Φατρίες και συγκρούσεις στην προεπαναστατική Κοζάνη. Το Σχολείο της Κομπανίας
Δημοσιεύουμε, σε νεοελληνική απόδοση, αποσπάσματα από το βιβλίο του φιλολόγου Παναγιώτη Λιούφη Ιστορία της Κοζάνης, έκδοση 1924.
Κείμενο: Παναγιώτης Λιούφης
απόδοση στα νέα ελληνικά: Δημήτρης Τζήκας*
Ιγνάτιος ο Κατακάλου (1752-1785)
Μετά το θάνατο του Μελέτιου, χειροτονήθηκε επίσκοπος Σερβίων και Κοζάνης ο Ιγνάτιος ο Κατακάλου, συγγενής (έκγονος) του Μελετίου από τη Θεσσαλονίκη. Αυτός στην αρχή ήταν αρχιδιάκονος στην Κοζάνη, κοντά στο θείο του, κι αργότερα πήγε στη Θεσσαλονίκη, όπου διετέλεσε αρχιδιάκονος και πρωτοσύγκελος του επισκόπου της πόλης μέχρι το 1782. Όταν πέθανε στην Κοζάνη ο θείος του Μελέτιος, ο Ιγνάτιος χειροτονήθηκε επίσκοπος, την περίοδο που ήταν πατριάρχης ο Σεραφείμ, κι αφού εφοδιάστηκε με πατριαρχικά γράμματα και τις συστάσεις του αγίου Θεσσαλονίκης, ήρθε στην πόλη κι ανέβηκε στον επισκοπικό θρόνο.
Κομματικές διενέξεις
Κατά τη διάρκεια της αρχιερατείας του Ιγνάτιου συνέβησαν γεγονότα που αξίζει να μνημονεύσουμε, τα οποία επέδρασαν ουσιαστικά στην κοινωνική κατάσταση του τόπου.
Στις 15 Οκτωβρίου του 1765, με έγγραφο πρακτικό και συνοδικό γράμμα κανονίζονται οι υποθέσεις του ελληνικού και κοινού Σχολείου, το οποίο ανέλαβαν να συντηρούν οι ομογενείς πραγματευτές της Ουγγαρίας. Το πρακτικό περιέχει επτά άρθρα, από τα οποία το έβδομο διορίζει «Την εκλογή των επιτρόπων να την κάνουν οι πραγματευόμενοι στην Ουγγαρία και αυτοί μόνοι να έχουν την επιστασία του Σχολείου, των διδασκάλων και των μαθητών μέσω των επιτρόπων, χωρίς να έχει κανένας άλλος αρμοδιότητα γι’ αυτά (άνευ αντιστάσεως άλλης τινός)».
Επειδή όμως πολλοί από τους αντιπροσώπους των εμπόρων της Ουγγαρίας απέφευγαν να δίνουν λογαριασμούς για τη διαχείριση ενώπιον του αρχιερέα, σύμφωνα με την παλαιά συνήθεια, και το πλήθος τους κατηγορούσε (κατεβόα αυτούς) για καταχρήσεις, ο επίσκοπος, θέλοντας να ελέγξει τους διαχειριστές της ιερής περιουσίας, έγινε κι αυτός συνεργός σε κοινοτικά σκάνδαλα. Εξαιτίας αυτών, επακολούθησε διχόνοια και όσοι ζούσαν στην πατρίδα τάχθηκαν προστάτες του παλαιού Σχολείου, ενώ οι εμπορευόμενοι στην Ουγγαρία άνοιξαν Νέο Σχολείο, αφού είχαν στα χέρια τους συγκεντρωμένο κεφάλαιο από το 1745 και εφεξής, και πλήρωναν τους διδασκάλους με χρήματα των ετήσιων τόκων. Αυτό ονομάστηκε Σχολείον της Κομπανίας και ιδρύθηκε εκεί που βρίσκεται σήμερα η οικία του Σωτήριου Κοντού Αναστασίου. Η διχόνοια αυτή κράτησε από το 1769 μέχρι το 1772, όταν έκλεισε το Σχολείο της Κομπανίας. Η Σχολή έπαψε να λειτουργεί επειδή διακόπηκε η αποστολή των τόκων από την Κομπανία, εξαιτίας του θεσπίσματος της αυτοκράτειρας Μαρίας Θηρεσίας, σύμφωνα με το οποίο απαγορευόταν στους ξένους να εμπορεύονται στην επικράτεια της Αυστρίας.
