Αθλιότητες της εργοδοσίας στις ΗΠΑ: το κοντινό μας μέλλον;

Αθλιότητες της εργοδοσίας στις ΗΠΑ: το κοντινό μας μέλλον;

«Οποιαδήποτε αίσθηση ότι οι μάζες είναι καβάλα στο κύμα της ιστορίας έχει από πολύ καιρό χαθεί»[1].

Christofer Lasch

 Γράφει ο Ευθύμης Τσιλικίδης

Όπως και στην Ελλάδα, οι συνέπειες της νεοφιλελεύθερης διακυβέρνησης στις Η.Π.Α. δεν άργησαν να φανούν. Ήδη από το 1994 ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Κρίστοφερ Λας διαπιστώνει ότι ο εκδημοκρατισμός της αφθονίας -η προσδοκία ότι κάθε γενιά θα απολαμβάνει βιοτικό επίπεδο υψηλότερο από τους προκατόχους της- έχει αναστραφεί, με αποτέλεσμα να αρχίσουν να εγκαθιδρύονται πάλι παμπάλαιες ανισότητες, μερικές φορές με τρομακτικό ρυθμό, μερικές φορές σταδιακά, ώστε να είναι αδιόρατες [2]. Άνθρωποι του ανώτερου 20% της εισοδηματικής κλίμακας ελέγχουν, συνεχίζει ο Λας, τον μισό πλούτο της χώρας [3]. 

Είκοσι χρόνια μετά ακόμη και μετριοπαθείς οικονομολόγοι όπως ο -μέχρι πρότινος υποστηρικτής του Ολάντ- Τομά Πικετύ στο βιβλίο του «Το Κεφάλαιο τον 21^ο αιώνα», μια επίπονη εργασία που έγινε πολύ δημοφιλής στον αγγλόφωνο κόσμο, υπογραμμίζει την αύξηση των ανισοτήτων στην αναδιανομή του πλούτου, όπως φαίνεται και στο διάγραμμα. Μετά την εγκατάλειψη των αρχών του New Deal η χώρα οδηγήθηκε και πάλι σε συνθήκες παρόμοιες με αυτές της Μεγάλης Ύφεσης: το 1% των πιο πλούσιων κατέχει το 35% του συνολικού συσσωρευμένου πλούτου και το 10% της κορυφής της πυραμίδας το 70% [4].

Ανεξάρτητα με το χρόνο που χρειάστηκε γι’ αυτή την επιστροφή, είναι σαφές ότι τουλάχιστον τα τελευταία 30 χρόνια η ταξική αναμέτρηση με αντικείμενο την αναδιανομή εισοδήματος αναδεικνύει σταθερά τον ίδιο νικητή. Επιπλέον, ο Λας ισχυρίζεται ότι η αλλοίωση της ταξικής δομής των ΗΠΑ και, πιο συγκεκριμένα, η αύξηση των εισοδημάτων των εύπορων, αν και ενίοτε με υπερβολικό τρόπο, παρουσιάζει αλλαγές που συμβαίνουν και στον υπόλοιπο κόσμο. Η Καθημερινή τον επιβεβαιώνει απόλυτα: ο αριθμός των πολύ πλουσίων στην Ελλάδα αυξήθηκε κατά 12% περίπου [5], την ίδια στιγμή που η επίσημη ανεργία ξεπερνά το 27%, το ΑΕΠ μειώθηκε 26,2% κατά την πενταετία 2008-2013 και οι Έλληνες που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας είναι πλέον εκατομμύρια. Η εξέγερση των ελίτ και η μέχρι τώρα νίκη τους είναι αναμφισβήτητα ένα παγκόσμιο φαινόμενο. Οι κρίσεις είναι κρίσεις των φτωχών.

Όλα αυτά είναι λίγο πολύ γνωστά στους περισσότερους. Πέρα όμως από τους οικονομικούς δείκτες, θα είχε ενδιαφέρον να μελετήσουμε πώς διαμορφώθηκαν οι συνθήκες εργασίας στις Η.Π.Α. μετά τις μεταρρυθμίσεις, εφόσον με δεδομένη την υποχρεωτική νεοφιλελευθεροποίηση ως προϋπόθεση που θέτουν οι μνημονιακές δεσμεύσεις για τη συνέχιση της δανειακής στήριξης από την Ε.Ε., μπορούν να μας προσφέρουν μια πρόγευση από παρόμοιες αλλαγές που ενδέχεται να συμβούν στη χώρα μας στα επόμενα χρόνια. Μια πρόσφορη πηγή σχετικών πληροφοριών αποτελεί το βιβλίο του Corey Robin, «Φόβος, η ιστορία μιας πολιτικής ιδέας» που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 2004 και κυκλοφορεί μεταφρασμένο στη χώρα μας από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια. 

