4 Φεβρουαρίου 2025 at 21:43

Στήβεν Ράνσιμαν: Ιστορία των Σταυροφοριών. Οι προσκυνητές του Χριστού

από

Στήβεν Ράνσιμαν: Ιστορία των Σταυροφοριών. Οι προσκυνητές του Χριστού

Κείμενο: Στήβεν Ράνσιμαν (Steven Runciman)

«ἑστῶτες ἦσαν οἱ πόδες ἡμῶν ἐν ταῖς αὐλαῖς σου, ῾Ιερουσαλήμ.» ΨΑΛΜΟΣ 121, 2

Η επιθυμία να γίνει κανείς προσκυνητής είναι βαθιά ριζωμένη στην ανθρώπινη φύση. Να σταθούμε εκεί που εκείνοι που σεβόμαστε είχαν σταθεί, να δούμε τα μέρη όπου γεννήθηκαν και μόχθησαν και πέθαναν, μας δίνει ένα αίσθημα μυστικής επαφής μαζί τους και είναι πρακτική έκφραση του σεβασμού μας. Και αν οι μεγάλοι άνθρωποι του κόσμου έχουν τα ιερά τους στα οποία οι θαυμαστές τους έρχονται από μακριά, ακόμα πιο πολύ συρρέουν οι άνθρωποι με προθυμία στους τόπους όπου, όπως πιστεύουν, το θείο έχει αγιάσει τη γη. Στις αρχαιότερες ημέρες του Χριστιανισμού τα προσκυνήματα ήσαν σπάνια. Οι παλαιότεροι χριστιανοί θεωρούσαν ότι έπρεπε να τονίζουν περισσότερο την θεότητα και την οικουμενικότητα του Χριστού παρά την ανθρώπινη φύση του, και οι ρωμαϊκές αρχές δεν ενθάρρυναν ταξίδια στην Παλαιστίνη. Η ίδια η Ιερουσαλήμ, καταστρεμμένη από τον Τίτο, έμενε ερειπωμένη ώσπου ο Αδριανός την ξανάχτισε ως την ρωμαϊκή πόλη Αιλία. Αλλά οι χριστιανοί δεν λησμόνησαν τη σκηνή του δράματος της ζωής του Χριστού. Ο σεβασμός τους προς τον τόπο του Γολγοθά υπήρξε τέτοιος ώστε ο Αδριανός επίτηδες ίδρυσε εκεί έναν ναό στην Αφροδίτη Καπιτωλίνα. Τον τρίτο αιώνα η σπηλιά της Βηθλεέμ όπου είχε γεννηθεί ο Χριστός ήταν πολύ γνωστή σ’ αυτούς· και οι χριστιανοί ταξίδευαν εκεί και στο Όρος των Ελαιών και στον Κήπο της Γεθσημανή και στον τόπο της Αναλήψεως. Μια επίσκεψη σ’ αυτούς τους ιερούς χώρους προς τον σκοπό της προσευχής και για ν’ αποκτήσουν πνευματική αξία αποτελούσε ήδη ένα μέρος από τις χριστιανικές συνήθειες. Με τον θρίαμβο του σταυρού η συνήθεια απλώθηκε. Ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος ήταν ευτυχής να δίνει δύναμη στη θρησκεία που είχε διαλέξει. Η μητέρα του, η αυτοκράτειρα Ελένη, η πιο εξαίρετη και η πιο επιτυχής από τους μεγάλους αρχαιολόγους του κόσμου, ξεκίνησε για την Παλαιστίνη για ν’ ανακαλύψει τον Γολγοθά και να βρει όλα τα λείψανα του αγίου πάθους. Ο αυτοκράτωρ επικύρωσε την ανακάλυψή της κτίζοντας εκεί μια εκκλησία, η οποία παρ’ όλες της τις περιπέτειες παρέμεινε το ανώτατο ιερό της Χριστιανοσύνης, η Εκκλησία του Παναγίου Τάφου . Αμέσως άρχισε να συρρέει ένα κύμα προσκυνητών στους τόπους των μόχθων της Ελένης. Δεν μπορούμε να πούμε τον αριθμό τους επειδή οι περισσότεροι δεν άφησαν μνημόνιο του ταξιδιού των. Αλλά, ήδη το 333, πριν ακόμα τελειώσουν οι ανασκαφές της, ένας ταξιδιώτης που έγραψε για το ταξίδι του, έκανε όλον το δρόμο από το Bordeaux στην Παλαιστίνη. Λίγο αργότερα βρίσκομε την περιγραφή ενός γύρου που έγινε από μια ακάματη κυρία γνωστή άλλοτε ως Etheria και άλλοτε ως Αγία Silvia of Aquitaine.