Το θέσπισμα αυτό ήταν σημαντικό πλήγμα για τους ομογενείς εμπόρους στην Αυστρία, προκάλεσε την κατάπτωση πολλών ελληνικών πόλεων στο εξωτερικό και βεβαίως οδήγησε προς το χειρότερο την οικονομική κατάσταση της Κοζάνης. Γιατί πολλοί απ’ τους εμπορευόμενους αναγκάστηκαν να γίνουν Ούγγροι υπήκοοι και δημότες, κι άλλοι να φύγουν σε άλλα μέρη και να ξεπέσουν από την προηγούμενη καλή οικονομική κατάσταση τους. Λόγω αυτών των γεγονότων, διαλύθηκε η Κομπανία και σταμάτησε η αποστολή χρημάτων, όπως αναφέραμε προηγουμένως. Αλλά το 1775, ο Δημήτριος Εμμ. Παγούνης, που πέθανε στη Λειψία της Σαξωνίας και ήταν άκληρος, δωρίζει με τη διαθήκη του την οικία που είχε στην πατρίδα, για να χρησιμοποιηθεί ως Σχολή, ενώ οι εκτελεστές της διαθήκης του καταθέτουν 4.292 δουκάτα στην Τζέρκα της Βενετίας για να μισθοδοτούνται διδάσκαλοι από τους τόκους των χρημάτων. Πράγματι, η Σχολή αρχίζει να λειτουργεί το 1777 και οι τόκοι διαβιβάζονται κανονικά από τη Βενετία· η Σχολή βρισκόταν εκεί που είναι τώρα η οικία του Δημ. Γκέντζια, η οποία ανήκει στην κυριότητα του Ευάγγελου Βαμβακά. Η Σχολή σταμάτησε να λειτουργεί μετά την κατάλυση της βενετικής αριστοκρατίας από τους Γάλλους, αφού κατά τη διάρκεια των γεγονότων αυτών εξαφανίστηκαν τα χρήματα που είχαν κατατεθεί στην Τζέρκα.
Κοντά σ’ όλα αυτά, η εχθρότητα μεταξύ των πολιτών συνεχιζόταν και ο Πατριάρχης Ιωαννίκιος (1752-1768) έστειλε εξαρχο με επιστολή παραινετική προς τους Κοζανίτες.
Ολέθρια επιδρομή περίοικων. Λεηλασία της πόλης
Σαν να μην αρκούσαν οι κομματικές διαμάχες που διασάλευαν την ομαλή ζωή της Κοινότητας, φοβερή επιδρομή που συνέβη το 1770 ερήμωσε εντελώς την πόλη· η αιφνιδιαστική επίθεση έγινε την ημέρα των Θεοφανείων από τους Μουσουλμάνους που κατοικούσαν στις γύρω περιοχές, οι οποίοι για έξι μέρες λεηλατούσαν την πόλη, σκοτώνοντας μάλιστα κι έξι κατοίκους, ενώ οι περισσότεροι Κοζανίτες κατέφυγαν στα διπλανά χριστιανικά χωριά κι άλλοι κρύβονταν. Η επιδρομή αυτή προετοιμάστηκε επιτήδεια από δυο ισχυρούς μπέηδες των οθωμανικών χωριών Καρατζιλάρι και Καραγιάννια, οι οποίοι ήρθαν δήθεν σε σύγκρουση μεταξύ τους, επειδή ο ένας από αυτούς οδηγούσε τους οπαδούς του για να προστατέψουν την πόλη· ο αντίπαλός του επειδή τάχα διεκδικούσε την κηδεμονία της πόλης, που δεν υποτάσσονταν σε αυτόν, όρμησε επικεφαλής πλήθους οπλοφόρων. Αφού όμως οι δύο δήθεν αντίπαλες μερίδες συνενώθηκαν, ακολούθησε μάχη με τους εναπομείναντες πολίτες, φρικαλέα ερήμωση της πόλης και συνέβησαν μεγάλα κακά. Η επιδρομή αυτή ανάγκασε πολλούς από τους κατοίκους να εκπατριστούν.
Προηγουμένως είδαμε ότι μερίδα πολιτών από τους επιτρόπους στην Ουγγαρία κρατούσαν δυσμενή στάση απέναντι στον Ιγνάτιο· η μερίδα αυτή έγινε ισχυρή και απέφευγε να αναγνωρίζει τα αρχιερατικά δικαιώματα του επισκόπου, τα οποία είχαν καθοριστεί με συνοδικό γράμμα επί πατριάρχη Σαμουήλ, το 1769.