Αν και, όπως δηλώνει ο τίτλος του, το βιβλίο έχει ως κεντρικό του θέμα την ιστορική και θεωρητική επεξεργασία της ιδέας του πολιτικού φόβου (που βασίζεται στη σκέψη στοχαστών όπως ο Hobbes, ο Montesquieu, ο Tocqueville και η Arendt) και των κοινωνικών του συνεπειών, στο δεύτερό του μέρος ο συγγραφέας, προκειμένου να περιγράψει την αμερικανική εκδοχή του φόβου, παρέχει πλούσιο εμπειρικό υλικό για τις εργασιακές συνθήκες στις ΗΠΑ στηριγμένο σε δημοσιευμένες έρευνες. Μια σύντομη ματιά στο συγκεκριμένο υλικό προσφέρει μια αρκετά ενδεικτική περιγραφή της σκληρής πραγματικότητας που βιώνει η πλειονότητα των εργαζομένων, με εμφανή τα στοιχεία της φουκωικής βιοπολιτικής διάστασης, της παντοδυναμίας των ιδιωτικών εταιρειών και της ολοένα και πιο απροσχημάτιστης μετατροπής του κράτους και της διακυβέρνησης σε διεκπεραιωτή των οικονομικών τους συμφερόντων:

– Συνδικαλισμός: η εργοδοσία δείχνει να τα καταφέρνει πραγματικά καλά. Τη δεκαετία 1994-2004, σύμφωνα με στατιστικές της ομοσπονδιακής κυβέρνησης, 200.000 άνδρες και γυναίκες τιμωρήθηκαν από την εργοδοσία γιατί άσκησαν το δικαίωμά τους να συγκροτούν ή να συμμετέχουν σε συνδικαλιστικές ενώσεις. Ακόμη χειρότερα, ωστόσο, φαίνονται να είναι τα πράγματα για όσους δεν συνδικαλίζονται: σε 38 πολιτείες είναι νόμιμο οι μη συνδικαλισμένοι εργαζόμενοι του ιδιωτικού τομέα να προσλαμβάνονται, να απολύονται ή να τιμωρούνται εξαιτίας των πολιτικών τους πεποιθήσεων.

– Ιεραρχίες-επιτήρηση: το 39% των εργαζομένων υποστηρίζει ότι επιτηρούσαν άλλους εργαζόμενους ή τους έλεγαν τι έπρεπε να κάνουν, ενώ το 28% είχε το δικαίωμα να επιβάλλει πειθαρχία. Επίσης το 40% δήλωνε ότι ελεγχόταν από κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης πάνω από μια φορά την εβδομάδα. Ακόμη και βασικές βιολογικές ανάγκες υπόκεινται σε περιορισμούς. Το 1993 το 1/3 μεσαίων και μεγάλων εταιρειών δεν εξασφάλιζε στους εργαζόμενους πληρωμένα διαλείμματα ώστε να χρησιμοποιούν τουαλέτες, ενώ σε έρευνα για τα δημόσια σχολεία το 80% από τις εκπαιδευτικούς που ρωτήθηκαν είπαν πως έπρεπε να ουρούν εκτός των ωρών του επίσημου διαλείμματος κι έτσι αναγκάζονταν να πίνουν λιγότερα υγρά! Επιπλέον, το 1999, το 45% των αμερικανικών εταιρειών παραδεχόταν ότι παρακολουθούσε τα e-mail των υπαλλήλων. Γενικά, όπως χαρακτηριστικά ισχυρίζεται ο Robin, το δικαίωμα της ιδιωτικότητας στον εργασιακό χώρο απλώς δεν υπάρχει! 