 Iστορική απεικόνιση χριστιανών προσκυνητών που φτάνουν στους Αγίους Τόπους κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα.
Iστορική απεικόνιση χριστιανών προσκυνητών που φτάνουν στους Αγίους Τόπους κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα.

Προς το τέλος του αιώνα, ένας από τους μεγάλους πατέρες της λατινικής Χριστιανοσύνης, ο Άγιος Ιερώνυμος, εγκαταστάθηκε στην Παλαιστίνη και τράβηξε πίσω του τον κύκλο των πλουσίων και κοσμικών γυναικών, που κάθονταν μπροστά στα πόδια του στην Ιταλία. Στο κελί του, στην Βηθλεέμ, δεχόταν μια συνεχή συνοδεία ταξιδιωτών, οι οποίοι έρχονταν να του υποβάλουν τα σέβη τους αφού είχαν ιδεί τους Αγίους Τόπους. Ο Άγιος Αυγουστίνος, ο πιο πνευματικός από τους δυτικούς πατέρες, θεωρούσε τα προσκυνήματα άτοπα και μάλιστα επικίνδυνα και οι Έλληνες πατέρες έτειναν να συμφωνήσουν μαζί του, αλλά ο Άγιος Ιερώνυμος, αν και δεν υποστήριζε ότι η παραμονή στην Ιερουσαλήμ είχε πνευματική αξία, τόνιζε ότι ήταν πράξη πίστεως να προσεύχεται κανείς εκεί που είχαν πατήσει τα πόδια του Χριστού. Η άποψή του ήταν πιο δημοφιλής από τη γνώμη του Αυγουστίνου. Τα προσκυνήματα πολλαπλασιάστηκαν, ενθαρρυνόμενα από τις αρχές. Στα πρώτα χρόνια του επόμενου αιώνα λένε ότι υπήρχαν ήδη διακόσια μοναστήρια και ξενοδοχεία στην Ιερουσαλήμ ή γύρω απ’ αυτήν, για να δέχονται τους προσκυνητές και σχεδόν όλα κάτω από την αιγίδα του αυτοκράτορα. Κατά τα μέσα της πέμπτης εκατονταετηρίδας αυτή η αρχική προτίμηση για την Ιερουσαλήμ έφθασε στο ανώτατο σημείο της. Η αυτοκράτειρα Ευδοκία, που γεννήθηκε ως κόρη ενός ειδωλολάτρη φιλοσόφου των Αθηνών, εγκαταστάθηκε εκεί ύστερ’ από μια δυστυχισμένη ζωή που είχε περάσει στην αυλή. Πολλά ευλαβή μέλη της βυζαντινής αριστοκρατίας την ακολούθησαν. Κατά τα διαστήματα, όταν δεν έγραφε ύμνους, υποστήριζε τη νέα μόδα να μαζεύουν άγια λείψανα· η ίδια έβαλε το θεμέλιο της μεγάλης συλλογής στην Κωνσταντινούπολη στέλνοντας εκεί την εικόνα της Παναγίας ζωγραφισμένη από τον Άγιο Λουκά. Το παράδειγμά της ακολούθησαν προσκυνητές από τη Δύση όπως και από την Κωνσταντινούπολη. Από αμνημονεύτους χρόνους οι υλικές πολυτέλειες της ζωής έρχονταν από την Ανατολή. Τώρα πήγαιναν προς τη Δύση και θρησκευτικές πολυτέλειες. Ο Χριστιανισμός ήταν στην αρχή ανατολική θρησκεία. Οι περισσότεροι από τους πρώτους χριστιανούς αγίους και μάρτυρες ήταν ανατολίτες. Υπήρχε μια επεκτεινόμενη τάση να λατρεύονται οι άγιοι. Αυθεντίες, όπως ο Προυδέντιος και ο Εννόδιος, δίδασκαν ότι στους τάφους των μπορούσε να βρεθεί θεία βοήθεια και ότι τα σώματά τους ήσαν ικανά να κάνουν θαύματα. Άνδρες και γυναίκες ταξίδευαν τώρα μακριά για να δουν ένα λείψανο. Ακόμα πιο πολύ, επιχειρούσαν ν’ αποκτήσουν ένα, να το πάρουν στο σπίτι τους και να το τοποθετήσουν στο τοπικό τους ιερό. Τα σπουδαιότερα λείψανα παρέμειναν στην Ανατολή, του Χριστού στην Ιερουσαλήμ, ώσπου μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και των αγίων ως επί το πλείστον στις γενέτειρές των. Αλλά δευτερεύοντα λείψανα άρχισαν να εισδύουν στη Δύση, που τα έφερνε κάποιος τυχερός προσκυνητής ή κάποιος επιχειρηματικός έμπορος, ή στέλνονταν ως δώρα σε κάποιον ηγεμόνα. Σε λίγο ακολούθησαν μικρές ποσότητες από σπουδαιότερα λείψανα, κατόπιν σημαντικά λείψανα στο ακέραιο. Όλ’ αυτά συνετέλεσαν για να τραβήξουν την προσοχή της Δύσεως προς την Ανατολή. Οι κάτοικοι της Langres, υπερήφανοι για την κατοχή ενός δαχτύλου του αγίου Μάμαντος, ήθελαν οπωσδήποτε να επισκεφθούν την Καισάρεια της Καππαδοκίας όπου ο Άγιος είχε ζήσει. Οι καλογριές της Chamalières, με τα κόκαλα της Θέκλας στο παρεκκλήσι τους, έδειχναν προσωπικό ενδιαφέρον για την γενέτειρά της, την Σελεύκεια των Ισαύρων. Όταν μία κυρία από την Maurienne έφερε από τα ταξίδια της τον αντίχειρα του Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστή, όλοι οι φίλοι της ένοιωσαν την επιθυμία ν’ αναζητήσουν το σώμα του στη Σαμάρεια και την κάρα του στη Δαμασκό. Ολόκληρες πρεσβείες στέλνονταν με την ελπίδα να εξασφαλίσουν έναν τέτοιο θησαυρό, ίσως ένα μπουκαλάκι από το Άγιο Αίμα ή ένα κομμάτι από τον ίδιο τον Τίμιο Σταυρό.