Πατριαρχικοί έξαρχοι
Το έτος 1755, ο πατριάρχης Σαμουήλ έστειλε έξαρχο με παραινετική επιστολή για συμφιλίωση· αλλά το 1776, οι Κοζανίτες με νέα αναφορά τους κατηγορούν τον Ιγνάτιο και τον Πρωτοσύγκελο Καλλίνικο για καταχρήσεις. Στην αναφορά «μύρια τε και όσα κατηγορήματα και άξια μομφής» εκτόξευαν το ένα μέρος στο άλλο, σύμφωνα με τα λόγια του Πατριάρχη, ο οποίος έπεμψε τον έξαρχο Τιμόθεο για να ερευνήσει τα πράγματα επιτόπου. Υπήρχε καταγγελία εναντίον του αρχιερέα ότι πωλούσε τις ενορίες για χάρη των χρημάτων (χάριν αργυρίου) σε πρόσωπα που δεν είχαν γίνει ακόμη ιερείς (μη ιερωθέντας)· γι’ αυτό το θέμα ο Πατριάρχης επιπλήττει με πίκρα τον Ιγνάτιο και γράφει: « Επειδή όπως γνωρίσαμε και βεβαιωθήκαμε στην επισκοπή Σερβίων και Κοζάνης επικράτησε μια κάκιστη και άτοπη συνήθεια, ως μη ώφειλε, δηλαδή κάποιοι, ενώ απέχουν από το ιερατικό επάγγελμα, γίνονται ιερείς, λαμβάνουν ενοριακά και ιερατικά εισοδήματα πριν ακόμη χειροτονηθούν, και επισκέπτονται ως κανονικοί κληρικοί τις ενορίες, συνήθεια που είναι όχι μόνο παράλογη και αταίριαστη αλλά και…» Με βάση τα προηγούμενα, γίνεται αυστηρή προτροπή σε όλους, να μην δω κανέναν σε ενορία, πριν αυτός γίνεις επισήμως ιερέας (ιερωθή).
Εκτός όμως από τις γενικές αυτές κατηγορίες, αφορμή να σχηματιστούν φατρίες στην πόλη υπήρξε και η έριδα μεταξύ Μάρκου Χαρίση και Εμμανουήλ Τακιατζή για έναν κήπο που άξιζε 500 γρόσια και πουλήθηκε τις 21 Σεπτεμβρίου 1776, με τη συμφωνία ο κήπος να ανήκει στον Εμμανουήλ Τακιατζή, αν ο Μάρκος Χαρίσης δεν πληρώσει τα χρήματα μέσα σε ένα χρόνο. Αλλά αφού έγινε κοτσαμπάσης ο Μάρκος, με την εξουσία που απέκτησε, διέλυσε και παρέβη τις συμφωνίες· η υπόθεση αυτή για μεγάλο διάστημα τάραζε τη ζωή της κοινότητας, μέχρι το 1819, όταν εκδόθηκε Συνοδικό επιτίμιο κατά της Μπεγίνας, της θυγατέρας του Χαρίση, η οποία ήταν σύζυγος του Νικολάου Ρώμπαπα.
Σχηματισμός φατριών. Δημοκρατικοί και Αλήφρονες
Με όλα αυτά, σχηματίστηκαν δυο αντίπαλες πολιτικές φατρίες, οι οποίες εξοπλίστηκαν και απειλούσαν με αλληλοσπαραγμό. Η μία από τις ομάδες είχε αρχηγό τον Ρούση Γ. Κοντορούσση, αριστοκρατικό, οπαδό του Αλή πασά (Αλήφρονα) και φιλικώς διακείμενο προς τον Ιγνάτιο, ενώ η άλλη είχε επικεφαλής τον Γεώργιο Αυλιώτη, άνδρα με μεγάλη δημοτικότητα κι εχθρό της τυραννίας από την Ήπειρο. Αυτός ξεσήκωσε και όπλισε τον λαό, εξαιτίας των φόρων που κατανέμονταν με κακό και άδικο τρόπο, κατέλαβε την πόλη και σκόρπισε το φόβο στους αντιπάλους. Αυτή η δυσμενώς διακείμενη προς τον αρχιερέα μερίδα προέβη σε ανοσιούργημα θλιβερό για την Κοινότητα, το οποίο αύξησε της αθλιότητά της. Οι αντίπαλοι, αφού συνέλαβαν τον πρωτοσύγκελο Καλλίνικο, τον κατασπάραξαν κυριολεκτικά και πέταξαν τα κομμάτια (τεμάχια) του σώματός του έξω από την πόλη. Ο Ιγνάτιος, επειδή φοβήθηκε μήπως πάθει τα ίδια, δραπέτευσε στα Σέρβια· αργότερα, επανερχόμενος, ενήργησε για να σταλεί από την Κωνσταντινούπολη καπουτζής προς κατάπαυσιν της κατάστασης· ο δε Αυλιώτης φοβήθηκε κι έφυγε κρυφά στη Πέστη, όπου διενεργούσε εμπόριο. Μετά απ’ αυτά, καθαιρέθηκε ο κακόπαπας Οικονόμου Γεώργιος (Γεώργ. ή Γρηγόριος Παπαστάμου) και ο λιποτάκτης Παπαχαρίσιος, ο οποίος ήταν Σακελλάριος (Γεώργιος Ιωάννου), προσκείμενος στη φατρία που ήταν αντίπαλη με τον αρχιερέα.