– Εργασιακά δικαιώματα και δικαιοσύνη: Το 2003 μόνο το 23% των εργαζομένων απασχολούνταν στο δημόσιο και στον συνδικαλιστικά οργανωμένο τομέα, ενώ το υπόλοιπο 77% μπορούσε να απολυθεί χωρίς κανέναν απολύτως λόγο, ή π.χ., γιατί έχουν εξωσυζυγικές σχέσεις, διατηρούν ερωτικές ή φιλικές σχέσεις με συναδέλφους, καπνίζουν στον ελεύθερό τους χρόνο ή γιατί δε χαμογελούν πολύ στη δουλειά. Τα δικαστήρια έχουν κατά καιρούς δικαιώσει τέτοιες απολύσεις. Οι επιχειρήσεις δεν διστάζουν να παραβιάζουν τους νόμους, γιατί όταν οι εργοδότες αντιδικούν με τους εργαζόμενους, πέρα από τη δυνατότητα καθυστέρησης της διαδικασίας ώστε να μην συμφέρει πια τον εργαζόμενο, δικαιώνονται από τα δικαστήρια στο 96% των περιπτώσεων. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο εργατολόγος Τόμας Τζόγκεγκαν, η παραβίαση του νόμου, δηλαδή η απόλυση ατόμων στοιχίζει ελάχιστα, σαν μια απροσεξία. […] Ένας εργοδότης που δεν θα παραβίαζε το νόμο θα ασκούσε αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν «ανορθολογική διοίκηση». [6]

Γενικά, το δόγμα που υιοθετείται στις Η.Π.Α. για την εργασία απορρίπτει την τακτική της προσφοράς κινήτρων ή της ανάθεσης πρωτοβουλιών και διαχείρισης στους εργαζόμενους. Στηρίζεται στην καλλιέργεια του φόβου και στην υπακοή στις ιεραρχίες ως βασικά εργαλεία για την πειθάρχηση και την αύξηση της παραγωγικότητας. Πέρα από την εμφανώς συντηρητική-ταξική λογική, πρόκειται για την επικράτηση μιας ιδιαίτερα υποτιμητικής αντίληψης για τον άνθρωπο και τις δυνατότητές του, που προσπερνά βίαια τον Διαφωτισμό για να επιστρέψει στις πιο σκοτεινές εποχές των εργασιακών σχέσεων. Η εξέγερση των ελίτ και η επακόλουθη φτωχοποίηση των πληθυσμών συνοδεύονται από μια διαδικασία συμμόρφωσης-υποκειμενοποίησης όπου στόχος είναι η -με όλα τα μέσα- επιβολή δουλικής νοοτροπίας προκειμένου να επιτυγχάνεται ευκολότερα η συναίνεση, η καθυπόταξη και η αποφόρτιση της έντασης στην αστυνόμευση και την καταστολή των συγκρούσεων και των αντιστάσεων που προβάλλονται. Είναι βέβαιο ότι αυτή η διαπλαστική διάσταση των συνθηκών εργασίας στις Η.Π.Α. συνδέεται άμεσα με τις εμφανείς αδυναμίες συγκρότησης ισχυρών συλλογικών υποκειμένων, την μη εκπροσώπηση και τελική περιθωριοποίηση των λαϊκών αιτημάτων.

Μετά από τα παραπάνω, εύλογα προκύπτει το ερώτημα: αν αυτές είναι οι εργασιακές συνθήκες στην ισχυρότερη χώρα του καπιταλιστικού πυρήνα και του βιομηχανικού κόσμου, τι θα συμβεί στην περιφέρεια του ευρωπαϊκού νότου; Πόσο υπερβολική θα ακούγεται σε λίγα χρόνια η χρήση της φράσης «επιστροφή στον εργασιακό Μεσαίωνα» για τη χώρα μας; Ήδη οι νόμοι 4057/2012 για το πειθαρχικό, ΠΔ 152/2013 και 4250/2014 για την αξιολόγηση προϊδεάζουν για τις επερχόμενες αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις στον δημόσιο τομέα, ενώ μια σχετική έρευνα για τον ιδιωτικό τομέα μάλλον θα τοποθετούσε την Ελλάδα πλησιέστερα στην αμερικανική παρά στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Ποιες άλλες νομοθετικές-συνταγματικές μεταρρυθμίσεις ετοιμάζουν οι συντηρητικοί-μνημονιακοί πολιτικοί; Τι επιθυμούν να κατοχυρώσουν;

