7 Ιουλίου 2014 at 00:12

Αδερφοί Γκριμ – Όχι Και Τόσο Παραμυθένια Υπόθεση

Αδερφοί Γκριμ – Όχι Και Τόσο Παραμυθένια Υπόθεση

Γράφει ο Κωνσταντίνος Σαπαρδάνης

«Είμαι ο Θάνατος, και εξασφαλίζω ότι όλοι είναι ίσοι»

Τζέικομπ Γκριμ

Οι αδερφοί Γκριμ δεν έγραφαν για παιδιά. Στόχος τους ήταν να προσφέρουν ένα ευχάριστο ανάγνωσμα για ενήλικες μετά από μια κοπιαστική μέρα. Γυρνούσαν τη Γερμανία του 19^ου αιώνα καταγράφοντας λαϊκές ιστορίες και μύθους, που στη συνέχεια με το δικό τους μυθιστορηματικό ύφος συμπλήρωναν και εμπλούτιζαν. Η πρώτη έκδοση της συλλογής τους δεν είχε την επιτυχία που θα ήθελαν, και σε κάθε επόμενη έκαναν προσθήκες και αφαιρέσεις ανάλογα με το τι θεωρούσαν ότι το αναγνωστικό τους κοινό θα αρεσκόταν να διαβάσει.

Δεν ήταν όμως απόλυτα ειλικρινείς στις αξιώσεις τους. Αν και απέκτησαν φήμη σαν συλλέκτες ιστοριών από χωρικούς, πολλές ιστορίες προέρχονται από τη μεσαία τάξη ή και από αριστοκράτες. Επίσης, εκτός από λαϊκά παραμύθια, στην πρώτη έκδοση του 1812 συμπεριλαμβάνονταν και αυθεντικές ιστορίες του Charles Perrault (του 1697), που γράφτηκαν για τη γαλλική «καλή κοινωνία», με την δικαιολογία ότι προέρχονταν από τον απλό λαό σε μορφή παραμυθιού.

Το να ρωτάς από πού προέρχεται ένα παραμύθι είναι σα να ρωτάς ποιος εφηύρε το πρώτο κεφτεδάκι. Οι εκδοχές των παραμυθιών διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή, με κομμάτια από τοπικούς μύθους και την τοπική κουλτούρα, και κάθε φορά αναμιγνύονται με φράσεις από παραδοσιακά τραγούδια, αλλά και από άλλα παραμύθια, για να παρουσιάσουν μια εικόνα του πρωταγωνιστή τους που θα μοιάζει όσο πιο πολύ γίνεται στο εκάστοτε ακροατήριο.

Ο Βίλχελμ Γκριμ ήταν αυτός που ανέλαβε τη σύνταξη και το ξαναγράψιμο των ιστοριών. Έκανε τις ιστορίες παρόμοιες σε στυλ, προσέθεσε διαλόγους, αφαίρεσε «χωριάτικες» φράσεις για να μην ξενίσει το κοινό που στόχευε, βελτίωσε την πλοκή και εισήγαγε ψυχολογικά μοτίβα. Πρόσθεσε επίσης θρησκευτικές (συγκεκριμένα χριστιανικές) αναφορές, καθώς και στοιχεία από την ελληνική, τη ρωμαϊκή και τη νορβηγική μυθολογία. Σταδιακά αφαίρεσε κάθε σεξουαλικό περιεχόμενο και ωραιοποίησε τη γλώσσα για να κάνει το κείμενο πιο ελκυστικό στο μπουρζουαζικό ακροατήριο. Μόνο μετά το 1819 άρχισε να απευθύνεται σε παιδιά, προσθέτοντας καινούργια παραμύθια, και στοιχεία καθαρά διδακτικά σε παραμύθια που είχαν ήδη εκδώσει.

Έτσι, η σχέση μεταξύ του κοριτσιού και του πρίγκιπα στην αρχική εκδοχή του «Ραπουνζέλ», που είναι σεξουαλική (το κορίτσι μένει έγκυος), είναι μια λεπτομέρεια που δεν συμπεριλαμβάνεται σε επόμενες εκδόσεις, όπως επίσης προστέθηκαν ηθικά στοιχεία που απουσίαζαν από το αυθεντικό κείμενο (ο βασιλιάς μετανοεί για την καταδίκη σε θάνατο στην πυρά της συζύγου του). Λέξεις με γαλλική ρίζα αντικαταστάθηκαν με λέξεις που ακούγονταν πιο γερμανικές, («γιος του βασιλιά» αντί για «πρίγκιπας» – «Königssohn» αντί για «Prinz»), και άγγελοι πήραν τη θέση των νεράιδων.