Φτάνοντας στον μεγαλοπρεπή καθεδρικό ναό
Φτάνοντας στον μεγαλοπρεπή καθεδρικό ναό

Εκκλησίες ιδρύθηκαν στη Δύση στο όνομα ανατολιτών αγίων ή του Παναγίου Τάφου. Και πολύ συχνά, ένα ποσοστό από τα έσοδά των έμπαινε κατά μέρος για να σταλεί στους αγίους τόπους από τους οποίους είχαν πάρει τα ονόματά τους. Αυτή η αμοιβαία σχέση υποβοηθήθηκε από το εμπόριο που εξακολουθούσε να γίνεται γύρω στις ακτές της Μεσογείου. Σιγά-σιγά κι αυτό παρήκμαζε εξ αίτιας της αυξανόμενης φτώχειας της Δύσεως και κατά καιρούς σταματούσε, όπως όταν οι Βάνδαλοι πειρατές κατά τα μέσα του πέμπτου αιώνα είχαν καταστήσει τις θάλασσες ανασφαλείς για άοπλους εμπόρους. Η δυσαρέσκεια και οι αιρέσεις στην Ανατολή πρόσθεσαν και άλλες δυσκολίες. Αλλά υπάρχουν πολλά οδοιπορικά γραμμένα κατά τον έκτο αιώνα από δυτικούς προσκυνητές που είχαν ταξιδέψει στην Ανατολή με ελληνικά ή σύρια εμπορικά πλοία· και οι ίδιοι οι έμποροι μετέφεραν θρησκευτικές ειδήσεις και κουτσομπολιά όπως επιβάτες και εμπορεύματα. Χάρη στους περιηγητές και στους εμπόρους ο ιστορικός Γρηγόριος της Τύρου ήταν καλά πληροφορημένος για τα ζητήματα της Ανατολής. Υπάρχει το κείμενο μιας συνομιλίας μεταξύ του Αγίου Συμεών του Στυλίτη και ενός Σύρου εμπόρου ο οποίος τον είδε απάνω στη στήλη του κοντά στο Χαλέπι, κατά την οποία ο Άγιος Συμεών ζήτησε πληροφορίες για την Αγία Γενεβιέβη των Παρισίων και της έστειλε ένα προσωπικό μήνυμα. Παρά τις θρησκευτικές και πολιτικές έριδες των ανωτέρων αρχών, οι σχέσεις μεταξύ των ανατολικών και των δυτικών χριστιανών παρέμεναν πολύ εγκάρδιες και στενές. Με τις αραβικές κατακτήσεις αυτή η περίοδος τελείωσε. Σύριοι έμποροι δεν έφθαναν πια στις ακτές της Γαλλίας και της Ιταλίας, φέρνοντας τα εμπορεύματά τους και τις ειδήσεις των. Υπήρχαν πάλι πειρατές στη Μεσόγειο. Οι μωαμεθανοί κυβερνήτες της Παλαιστίνης έβλεπαν με υποψία τους χριστιανούς ταξιδιώτες από το εξωτερικό. Το ταξίδι ήταν δαπανηρό και δύσκολο, και πολύ λίγος πλούτος είχε απομείνει στη δυτική Χριστιανοσύνη. Αλλά η επικοινωνία δεν είχε διακοπεί εντελώς. Οι δυτικοί