ακοήν, είναι τυραννικόν, το να χυδαΐζη πάλιν τόσον, ώστε να γίνεται αηδής εις εκείνους όσοι έλαβον ανατροφήν πάλιν τόσον, με φαίνεται δημαγωγικόν. Όταν λέγω, ότι από την γλώσσαν μετέχει το έθνος όλον με δημοκρατικήν ισότητα, δεν νοώ ότι πρέπει να αφήσωμεν την μόρφωσιν και δημιουργίαν αυτής εις την οχλοκρατικήν φαντασίαν των χυδαίων».
«Δια τούτο εσπούδασα να δείξω εις το γένος την ανάγκην να έχωμεν αληθινούς διδασκάλους της σοφίας, και όργανα αρκετά εις την παράδοσιν αυτής. Διδάσκαλοι αληθινοί πλέον να λογίζονται δεν είναι συγχωρημένον παρά τους διδαχθέντας εις αυτήν την φωτισμένην Ευρώπην, ή τους όσοι ακροάσθησαν των αμέσως διδαχθέντων τα μαθήματα, ή καν ακολουθούν τας σύμβουλός και οδηγίας αυτών».
«Ας με συγχωρηθή να εξηγήσω τι σημαίνει μετακένωσις…».
«Η εξάπλωσις και διάδοσις της παιδείας εις το γένος μας, φίλτατοι Χίοι, δεν ομοιάζει την κατάστασιν της δεκάτης πέμπτης εκατονταετηρίδος, οπόταν ήρχισαν οι Ευρωπαίοι να φωτίζωνται. Αυτοί εχρειάσθησαν 350 χρόνους, δια να καταντήσωσιν όπου έφθασαν την σήμερον. Διατί; διότι έλαβαν τας επιστήμας από το Ελληνικό γένος, όταν το γένος ήτο εις δυστυχίαν, και ακολούθως τας έλαβον ατελείς. Ήτο χρεία λοιπόν μακρών χρόνων και πολλών κόπων να τας τελειώσωσιν. Αλλά την σήμερον των τελειωμένων τούτων επιστημών η μετάδοσις ομοιάζει αληθινόν μετακένωμα».
«Δια την αγάπην της πατρίδος, φίλοι συμπατριώται, πιστεύσατε ταύτην την αλήθειαν, ότι η μετάδοσις των επιστημών εις την Ελλάδα, αν ακολουθήσετε την καλήν μέθοδον, είναι αληθινή μετακένωσις από τα κοφίνια των αλλογενών εις τα κοφίνια των Ελλήνων…».
Πηγή: Θέματα νεότερης και σύγχρονης ιστορίας από τις πηγές. ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1979.
Οι φωτογραφίες είναι από εδώ:
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.10, 11. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975.