Ο στόχος τους της διατήρησης και σχηματοποίησης των παραμυθιών σαν κάτι μοναδικά γερμανικό κατά τη διάρκεια της γαλλικής κατοχής από τον Ναπολέοντα, ήταν μια μορφή «πνευματικής αντίστασης», και στην πορεία εγκαθίδρυσαν μια μεθοδολογία συλλογής και διατήρησης των παραδόσεων, που αποτέλεσε το μοντέλο που θα ακολουθούσαν αργότερα πολλοί συγγραφείς ανά την Ευρώπη κατά τη διάρκεια κατοχών. Αυτός όμως ήταν και ο συνήθης τρόπος αντίδρασης χωρών υπό ξένη κυριαρχία. Τα παραμύθια των Γκριμ ήταν εθνικιστικά: ήθελαν να κάνουν τα παιδιά να αισθάνονται πιο Γερμανοί. Εξύμνησαν και ενθάρρυναν κάποια ολέθρια εθνικιστικά χαρακτηριστικά, όπως η υπακοή, η πειθαρχία, ο αυταρχισμός, ο μιλιταρισμός και η δοξασία της βίας. Οι αδερφοί Γκριμ είναι εκφραστές του εθνικισμού που μετατράπηκε σε Αρειανισμό, και οι Ναζί τους ήταν ευγνώμονες. Ο Χίτλερ τους έκανε υποχρεωτικό ανάγνωσμα στα σχολεία, και ακολούθως, οι νικητές Σύμμαχοι τους απαγόρεψαν από τη σχολική ύλη.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

Στο «Κορίτσι Χωρίς Χέρια» διαβάζουμε: Ο διάβολος πιάνει κορόιδο έναν ξυλοκόπο όταν του υπόσχεται πολλά πλούτη αν του χαρίσει «αυτό που στέκεται πίσω από το σπίτι» του. Ο ξυλοκόπος θεωρώντας ότι εννοεί μια μηλιά, δέχεται, για να μάθει σύντομα πως συμφώνησε να δώσει τη μονάκριβη κόρη του, που τη στιγμή της συμφωνίας στεκόταν μπροστά από το δέντρο. Όταν εμφανίζεται ο διάβολος για να πάρει αυτό που του ανήκει, η κόρη κάνει μαγικά για να τον αποτρέψει. Θυμωμένος ο διάβολος, απειλεί ότι αν ο ξυλοκόπος δεν του δώσει τουλάχιστον τα δύο χέρια της κόρης του, τότε θα πάρει τον ίδιο σαν αντάλλαγμα. Απεγνωσμένος ο ξυλοκόπος, εξηγεί στην κόρη του τι συνέβη και της ζητάει να τον αφήσει να της κόψει τα χέρια για να σωθεί αυτός. Το κορίτσι δέχεται υποτακτικά, και η συμφωνία τηρείται.

Στον «Πρίγκιπα Βάτραχο», αντί να μεταμορφώσει η πριγκίπισσα τον βάτραχο σε πρίγκιπα με ένα φιλί (όπως σήμερα ξέρουμε την ιστορία), τον πετάει με δύναμη σε έναν τοίχο. Η εκδοχή των Γκριμ της «Χιονάτης» τελειώνει με την κακιά μητριά να εξαναγκάζεται σε χορό στο γάμο της θετής της κόρης, φορώντας πυρακτωμένα σιδερένια παπούτσια, μέχρι να πέσει νεκρή, ενώ η Χιονάτη παρακολουθεί με ευφορία. Στην «Σταχτοπούτα», οι θετές αδερφές της, όταν ο πρίγκιπας ψάχνει σε ποια ανήκει το γοβάκι, για να μην φανεί ότι τα πόδια τους είναι μεγαλύτερα από ότι θα έπρεπε, καταλήγουν να κόψουν μερικά δάχτυλα ή ακόμα και τις φτέρνες τους. Ο πρίγκιπας καταλαβαίνει την απάτη μόνο από το αίμα που στάζει όταν πρώτα η μία και μετά η άλλη ξεκινάνε περπατώντας προς το κάστρο του.