Κατάπαυση της διχόνοιας
Τέλος, το 1771, με ενέργειες του Μάξιμου που είχε αποσταλεί ως έξαρχος, καταπραΰνεται η ταραχώδης κατάσταση, ενώ πέμπεται και επιστολή του πατριάρχη Γαβριήλ προς τους Κοζανίτες, η οποία τους προτρέπει σε ησυχία και ειρήνευση. Οι κακολογίες κατά του αρχιερέα αποδείχτηκαν συκοφαντίες κι αυτοί που είχαν αποσταλεί στην Κωνσταντινούπολη για να ζητήσουν την μετάθεση του ομολόγησαν ενώπιον της Συνόδου το ανυπόστατο των κατηγοριών και ζήτησαν συγγνώμη. Με άλλη επιστολή του Πατριαρχείου, προτρέπονται άπαντες στην Κοζάνη να είναι διαλλακτικοί, να αφήσουν τα κομματικά και να ακούν τον αρχιερέα τους (πείθονται τω αρχιερεί). Σ’ αυτόν δίνει λογαριασμό ο επίτροπος Ρούσης Μεσδιάνης και απαλλάσσεται της επιτροπείας στις 12 Νοεμβρίου 1782, ενώ ο επίσκοπος Ιγνάτιος είναι εντεταλμένος να εξουσιάσει τα μερίδια του οικονόμου Παπαγεωργίου, του Σακελλάριου Παπαχαρισίου κι ενός άλλου ιερέα. Έτσι, μετά από πολύχρονη φατριαστική διαμάχη, κατά την οποία η επαρχία διοικούνταν ουσιαστικά από πατριαρχικούς εξάρχους, οι οποίοι έλεγχαν επίσης τους κοινοτικούς και εκκλησιαστικούς λογαριασμούς, αποκαταστάθηκε ειρήνη και ο Ιγνάτιος πρώτος κατάρτισε εορτολόγιο, απαγόρευσε το άνοιγμα εργαστηρίων τις Κυριακές και τις άλλες Δεσποτικές εορτές και εξακολούθησε να ποιμαίνει με σύνεση την επαρχία, μέχρι το 1785.
Η αρχιερατική περίοδος του Ιγνατίου διήρκεσε 33 έτη, ήτοι από το 1752 μέχρι το 1785, και στη διάρκειά της οι φατριαστικές στάσεις επέφεραν έκπτωση της πρότερης ευημερίας στην πόλη, ενώ απομάκρυναν πολλούς καλούς πατριώτες σε άλλες περιοχές. Κατά το χρονικό αυτό διάστημα εκπατρίστηκαν οι οικογένειες Μπουντούρη, Καπλάνη, Ιμπακιά, Δημ. Ιωάννου, Σολδάτου, Σιαούλα, Χαρίση, Γαλανού κ.α. Ο Ιγνάτιος ετελεύτησε το 1785, ήταν δε άνδρας κάτοχος παιδείας, συνετός, ταπεινός και πράος. Την περίοδο που ήταν αρχιερέας, ανακαινίστηκε (το 1754) ο ναός του Αγίου Δημητρίου από τον μοναχό Σωφρόνιο ή Νικόδημο και κάποια ευσεβή γυναίκα, τη Ζωίνα. Αυτή έγινε αργότερα μοναχή με το όνομα Ζηνοβία, περιήλθε διάφορα μέρη της Ουγγαρίας για συνδρομές (χάριν συνδρομών) και ύστερα έγινε ηγούμενη στο γυναικείο Μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου, το οποίο μέχρι το 1820 είχε αρκετές μοναχές.
*Ο Δημήτρης Τζήκας είναι δάσκαλος και ιστορικός. Εργάζεται στη δημόσια πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
Η φωτογραφία της Επισκοπής είναι από εδώ: http://www.imsk.gr/?page_id=103
Pingback: Φατρίες &...