Ο Αντόνιο Γκράμσι, η φύση του ανθρώπου και οι διανοούμενοι

Ο Αντόνιο Γκράμσι, η φύση του ανθρώπου και οι διανοούμενοι

 Κείμενο: ομάδα εργασίας*

Ο άνθρωπος είναι συνισταμένη των καταστάσεων της ζωής. Η ανθρώπινη φύση είναι μια εξελικτική πορεία που καθορίζεται από τη διαλεκτική των κοινωνικών σχέσεων. «Η φύση του ανθρώπου είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων, που καθορίζει μια ιστορικά προσδιορισμένη συνείδηση. Το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων είναι αντιφατικό και σε συνεχή εξέλιξη, με αποτέλεσμα και η «φύση» του ανθρώπου να μην είναι ομοιογενής για όλους τους ανθρώπους σε όλους τους καιρούς». (Lombardi, 42)

Η φιλοσοφία της πράξης απορρίπτει τόσο την αντίληψη μιας οικουμενικής και σταθερής ανθρώπινης φύσης ως αφηρημένη και μεταφυσική, όσο και την μεταφυσική αντίληψη της ατομικότητας, ως μια προκατασκευασμένη πραγματικότητα, έξω από την ιστορία.

Ο Γκράμσι στέκεται μακριά τόσο από έναν απλοϊκό νατουραλισμό όσο και από το «χυδαίο» υλισμό. Πρώτα και βασικά ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται ως μια «διαδικασία των πράξεων του», ως ένα ον κοινωνικό. Ο καθορισμός της φύσης του δεν είναι νομοτελειακός, όπως πιστεύει η ιδεαλιστική φιλοσοφία. Η ανθρώπινη φύση είναι ιστορικό δημιούργημα, μια διαδικασία αλληλεπίδρασης ανάμεσα στα ατομικά χαρακτηριστικά και στα αντικειμενικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής και ιστορικής πραγματικότητας, που συνδυάζονται με τρόπο μοναδικό σε κάθε άνθρωπο.

Κάθε άτομο σχετίζεται οργανικά με τους άλλους ανθρώπους. Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση είναι ενεργητική,  πραγματώνεται μέσα από την εργασία και την τεχνική. Κι επειδή η ατομικότητα είναι το σύνολο αυτών των σχέσεων, η προσωπικότητα είναι η αποκτημένη αυτογνωσία όλων αυτών.

Αν μεταφέρουμε αυτή τη λογική στην παιδαγωγική και στην εκπαίδευση, ο Γκράμσι αρνείται τον ντετερμινισμό και τον παιδαγωγικό «αυθορμητισμό», γιατί δε συμβιβάζονται με την αντίληψη, που έχει για τον άνθρωπο ως ιστορικό δημιούργημα. Δεν υπάρχει τίποτα «αυθόρμητο» στην προσωπικότητα ενός παιδιού, πέρα από τα αντανακλαστικά. Η προσωπικότητα του παιδιού διαμορφώνεται μέσα από το τμήμα της κοινωνίας, στο οποίο το παιδί συμμετέχει (οικογένεια, γειτονιά, χωριό). Διαφωνεί με την παιδαγωγική, που θεωρεί την εκπαίδευση απλά ως το ξεδίπλωμα μιας λανθάνουσας δύναμης.

Αν λοιπόν η ανθρώπινη φύση ορίζεται ως το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων, τότε αυτή η αντίληψη εμπεριέχει την ιδέα του «γίγνεσθαι» της συνεχούς δηλαδή κίνησης. Ακόμα μπορούμε να πούμε ότι είναι «ιστορική», δηλαδή ιστορικά προσδιορισμένη. Με αυτή την έννοια η «ανθρώπινη φύση» δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άνθρωπο μόνο του, αλλά σ’ όλη την ιστορία του ανθρωπίνου γένους, ενώ σε κάθε άνθρωπο βρίσκονται τα χαρακτηριστικά, που τονίζονται από την αντίθεσή τους μ’ εκείνα των άλλων. (Lombardi, 46).

Ο άνθρωπος ως ιστορικό δημιούργημα είναι περισσότερο πνεύμα, δηλαδή ιστορία, παρά ύλη. Είναι έκφραση της σχέσης ανάμεσα στην ανθρώπινη θέληση (εποικοδόμημα) και στην οικονομική δομή. Αυτό που είναι «φυσικό» ή «ενάντια στη φύση» ορίζεται κάθε φορά από μια  ιστορικά διαμορφωμένη συνείδηση, είναι ιστορικό προϊόν. Η οργανική ένταξη του ατόμου στη συλλογικότητα δεν μπορεί να γίνει αυθόρμητα, δεν είναι μια διαδικασία αυτόματη και «φυσική». Ο αυθορμητισμός για τον Γκράμσι έχει αξία όταν είναι πειθαρχημένος κι όταν ενταχθεί σ’ ένα κοινωνικό πλαίσιο. Ο ίδιος στέκεται στο να εντοπίσει μια μορφή εξαναγκασμού, που πρέπει να επενεργήσει πάνω στα άτομα, ώστε να ενσωματωθούν συνειδητά στην ιστορική διαδικασία. (Lombardi, 48). Αυτή η προσπάθεια του να καθορίσει τη φύση του ανθρώπου, δυστυχώς, μένει στη μέση, γιατί σταματά στην ανάλυση του ανθρώπου, που είναι στρατευμένος στην πολιτική δράση και δε φτάνει σε μια πλήρη ανάλυση για «τον» άνθρωπο.

Η νέα τάξη και η λειτουργικότητα των διανοούμενων 

Ο Γκράμσι εκτιμά, σχεδόν αξιωματικά, ότι η εργατική τάξη της εποχής του  προορίζεται να γίνει ηγετική τάξη. Αυτή η «μελλοντική καταστασή» της επιβάλλει μια αλλαγή στη λαϊκή νοοτροπία, στον «κοινό νου» της τάξης αυτής ώστε μέσα από τη διαμόρφωση μιας νέας κουλτούρας να περάσει από το στάδιο των προλήψεων και του φολκλόρ σε ένα νέο ιστορικό κριτικό στάδιο. Καθήκον λοιπόν των «λειτουργικών» διανοούμενων της εργατικής τάξης είναι να την προετοιμάσουν για αυτή την εξέλιξη. Αυτή η φιλοσοφία μας δίνει το πραγματικό της  περιεχόμενο στην ταύτιση της πολιτικής με τη φιλοσοφία, στην ενότητα της σκέψης και πράξης και  τον τρόπο εφαρμογής της για τη δημιουργία ενός νέου πολιτισμού.

Η ανάδειξη και η δημιουργίας αυτής της νέας  κουλτούρας δεν θα πραγματοποιηθεί μέσα από μια θεωρητική διδασκαλία και με την παθητική αποδοχή μιας θεωρίας, αλλά με την ενεργητική συμμετοχή του λαού, στον οποίο απευθύνονταν ο Γκράμσι. Σ’ αυτή τη διαδικασία ο λαός θα μπορέσει επεξεργαστεί τα προβλήματά του και να ανυψώσει τη μορφωτική του στάθμη σ’ ένα επίπεδο ολοένα  πιο συνειδητό και κριτικό, που θα αφορά την ύπαρξή του στην κοινωνία και την ιστορία. (Lombardi , 53)

 Ο Ιταλός στοχαστής προτείνει την ανάδειξη μιας διανοητικής ελίτ από τα πλατιά λαϊκά στρώματα, που θα διατηρεί επαφή με το λαό. Οι διανοούμενοι θα επεξεργαστούν μια ιδεολογία – θεωρία, η οποία θα ικανοποιεί τις ανάγκες μιας συγκεκριμένης  ιστορικής περιόδου. Από εδώ ξεκινά και η αντίληψη του Γκράμσι για τους διανοούμενους. Κάθε άνθρωπος εκφράζει κάποια διανοητική δραστηριότητα και κάθε δραστηριότητα περιέχει μια μορφή νόησης. Όμως, άλλο είναι η γενική διανοητική δραστηριότητα (όλοι οι άνθρωποι), άλλο είναι η ειδική διανοητική δραστηριότητα (διανοούμενοι). Ο διανοούμενος συνταιριάζει μια διαλεκτική σχέση αμοιβαίας δράσης ανάμεσα στη δομή και το εποικοδόμημα. Αυτή η σχέση είναι σύνθετη, αντιφατική και ένα αλληλοσυγκρουόμενο σύνολο στο οποίο αντικατοπτρίζεται το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Αυτή τη σύνθεση ο Γκράμσι την ονομάζει ιστορικό μπλοκ. Η λειτουργία του διανοούμενου μέσα στο μπλοκ είναι ηγετική, οργανωτική και, κατά συνέπεια, εκπαιδευτική.

Πρόκειται για μια σύνθεση που βρίσκει την επαφή με το λαό, την πηγή των προβλημάτων που πρέπει να μελετηθούν και να λυθούν «με τους όρους που βάζει ο ίδιος ο λαός», ενώ ταυτόχρονα έχει ως σταθερή αναφορά την εξύψωση και την πολιτιστική μετατροπή όλων των ιστορικών δυνάμεων του μπλοκ της.

*Το κείμενο  γράφτηκε από ομάδα εργασίας (Βέρρας Στέργιος, Ζήσης Δημήτριος, Πομάκης Νικόλαος, Σουρλής  Κωνσταντίνος, Τζήκας Δημήτρης), στο Παιδαγωγικό Τμήμα του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (2008), για το μάθημα Διδακτικά Μοντέλα, μέθοδοι και οργάνωση της διδασκαλίας (διδάσκων: Γ.Γρόλλιος).

Δείτε ακόμη: Κατεβάστε δωρεάν έντεκα βιβλία του Αντόνιο Γκράμσι (PDF)

Βιβλιογραφία και παραπομπές

1. Δημήτρης Δημητράκος, (1981), Φιλοσοφία και Πολιτική – Μελέτες και Άρθρα. Εκδόσεις Λύχνος, Αθήνα.

2. Δημήτρης Δημητράκος, (1984), Παιδεία και Κοινωνική Αναμόρφωση – Μια Γκραμσιανή Προσέγγιση, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα.

3. Attilio Monasta, (2000) “Antonio Gramsci”, International Bureau of Education, Prospects: the quarterly review of comparative education, vol XXIII, p. 597 – 612.

5. Φιοραβάντες Βασίλης, (1993), Μοντερνισμός και κουλτούρα, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα.

6. Ν. 2525 (ΦΕΚ Α΄, 188/23 Σεπτεμβρίου 1997) Ενιαίο Λύκειο, πρόσβαση των αποφοίτων στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου κι άλλες διατάξεις.