Δεν χρειάζονται ειδικές γνώσεις για να απαντηθεί το ερώτημα. Το σύντομο υλικό που βρήκαμε στο βιβλίο του Robin βοηθά αρκετά στη σκιαγράφηση του μέλλοντος. Εντούτοις παρά τους νομικούς σχεδιασμούς της συντηρητικής πλευράς δεν πρέπει να λησμονούμε ότι το Σύνταγμα περιέχει μεν τις βασικές θεσμικές κατανοήσεις που υπάρχουν εδώ και διακόσια χρόνια στην Ευρώπη, όμως ταυτόχρονα συμπυκνώνει μια σειρά κοινωνικών ισορροπιών, τη στιγμή που περνάει. Εκεί που παίζονται οι μεγάλες κοινωνικές εντάσεις, όπως η σχέση κεφαλαίου-εργασίας ή η σχέση κρατικής οντότητας και διεθνών οργανισμών, είναι ο συσχετισμός των πολιτικών δυνάμεων που επιβάλλει τη λογική του και όχι το Σύνταγμα [7].

Οι συσχετισμοί δυνάμεων είναι λοιπόν και πάλι το κρίσιμο ζήτημα. Όσο αυξάνεται ο βιωμένος χρόνος υποταγής, όσο η αντίσταση δεν μαζικοποιείται και δεν ενισχύεται με τη συγκρότηση ισχυρών κινηματικών συλλογικοτήτων, οι πραγματικές σχέσεις στους χώρους εργασίας, η σχετική νομοθεσία, η κυριαρχία του φόβου, η ατομοποίηση, η επιτελεστικότητα ως μέσα βιοπολιτικής και ιδεολογικής κυριαρχίας πιθανόν να καθιστούν τους συσχετισμούς δυνάμεων ολοένα και πιο δυσχερείς για τη δημιουργία μιας πραγματικά χειραφετητικής δυναμικής. Η ισχυροποίηση των ελίτ στις Η.Π.Α. και η επιτυχής διάλυση των όποιων δομών κοινωνικού κράτους μας προσφέρουν ένα αντι-παράδειγμα που ίσως δεν προκαλεί αισιοδοξία, αλλά μπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη θεωρητική και πρακτική οργάνωση των αντιστάσεων στους δρόμους και στους χώρους εργασίας, καθιστώντας ταυτόχρονα σαφές ότι στη συγκεκριμένη πολιτική συγκυρία ο χρόνος είναι ο χειρότερος εχθρός. Κάθε εκλογική ή κινηματική αναμέτρηση που χάνεται σημαίνει αυτόματα περισσότερες δυσχέρειες: νέους εκφοβισμούς, περαιτέρω φυσικοποίηση της νεοφιλελεύθερης κυριαρχίας, ακόμη μεγαλύτερη υποχώρηση των αιτημάτων της δημοκρατικής-ριζοσπαστικής πλευράς, ακόμη μεγαλύτερη μετατόπιση της γραμμής του μετώπου των πολιτικών συγκρούσεων προς τα δεξιά, ακόμη μεγαλύτερη απόσταση που θα πρέπει να διανυθεί από τα κινήματα της χειραφέτησης.

Παραπομπές

[1] Λας, Κρίστοφερ, (1995), Η εξέγερση των ελίτ και η προδοσία της δημοκρατίας, μτφρ. Τομανάς Βασίλης. Θεσσαλονίκη: Νησίδες, σ. 25.

[2] Στο ίδιο, σ. 27.

[3] Στο ίδιο, σ. 28.

[4] Κουβελάκης, Στάθης (2014), Η νέα πλουτοκρατία και το φαινόμενο «Πικετύ», Ελευθεροτυπία, 8/5/2014.

[5] Ζολώτα, Ζωρζέτ, (2014), Αυξήθηκαν οι πολύ πλούσιοι στην Ελλάδα, Καθημερινή, 21/11/2014.  Από το άρθρο αναδημοσιεύουμε και το συνοδευτικό διάγραμμα.

[6] Corey Robin, (2010), Φόβος, η ιστορία μιας πολιτικής ιδέας, μτφρ. Ιουλία Πεντάζου, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σ. 309-331. Ο Corey Robin διδάσκει πολιτική επιστήμη στο Brooklyn College και στο Graduate Center του City University of New York.

[7] Δουζίνας, Κώστας, (2013), «Η Δημοκρατία στην Ελλάδα βρίσκεται σε κίνδυνο», συνέντευξη στον Ματθαίο Τσιμιτάκη, Εφημερίδα των Συντακτών, 26/3/2013.