Κατηγορία: Λογοτεχνία

Τα κατηλίκια ήταν οι περιοχές δικαιοδοσίας του κατή (ιεροδικαστή). Σήμερα η λέξη χρησιμοποιείται με μεταφορική σημασία, για να δηλώσει μια τεράστια περιοχή, ακόμη και όλο τον κόσμο.

Γλωσσικά ενθύμια της Τουρκοκρατίας στην Ήπειρο

Η χένα είναι η γνωστή κόκκινη βαφή (φυτικής προέλευσης). Στο λεξιλόγιο των παλιών κυρίως Ηπειρωτών η χένα λέγεται οκνά (θηλυκό) ή και κνα (ουδέτερο). Υπάρχει μάλιστα η έκφραση «Απόμεινε σαν τη Σούλτω (Σουλτάνα) με την οκνά», δηλαδή έμεινε στα κρύα του λουτρού. Η έκφραση προέρχεται από το τουρκικό Kına gecesi, τη «βραδιά χένας», δηλ. το τελετουργικό βάψιμο χεριών στο σπίτι της νύφης την παραμονή του γάμου (τηρουμένων των αναλογιών, θα λέγαμε ότι ήταν το bachelor party της εποχής!). Η Σούλτω (Σουλτάνα), λοιπόν, έμεινε με τα χέρια βαμμένα, αφού ο γαμπρός δεν εμφανίστηκε. 

Διαβάστε περισσότερα ›
Αυτή είναι η μισοριξιά. Φωτο: ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΑΛΙΣΙΟΒΑΣ

Το γιορτόπιασμα και η μισοριξιά

Ειδικότερα, υπάρχει μια αξιοσημείωτη ομάδα λέξεων που χαρακτηρίζουν μειωτικά κάποιον με βάση τα σχετικά με τη γέννησή του. Για παράδειγμα, οι λέξεις «κυττάρι» και «απόρριμμα». Η μεν πρώτη σημαίνει τον πλακούντα των θηλαστικών: «Τό ’καμε το κυττάρι η γίδα… Είναι γερά κι τα κατσίκια κι η γίδα». Στα νεογέννητα μωρά λέγεται «ύστερο» ή «ντύμα». Όταν χρησιμοποιείται η λέξη «κυττάρι» για άνθρωπο, η μειωτική σημασία είναι έντονη, εφόσον η λέξη κανονικά αναφέρεται στα ζώα.

Διαβάστε περισσότερα ›
λαμπίκος: μολονότι η λέξη είναι ευρύτατα γνωστή με την επιρρηματική της χρήση (Το έκανα λαμπίκο το δωμάτιό σου!), η κυριολεκτική σημασία είναι εν πολλοίς άγνωστη: ο άμβυκας για απόσταξη. Η λέξη προήλθε ως αντιδάνειο από την αραβική: άμβυκας – alambik – λαμπίκος.

Η χημεία των λέξεων

Η ίδια η λέξη Χημεία είναι ελληνιστικής προέλευσης. Αν και από κάποιους ανάγεται στο ρήμα χέω (εξ ου και η παλαιότερη γραφή χυμεία), κατά πάσα πιθανότητα ανάγεται σε αιγυπτιακό τοπωνύμιο. Δεν αποκλείεται μάλιστα να υπήρξε και κάποιος συμφυρμός των δύο. Η λέξη χρησιμοποιείται ευρύτατα για τον χαρακτηρισμό της σχέσης μεταξύ δύο ανθρώπων – ερωτικής αλλά και απλώς διαπροσωπικής:

–Αν και σκοπεύουν να παντρευτούν, εγώ βλέπω ότι δεν έχουν καλή χημεία μεταξύ τους».

Διαβάστε περισσότερα ›
Στα ψάρια, οι ιδιότητες του σχήματος, της μορφής και της ευελιξίας τραβούν την προσοχή του μέσου ομιλητή ως ανάλογα ανθρώπινων συμπεριφορών, μορφών, ιδιοτήτων.

Ψάρια και θαλασσινά… στα δίχτυα της γλώσσας!

Τα ψάρια και γενικότερα τα θαλασσινά και ιχθυηρά κατέχουν έναν διόλου ασήμαντο ρόλο στην καθημερινή μας επικοινωνία, καθώς κυρίως ο απλός λαός με τη φαντασία που τον διακρίνει, αλλά και με στόχο πάντα την έντονη εκφραστικότητα, επέλεξε την κατηγορία αυτή για να χαρακτηρίσει με μεταφορικό τρόπο πρόσωπα και καταστάσεις.

Διαβάστε περισσότερα ›
Ψηφιδωτή βυζαντινή εικόνα με την Παναγία και το θείο βρέφος. 1300 μ..Χ.

Οι Παραδόσεις του γένους και η δύναμη της Βυζαντινής Μουσικής

Δεν υπάρχει αμφιβολία, πως ο αιώνας που περνάμε είναι ένας αιώνας ακατανοησίας.   Αν ήμουνα ιστορικός, θα τον ονόμαζα «Αιώνα του Βαβέλ».  Oι άνθρωποι έχουν μπερδέψει το νόημα των λέξεων, που επί πολλούς αιώνες εξέφραζαν μιαν ορισμένη έννοια και δεν γίνεται πια να συνεννοηθούν.  Όλοι κουβαλάμε πέτρες για τον νέο πύργο της Βαβέλ, που είναι ο μηχανικός πολιτισμός μας.  Μεγαλοφυής και θρασύς πολιτισμός, που χτίζει τον πύργο του ενάντια στο Θεό. 