Πιο αξιοπερίεργο παράδειγμα είναι το παρακάτω: Στο παραμύθι «Κέδρος» (ή «Αγριοκυπαρίσι» – Juniper Tree), ως συνήθως η μητριά μισεί τον γιο του άντρα της. Μια μέρα, μόλις αυτός γυρνάει στο σπίτι τον ρωτάει αν θα ήθελε ένα μήλο. Μόλις όμως το αγόρι σκύβει στο μπαούλο όπου αποθηκεύουν τα μήλα, η μητριά κατεβάζει απότομα το καπάκι και του κόβει το κεφάλι. Αλλά τώρα ανησυχεί ότι θα την πιάσουν. Οπότε στηρίζει το ακέφαλο σώμα σε μια καρέκλα σαν να κάθεται αναπαυτικά, με ένα μήλο στο ένα χέρι, βάζει το κεφάλι από πάνω, και με ένα κασκόλ κρύβει την πληγή. Έρχεται τότε η πραγματική της κόρη, που της παραπονιέται ότι ζητάει από τον αδερφό της το μήλο, που έτσι κι αλλιώς δεν τρώει, και αυτός ούτε καν της απαντάει. Η μητέρα της τότε της δίνει το ελεύθερο να τον χαστουκίσει, όπως και κάνει, με αποτέλεσμα το κεφάλι να εκτοξευτεί από το σώμα του. Να μην στεναχωριέται, της λέει, θα κρύψουν το πτώμα μαγειρεύοντάς το στην κατσαρόλα. Όπως και κάνουν. Στη συνέχεια επιστέφει ο πατέρας, στον οποίο και δίνουν να φάει το βραστό. Αυτός ξετρελαίνεται και λέει ότι θέλει να το φάει όλο μόνος του, «μου φαίνεται ότι είναι όλο δικό μου» λέει και πετάει τα κόκαλα κάτω από το τραπέζι καθώς το τελειώνει. Είναι πραγματικά δύσκολο να πιστέψεις αυτά που διαβάζεις.

Σε κάποιο βαθμό η βία σε αυτά τα πρωτότυπα αντικατοπτρίζει τη μεσαιωνική κουλτούρα από όπου προήλθαν, όπως π.χ. το κάψιμο μαγισσών. Αγνοείται, συχνά, ο ιστορικός ρεαλισμός των ιστοριών των Γκριμ. Τον 19^ο αιώνα ο θάνατος στη γέννα ήταν η συνήθης αιτία θανάτου γυναικών. Οι χήροι συνήθως ξαναπαντρεύονταν, και η νέα σύζυγος έβρισκε ότι τα δικά της παιδιά έπρεπε να ανταγωνιστούν με τα παιδιά του άντρα της για τους περιορισμένους πόρους που η νέα, μεγάλη οικογένεια είχε στη διάθεσή της. Εξ ου και οι κακιές μητριές. Στην ιστορία «Παιδιά Που Ζουν Σε Εποχή Λιμού», η μητέρα λέει στις δυο κόρες της «Πρέπει να σας σκοτώσω, ώστε να έχω εγώ να φάω». Οι μικρές παρακαλούν να ζήσουν και αναζητούν τροφή για τη μητέρα τους, ώστε να γλιτώσουν. Γυρίζουν με ένα κομμάτι ψωμί η καθεμιά, αλλά δεν αρκεί, και η μητέρα τους ξαναλέει ότι πρέπει να πεθάνουν. Αυτές απαντάνε «Αγαπημένη μητέρα, θα ξαπλώσουμε και θα κοιμηθούμε, και δεν θα ξανασηκωθούμε μέχρι την Ημέρα της Κρίσης». Και όντως έτσι γίνεται. Σίγουρα μια ανατριχιαστική ιστορία, αλλά φανερώνει ίσως και έναν ευσεβή πόθο. Ότι τα παιδιά θα πεθάνουν χωρίς να κλάψουν.

Το 2001 το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ απέρριψε νόμο που θα απαγόρευε την πώληση βίαιων βιντεοπαιχνιδιών σε παιδιά. Ο δικαστής είπε ότι οι απεικονίσεις της βίας, είτε σε βιβλία είτε σε θεατρικά έργα ή σε κόμικ, είτε στον κινηματογράφο ή στα καρτούν, ποτέ δεν ήταν αντικείμενο νομοθετικής ρύθμισης, και πρόσθεσε «τα παραμύθια των Γκριμ, για παράδειγμα, είναι πραγματικά ζοφερά». Κάποιοι γονείς θα αισθάνονταν άβολα αν διάβαζαν στα παιδιά τους ιστορίες όπου κόβονται τα χέρια ενός κοριτσιού (Το Κορίτσι Χωρίς Χέρια) ή όπου ένα αγόρι σπρώχνει έναν άντρα στις σκάλες χωρίς ίχνος ενοχής (Η Ιστορία Του Νεαρού Που Ξεκίνησε Για Να Μάθει Τι Είναι Ο Φόβος), αλλά τα περισσότερα παιδιά ξέρουν ότι αυτό είναι μόνο φαντασία.