χριστιανοί εξακολουθούσαν να σκέπτονται τους Αγίους Τόπους της Ανατολής με συμπάθεια και με πόθο. Όταν, το 682, ο Πάπας Μαρτίνος Ι κατηγορήθηκε ότι είχε φιλικές σχέσεις με τους μωαμεθανούς, εξήγησε ότι το κίνητρό του ήταν να πάρει άδεια να στείλει ελεημοσύνες στην Ιερουσαλήμ. Το 670, ο Φράγκος επίσκοπος Arnulf ξεκίνησε για την Ανατολή και κατόρθωσε να κάνει έναν πλήρη γύρο της Αιγύπτου, της Συρίας και της Παλαιστίνης και να επιστρέψει μέσω Κωνσταντινουπόλεως· αλλά το ταξίδι διήρκεσε αρκετά χρόνια κι αυτός ο ίδιος συνάντησε πολλές αντιξοότητες και υπέστη πολλές κακουχίες. Ξέρομε τα ονόματα άλλων προσκυνητών της εποχής, όπως του Vulphy από την Rue της Πικαρδίας, ή του Bercaire από το Montier-en-Der της Βουργουνδίας και του φίλου του Waimer. Αλλά οι ιστορίες των έδειξαν ότι μόνο σκληροί και επιχειρηματικοί άνθρωποι μπορούσαν να ελπίσουν ότι θα έφθαναν στην Ιερουσαλήμ. Γυναίκες δεν φαίνεται να είχαν διακινδυνεύσει το προσκύνημα. Κατά την όγδοη εκατονταετηρίδα ο αριθμός των προσκυνητών αυξήθηκε. Έφθασαν μάλιστα και μερικοί από την Αγγλία, από τους οποίους ο πιο διάσημος υπήρξε ο Willibald, που πέθανε το 781 ως επίσκοπος του Eichstadt στη Βαυαρία. Κατά τη νεότητά του είχε πάει στην Παλαιστίνη· έφυγε από τη Ρώμη το 722 και ξαναγύρισε εκεί, ύστερ’ από πολλές δυσάρεστες περιπέτειες, μόνο το 729. Προς το τέλος του αιώνα φαίνεται ότι υπήρξε κάποια απόπειρα να οργανωθεί το προσκύνημα, υπό την αιγίδα του Καρόλου του Μεγάλου. Ο Κάρολος είχε αποκαταστήσει την τάξη και κάποια ευημερία στη Δύση και είχε συνάψει καλές σχέσεις με τον χαλίφη Αρούν αλ-Ρασίδ. Τα ξενοδοχεία που είχαν ανεγερθεί με τη βοήθειά του στους Αγίους Τόπους δείχνουν ότι στην εποχή του πρέπει να είχαν φθάσει πολλοί προσκυνητές στην Ιερουσαλήμ και γυναίκες μεταξύ των. Καλογριές από την χριστιανική Ισπανία είχαν σταλεί να υπηρετήσουν στον Πανάγιο Τάφο. Αλλ’ αυτή η δραστηριότητα δεν διήρκεσε πολύ. Η καρολίνεια αυτοκρατορία έπεσε σε παρακμή. Μωαμεθανοί πειρατές εμφανίσθηκαν πάλι στην ανατολική Μεσόγειο. Από τη Δύση ήρθαν Νορβηγοί πειρατές.

Μια φανταστική σκηνή μάχης από τις Σταυροφορίες, με ιππότες σε άλογα, πανό και ένα οχυρωμένο μεσαιωνικό φόντο.
Μια φανταστική σκηνή μάχης από τις Σταυροφορίες, με ιππότες σε άλογα, πανό και ένα οχυρωμένο μεσαιωνικό φόντο.

Όταν ο Βερνάρδος ο Σοφός από την Βρετανία, επεσκέφθη την Παλαιστίνη το 870, βρήκε τα ιδρύματα του Καρόλου ακόμα σε λειτουργία, αλλά αδειανά και ν’ αρχίζουν να χαλούν. Ο Βερνάρδος είχε κατορθώσει να κάνει το ταξίδι παίρνοντας ένα διαβατήριο από τις μωαμεθανικές αρχές που τότε κυβερνούσαν στο Bari, στη νότια Ιταλία αλλά κι αυτό το διαβατήριο δεν υπήρξε ικανό να του επιτρέψουν ν’ αποβιβασθεί στην Αλεξάνδρεια. Η μεγάλη εποχή του προσκυνήματος αρχίζει με τον δέκατο αιώνα. Οι Άραβες έχασαν τις τελευταίες πειρατικές φωλιές τους στην Ιταλία και τη νότια Γαλλία κατά την διάρκεια του αιώνα, και η Κρήτη είχε αποσπασθεί από αυτούς το 961. Ήδη εκείνο τον καιρό, το βυζαντινό ναυτικό είχε για ένα διάστημα αρκετά την κυριαρχία στις θάλασσες ώστε να έχει τελείως αναζωογονηθεί το θαλάσσιο εμπόριο στη Μεσόγειο. Ελληνικά και ιταλικά εμπορικά πλοία έπλεαν ελεύθερα μεταξύ των λιμανιών της Ιταλίας και της αυτοκρατορίας και είχαν αρχίσει, με την καλή θέληση των μωαμεθανικών αρχών, ν’ ανοίγουν εμπόριο με την Συρία και την Αίγυπτο.

Ήταν εύκολο για έναν προσκυνητή να εξασφαλίσει μια θέση κατ’ ευθείαν από τη Βενετία ή το Bari για την Τρίπολη ή την Αλεξάνδρεια, αν και οι περισσότεροι ταξιδιώτες προτιμούσαν να σταματούν στην Κωνσταντινούπολη για να δουν τη μεγάλη συλλογή της από άγια λείψανα και κατόπιν να συνεχίζουν δια θαλάσσης ή από το δρόμο της ξηράς, τον οποίον οι πρόσφατες βυζαντινές στρατιωτικές επιτυχίες είχαν καταστήσει ασφαλή. Στην ίδια την Παλαιστίνη, οι μωαμεθανικές αρχές, είτε αββασίδικες, φατιμίδικες ή ισχίδικες, σπάνια δημιουργούσαν δυσκολίες, αλλά, μάλλον δέχονταν καλά τους ταξιδιώτες για τον πλούτο που έφερναν στην επαρχία. Η βελτίωση των συνθηκών του προσκυνήματος είχε την επίδρασή της στην δυτική θρησκευτική σκέψη.

Δεν είναι βέβαιο σε ποια εποχή τα προσκυνήματα καθορίστηκαν για πρώτη φορά ως κανονικές ποινές. Τα παλιά μεσαιωνικά poenitentialia συνιστούσαν όλα ένα προσκύνημα, συνήθως όμως χωρίς να δίνουν καθορισμένο τόπο. Μεγάλωνε όμως η πεποίθηση ότι ορισμένοι άγιοι τόποι είχαν ειδική πνευματική αρετή η οποία επιδρούσε σ’ εκείνους που τους επισκέπτονταν και μάλιστα μπορούσαν να δίνουν συγχώρηση από αμαρτίες. Έτσι ο προσκυνητής ήξερε ότι όχι μόνο θα μπορούσε να προσκυνήσει τα γήινα λείψανα και εκείνα που περιέβαλλαν τον Θεό και τους αγίους του και έτσι να έρθει σε μυστική επαφή μ’ αυτούς, αλλ’ επίσης θα μπορούσε να πάρει τη συγχώρηση του Θεού για τις κακές του πράξεις. Από τον δέκατο αιώνα και έπειτα τέσσερα ιερά είχαν τη φήμη πως κατείχαν αυτή τη δύναμη, του Αγίου Ιακώβου στην Κομποστέλλα της Ισπανίας και του Αγίου Μιχαήλ στο Μόντε Γκαργκάνο στην Ιταλία, πολλά ιερά μέρη στη Ρώμη, και, πάνω απ’ όλα, οι Άγιοι Τόποι στην Παλαιστίνη. Τώρα ήταν πια ευκολότερο να πάει κανείς σε όλα αυτά, χάρη στην αποχώρηση ή στην καλή θέληση των μωαμεθανών. Αλλά το ταξίδι δεν έπαυε να είναι αρκετά μακρύ και κουραστικό για να επιδράσει στην λογική και στο θρησκευτικό αίσθημα του μεσαιωνικού ανθρώπου. Ήταν φρόνιμο ν’ απομακρύνεται ένας εγκληματίας για χρονικό διάστημα ενός χρόνου ή και περισσότερο από τη σκηνή του εγκλήματός του. Οι κακουχίες και τα έξοδα του ταξιδιού του θα ήσαν μια τιμωρία γι’ αυτόν, ενώ η εκπλήρωση της αποστολής του και η συναισθηματική ατμόσφαιρα του τόπου του προορισμού του θα του έδιναν ένα αίσθημα πνευματικής καθάρσεως και δυνάμεως. Επέστρεφε καλύτερος άνθρωπος. […]

Πηγή: Στήβεν Ράνσιμαν (Steven Runciman). Ιστορία των Σταυροφοριών. Εκδόσεις. ΔΕΚ. Γενικού Επιτελείου Στρατού. Μετάφραση από τα Αγγλικά: Νικ. Κ. Παπαρρόδος. Αθήνα, 1977.

(Εμφανιστηκε 75 φορές, 1 εμφανίσεις σήμερα)

Δείτε ακόμη:

Τα σχίλα είναι κλειστά.