Διαβάστε περισσότερα ›
Φώτης Κόντογλου. «Η Ελλάδα των τριών κόσμων», 1933, Εθνική Πινακοθήκη.

Φώτης Κόντογλου: Ένα όνειρο

Τα πόδια μου πατάνε γερά απάνου στο σκοτεινό και υγρό χώμα. Μα το κεφάλι μου θολώνει ολοένα… Μέσα στο καύκαλό μου έχω ένα κομμάτι πάγο, που κουδουνίζει όπως περπατώ… Σα να πιάνει το αυτί μου κατιτίς που έρχεται από ψηλά πάνου απ’ το κεφάλι μου. Σα να σπάνε εκεί απάνου τα κύματα του αγέρα… Μια δροσιά χτυπά στο πρόσωπό μου – νιώθω έναν θόλο απάνου απ’ το κεφάλι μου… Άξαφνα ξεχωρίζω έναν άνθρωπο. Με σιμώνει, όχι σαν ένας άνθρωπος που περπατά, μα σαν ένας άνθρωπος που κολυμπά, και μου λέει: «Αχουένα!»

Διαβάστε περισσότερα ›
Μια πολύ χαρακτηριστική κατηγορία γλωσσικών μεταφορών είναι οι λέξεις και εκφράσεις που συνδέονται με τον φόνο ή τον τραυματισμό και περιγράφουν καταστάσεις πολύ μεγάλης ταλαιπωρίας, οδύνης, δυσκολίας, δυσφορίας κ.λπ.

Η γλώσσα έχει και… δολοφονικές τάσεις!

«Χθες αγόρασα μια γιαπωνέζικη καρμανιόλα…», μου είπε ένας φίλος προ ημερών. Παλιός συμφοιτητής, τον θυμάμαι τόσα χρόνια να είναι υπόδειγμα ευγένειας, ψυχραιμίας και πραότητας. Οπότε, σκέφτηκα, τι το ήθελε το όργανο εκτέλεσης; Μόλις μου έδειξε περί τίνος επρόκειτο, συνειδητοποίησα ότι έχουμε κι εμείς τέτοια συσκευή στο γραφείο για να κόβουμε χαρτιά, αλλά δεν είχα ακούσει και ποτέ να τη χαρακτηρίζουν με αυτό το όνομα. Με αυτή λοιπόν την αφορμή σκέφτηκα να γράψω ένα σχετικό κείμενο, πάντα εμφορούμενος από τη μεταφορική σημασία λέξεων και φράσεων.

Διαβάστε περισσότερα ›
Φώτης Κόντογλου: Θεία κι ασήμαντα πράγματα

Φώτης Κόντογλου: Θεία κι ασήμαντα πράγματα

Ανακάλυψα ένα μέρος απόκρυφο που ζούνε άνθρωποι φτυχισμένοι. Βρίσκεται πίσω από τα δέντρα. Από κει πέρα δε φαίνουνται τα μεγάλα και τα ακριβά παλάτια που κάθουνται οι άρχοντες, κείνοι πώ’ χουνε πολλά πλούτη. Τούτοι είναι όλοι φτωχοί κι έρχουνται εδώ κάθε καλοκαίρι για να ξεκουραστούνε, να δούνε κι αυτοί του Θεού την ευλογία. Τα σπίτια τους είναι μικρά, το’ να κοντά στ’ άλλο, σαν τα μελισσοκόφινα που ‘ναι μαζεμένα στ’ απάγκειο, κάτω απ’ το βουνό. Αυτό το σπιτομάζωμα είναι κρυμμένο μέσα στα δέντρα και το χωρίζει απ’ τον άλλον κόσμο ένα ξεροπόταμο, στενό και βαθύ.

Διαβάστε περισσότερα ›
χασάπης: ως μειωτικός χαρακτηρισμός για χειρουργό, ειδικά αυτόν που οι ασθενείς του έχουν υψηλά ποσοστά θνησιμότητας. – Ο μακαρίτης ο θείος έπεσε στα χέρια ενός χασάπη και, δυστυχώς, πέθανε στη διάρκεια της επέμβασης.

Αλμπάνης, χαμάλης, χαφιές: τα επαγγέλματα ως γλωσσικός μηχανισμός υποτίμησης

Η θεαματική πρόοδος της τεχνολογίας, με τον εξοβελισμό των χειρωνακτικών εργασιών και την αντίστοιχη εκμηχάνιση σχεδόν σε κάθε δραστηριότητα, έθεσε στο περιθώριο πληθώρα παραδοσιακών επαγγελμάτων, πολλά από τα οποία διασώζονται μόνο ως επίθετα (προφανώς η άσκηση τέχνης αφορούσε τους απώτατους συγγενείς).

Διαβάστε περισσότερα ›
«Εύελπις σε παράξενα χρόνια 1971-1975».

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ: «ΕΥΕΛΠΙΣ ΣΕ ΠΑΡΑΞΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ 1971-1975» | ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΡΙΟΒΟΛΟΣ

Την Δευτέρα 3 Ιουνίου στις 18:00 η Αλυσίδα Πολιτισμού IANOS και οι εκδόσεις Πατάκη διοργανώνουν παρουσίαση του βιβλίου του Γιάννη Πριόβολου, με τίτλο «Εύελπις σε παράξενα χρόνια 1971-1975».

Διαβάστε περισσότερα ›