Μετά τον 2^ο Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε ένα ισχυρό ρεύμα ρεαλισμού στις παιδικές ιστορίες, με παράδειγμα το «Η Μικρή Μαρία Πάει Στην Πυροσβεστική», ένα στυλ πολύ μακρινό από των αδερφών Γκριμ. Κάποιοι που παρέμεναν απρόθυμοι να αποχωριστούν τα γερμανικά παραμύθια, πρότειναν να συνεχίσουν να τα διαβάζουν, καταδεικνύοντας ταυτόχρονα στα παιδιά τα δηλητηριώδη στερεότυπα που συντηρούν. Ίσως εννοούσαν ότι ενώ το παιδί αποκοιμιέται ακούγοντας το παραμύθι της Σταχτοπούτας, θα έπρεπε να του υπενθυμίσουμε ότι η διάσωσή της από τον πρίγκιπα καθρεφτίζει την πατριαρχική ηγεμονία και τον πατροναριστικό τόνο που αυτά δεν πρέπει να αφομοιώσουν. Ο φεμινισμός αργότερα επιτέθηκε στην αδύναμη και παθητική καρικατούρα κοριτσιών και γυναικών που βρίσκουμε σε πολλές από τις ιστορίες των Γκριμ. Είναι γνωστή και η έκδοση «Πολιτικώς Ορθά Παραμύθια» όπου ο James Finn Garner διασκευάζει γνωστά παραμύθια για να ταιριάζουν στις ευαισθησίες φιλελεύθερων γονιών. Διαβάζουμε εκεί την Κοκκινοσκουφίτσα:

Είπε ο λύκος «Ξέρεις, αγαπητή μου, δεν είναι ασφαλές για ένα μικρό κορίτσι να περπατάει στο δάσος μόνο του» και απαντάει η Κοκκινοσκουφίτσα «Βρίσκω το σεξιστικό σου σχόλιο εξαιρετικά προσβλητικό, αλλά θα το αγνοήσω χάρη στην παραδοσιακή σου θέση σαν απόβλητος της κοινωνίας, μια θέση που σου έχει προξενήσει μία εναλλακτική, και παρόλα αυτά έγκυρη, οπτική».

Εξίσου νεωτεριστική είναι και η υπέροχη ταινία κινουμένων σχεδίων Hoodwinked! του 2005, που επίσης παρουσιάζει την Κοκκινοσκουφίτσα σαν μια ενεργητική, έξυπνη και αυτόνομη ηρωίδα. Κάτι παρόμοιο, αλλά για πιο ώριμο κοινό, κάνει και το Hard Candy, με μια σύγχρονη Κοκκινοσκουφίτσα να παίρνει εκδίκηση από τον παιδεραστή (κακός λύκος) που την διώκει.

Ο Wilhelm Grimm (αριστερά) και ο Jacob Grimm (δεξιά) σε πίνακα του 1855 του Elisabeth Jerichau-Baumann.

Λίγα χρόνια πριν κυκλοφόρησε το Tangled και ήδη φέτος έχουμε το Maleficent. Η λίστα σύγχρονων διασκευών είναι τεράστια, και δεν θα αναφερθώ καν στις λογοτεχνικές διασκευές, τις θεατρικές παραστάσεις και τα κόμικ. Στις διάφορες εκδοχές τους οι ιστορίες των Γκριμ έχουν κερδίσει τη φαντασία μας για πάνω από 200 χρόνια, και θα συνεχίσουν να το κάνουν για τουλάχιστον 200 ακόμα.

Οι Γκριμ όμως ήταν, και είναι, κάτι παραπάνω. Ως ακαδημαϊκοί, αρίστευσαν στη γλωσσολογία, την εθνολογία, τη νομική, την ιστορία και την φιλολογία. Ξεκίνησαν τη σύνταξη του Λεξικού της Γερμανικής Γλώσσας, που αποτέλεσε το πρότυπο για το Oxford English Dictionary. Μέσα από τις αρχικές τους εκδοχές των παραμυθιών, τις παραλλαγές τους ανά περιοχή και τις περαιτέρω διασκευασμένες εκδόσεις τους, βλέπουμε και την εξέλιξη της ίδιας της γερμανικής γλώσσας. Η μετατόπιση κλειστών συμφώνων, η αντικατάσταση φθόγγων όπως του «τ» σε «θ» («τρίτος» σε «third»), του «κ» σε «χ» («κύων» σε «hound») και άλλων φαινόμενο που παρατήρησε ο Τζέικομπ Γκριμ σε όλες τις πρωτοϊνδοευρωπαϊκές γλώσσες, βαφτίστηκε «Νόμος του Γκριμ».

Πηγές: