O Λόφος των Γαζήδων (Gaziler-Τepesi) στον Βαθύλακκο Κοζάνης

Γράφει ο Νίκος Σταμκόπουλος

Στην Αραβική γλώσσα, η λέξη غازي (ghazi) αρχικά σήμαινε αρχικά τον επιδρομέα. Μετά την επικράτηση του Ισλάμ, άρχισε να σημαίνει τον πολεμιστή που μάχεται για την διάδοση της πίστης. Η λέξη πέρασε ως δάνειο και στην τουρκική γλώσσα, όταν οι Τούρκοι ασπάστηκαν το Ισλάμ. Σήμερα, gazi στα τουρκικά σημαίνει τον βετεράνο στρατιώτη. Στην πρώιμη Οθωμανική περίοδο, όμως, η λέξη σήμαινε τον «Μαχητή της Πίστης» και αποτελούσε στρατιωτικό τίτλο. Θα μπορούσε να μεταφραστεί ως «ο ήρωας», «ο θριαμβευτής» ή «o ιππότης».

Οι γαζήδες, δεν θεωρούνταν από τους Οθωμανούς απλοί επιδρομείς και πλιατσικολόγοι, αλλά μαχητές με ευγενή κώδικα συμπεριφοράς, που πολεμούσαν για την επέκταση του Ισλάμ, και ελεούσαν τους φτωχούς με την λεία των επιδρομών τους. Ήταν αντίστοιχοι με τους ιππότες της Χριστιανοσύνης.  Διάσημοι γαζήδες που συνέβαλαν στην κατάκτηση του ελλαδικού χώρου, θεωρούνται ο Εβρενός που ίδρυσε την πόλη των Γιαννιτσών, ο Τουραχάν που οργάνωσε τον Τύρναβο σε αστικό κέντρο, καθώς  και οι γιοι του Τουραχάν, Αχμέτ και Ομέρ που πολέμησαν στην Πελοπόννησο και Στερεά Ελλάδα.

Λόγω της ιδιάζουσας θέσης των γαζήδων στην Οθωμανική κοινωνία, αντίστοιχης των στρατιωτικών στην σύγχρονη Τουρκική κοινωνία, πολλά τοπωνύμια που παράγονται από τον στρατιωτικό τίτλο gazi, σώζονται στα εδάφη της σύγχρονης Τουρκίας, αλλά και της πρώην Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Gazi-Tepe ονομάστηκε ένας λόφος στην επαρχία Σηλυβρίας, επειδή εκεί ήταν εγκατεστημένο ένα κέντρο στρατιωτικών επιχειρήσεων των Οθωμανών κατά την διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων. Ομώνυμο ορωνύμιο υπάρχει και την περιοχή του Ντιγιαρμπακίρ.

Ένα ακόμη επίσης πολύ γνωστό, το οποίο έγινε ακόμα πιο διάσημο λόγω της πρόσφατης καταστροφής του από τον σεισμό της 6^ης Φεβρουαρίου 2023 στην ΝΑ Τουρκία, είναι το κάστρο του Γκαζιαντέπ. To κάστρο αυτό είναι χτισμένο μάλλον στη θέση της ακροπόλεως της Αντιόχειας του Ταύρου. Πολλές θεωρίες υπάρχουν για την προέλευση του δεύτερου συνθετικού του οικωνυμίου, Αntep, με το οποίο το κάστρο ήταν γνωστό μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα. Ίσως η πιο εύστοχη είναι αυτή που το θέλει σύντμηση  του ρωμαϊκού ονόματος της πόλης (Antiochia ad Taurum). Το πρώτο συνθετικό, gazi, δόθηκε μετά την γενναία αντίσταση των Τούρκων υπερασπιστών του φρουρίου, κατά την διάρκεια της πολιορκίας του από τα Γαλλικά στρατεύματα (1 Απριλίου 1920- 8 Φεβρουαρίου 1921). Οι Τούρκοι έχουν δώσει τον τιμητικό τίτλο gazi και στην Αμμόχωστο μετά την εισβολή του 1974. Έτσι, το Τουρκικό όνομα άλλαξε από Μağusa σε Gazimağusa.

Στην παραλιακμόνια περιοχή, υπάρχει επίσης ένα μέρος, το οποίο κατά την Οθωμανική περίοδο ονομαζόταν από τους Τούρκους Gaziler – tepesi, και το οποίο μεταφράζεται στα Ελληνικά ως «το ύψωμα των Γαζήδων». Πρόκειται για ένα λοφώδες σύμπλεγμα δυτικά του οικισμού του Βαθυλάκκου του δήμου Σερβίων, στον οποίο είναι εγκατεστημένο το στρατόπεδο «Ιωάννη Φαρμάκη».

 Ο λόφος περιγράφεται και από τον στρατιωτικό σύμβουλο της  Τουρκίας φον ντερ Γκολτς, που πέρασε από την περιοχή το 1886, και ο οποίος αναφέρει: « …ξεκουραστήκαμε για λίγο σε ένα από τα χωριά τους το Τζιτζιλέρ (σημ: Πετρανά) και από εκεί κατευθυνθήκαμε στο GhazΙ Τepeler (Γαζή Τετπελέρ) ή «λόφο των Ηρώων»  (Ηeldenhϋgel) έναν λόφο με διάσπαρτους αρχαίους τάφους.»[1]

Το ίδιο λοφώδες σύμπλεγμα περιγράφεται και από τους Johannes Kromayer και  Georg Veith στο Antike Schlachtfelder in Griechenland. Bausteine zu einer antiken Kriegs geschichte, Volume 4 Akademie Der Wissenschaften in Wien 1924: «Westlich des Dorfes Ketseler (Keciler) erhebt sich der niedrige Doppelhügel Bes-Tepe (Gaziler tepesi); vor ihm fliest ein schluchtartig eingeschnittener Bach, der gerade vor dem Sattel, der beide Gipfel trennt, von der Straße gekreuzt wird.”[2]

O αείμνηστος Αθ. Τσαρμανίδης, μετέφρασε το παραπάνω από τα Γερμανικά στα Ελληνικά:

“… Δυτικά του χωριού Κετσιλέρ βρίσκεται ο χαμηλός Διπλό-λοφος Bes–Tepe (λόφος των Ηρώων). Κάτω από τον λόφο αυτόν ρέει ένα όμορφο σαν εγχάρακτο φαραγγώδες ρέμα… το οποίο διασχίζει ο δρόμος».

Ας σημειωθεί ότι οι Kromayer και  Veith τον ονομάζουν «δίλοφο» (Doppelhügel), ενώ στα Τουρκικά, Bes-Tepe σημαίνει «πεντάλοφος». Πολύ πιθανόν, η εντύπωση του «δίλοφου» να δόθηκε στους Kromayer και  Veith γιατί είχαν δει μόνο την ανατολική όψη του Gaziler-Tepesi, όπου πάνω από τον Βαθύλακκο δεσπόζουν οι δύο ψηλότερες κορυφές του, κρύβοντας τις υπόλοιπες. Όντως, ο Λόφος των Γαζήδων δίνει την εντύπωση του δίλοφου όταν τον αντικρύζει κάποιος οδηγός της ΕΟ Σερβίων – Κοζάνης από τα ανατολικά, καθώς προσεγγίζει τον Βαθύλακκο από την υψηλή γέφυρα των Σερβίων. Η εντύπωση όμως είναι διαφορετική, όταν τον αντικρύζει από τα δυτικά ή τα βόρεια.

Σε μια καταγραφή τοπωνυμίων της περιοχής, στην οποία, όμως, δεν ερωτήθηκαν κάτοικοι του Βαθυλάκκου, ο συγκεκριμένος λόφος αναφέρθηκε ως «Βουνό» σε Αμυγδαλιά και Ανατολή[3]. Στα δε Πετρανά, ανέφεραν ως Bes–Tepesi (O Λόφος των Πέντε) ή Bes–Tepe (Πεντάλοφος) την περιοχή νότια των Πετρανών, βορειοανατολικά του ξωκκλησιού της Αγίας Τριάδας στην Μπάντσεβα – Σου. Οι  Κροκιώτες πάλι, ονομάζουν Μπεσταμπέσι μια ακαθόριστη περιοχή ανατολικά του Κονιάρικου λάκκου και της Μπάνσεβα Σου, η οποία ταυτίζεται περίπου με το Μπες-Τεπέσι των Πετρανιωτών[4].

Παρατηρώντας τον χάρτη του ΓΥΣ, πράγματι, μπορούν να διακριθούν πέντε «κορυφές» στο ανώμαλο ανάγλυφο του τριγώνου που ορίζουν τα σημεία Βαθύλακκος- Ανατολή – Αγία Τριάδα  (Μπάντσεβα – Σου).

 Στην παρακάτω φωτογραφία, ληφθείσσα  από την κορυφή της Γκόλιαβης Ράχης στα Πετρανά, εικονίζεται ο Λόφος των Γαζήδων, με τις πέντε υποθετικές κορυφές του σημειωμένες με αριθμούς. Οι κορυφές 1 και 2, ο οποίες βρίσκονται δυτικά του Βαθυλάκκου  είναι οι ψηλότερες και πιο ευδιάκριτες. Αυτές ορίζουν το «Βουνό» της Ανατολής/Αμυγδαλιάς, Σε αυτές τις δύο, μάλλον, θα αναφέρονταν οι  Kromayer και  Veith, αναφέροντας το «ύψωμα των Γαζήδων» ως δίλοφο (Doppelhügel), εκτός κι αν τις θεωρούσαν μία ενιαία κορυφή, με δεύτερη την κορυφή πάνω από το υφιστάμενο ξωκκλήσι της Αγίας Ειρήνης, που σημειώνεται με τον αριθμό 3.

Με άλλα λόγια, το Bes-Tepe των Οθωμανών, πρέπει να ήταν ολόκληρο το λοφώδες σύμπλεγμα που χωρίζεται στα δύο από το Ξηρόρεμμα του χάρτη του ΓΥΣ, με το ανατολικό μέρος να ορίζεται από το στρατόπεδο Φαρμάκη και το ύψωμα της Αγίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου, και το δυτικό μέρος, από τις λοφώδης απολήξεις ανατολικά των τοποθεσιών της Μπάντσεβα-Σου, του Πενταλόφου και των Καμμένων, δηλαδή αυτό που είναι  σημειωμένο στον χάρτη  με τις δύο χαμηλότερες κορυφές, 4 και 5.

Με τον καιρό, οι παλιότεροι κάτοικοι της Γκόμπλιτσας (σημ: Κρόκος) θα θεώρησαν ως Bes- Tepesi (Μπεσταμπέσι) μόνο το δυτικό τμήμα, το οποίο τους ήταν εγγύτερο, και ως Bes-Tepesi, το υπέδειξαν στους Τουρκόφωνους πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στα Πετρανά, έτσι ώστε χρόνια αργότερα, η ΓΥΣ να καταγράψει ως «Πεντάλοφο» μια ράχη βορειοδυτικά του Gaziler-Tepesi/Bes-Tepesi, αυτής που οι Πετρανιώτες ονόμαζαν Bes-Tepe. Αντίθετα, για τους περιηγητές του 19^ου αιώνα, και πιθανότατα για τους Τούρκους των Κετσιλέρ και Τεκελέρ εκείνης της εποχής, το Bes – Tepe είχε «περιοριστεί» στο ανατολικό μέρος, δηλαδή τις δύο κορυφές που έβλεπαν, ακριβώς πάνω από το «εγχάρακτο φαραγγώδες ρέμα» του Βαθυλάκκου.

Παρόμοιες «μετατοπίσεις» τοπωνυμίων στους χάρτες, οι οποίες οφείλονται σε παρεξηγήσεις και συγχύσεις στο διάβα του χρόνου, υπάρχουν πάρα πολλές[5]. Άραγε, οι Οθωμανοί ονόμαζαν εξ αρχής Gaziler- Tepesi όλο το σύμπλεγμα του Bes- Tepe, ή μόνο τις 2-3 ψηλότερες κορυφές δυτικά του Βαθυλάκκου; Αυτό ίσως να μην το μάθουμε ποτέ.

Ενδιαφέρον έχει επίσης η αναφορά του φον ντερ Γκολτς σε «διάσπαρτους αρχαίους τάφους» στον Λόφο των Γαζήδων. Η Εφορία Αρχαιοτήτων Κοζάνης δεν επιβεβαιώνει κάποιο εντοπισμένο αρχαίο νεκροταφείο στην περιοχή, παρά μόνο ίχνη προϊστορικού οικισμού του 5000 π.Χ. Ίσως οι «αρχαίοι» τάφοι του φον ντερ Γκολτς να ήταν επιτύμβια μνημεία της πρώιμης Οθωμανικής περιόδου. Ο Γερμανός σύμβουλος δεν αναφέρει κάποιο συγκεκριμένο σημείο, αλλά ότι ήταν διάσπαρτοι στο λόφο. Ίχνη μουσουλμανικού νεκροταφείου της οθωμανικής περιόδου έχουν εντοπιστεί στην παραλίμνια θέση «μνήματα Βαθυλάκκου»[6], όχι όμως πάνω στο λόφο.

Είναι άξιο παρατήρησης, ότι ενώ συχνά αναφέρεται προσφυγικός οικισμός με το όνομα «Νέα Σιγή»[7], και ο οποίος ταυτίζεται με τον Οθωμανικό οικισμό Γενισλού, στον χάρτη της Αυστροουγγρικής Γεωγραφικής Υπηρεσίας[8] (Βλέπε εικόνα 5) η Junuslu είναι τοποθετημένη στη θέση της σημερινής Μεσιανής, ενώ πάνω στον λόφο Gaziler Τepesi, ανάμεσα στις προαναφερόμενες ως 1 και 2 κορυφές, είναι σχεδιασμένα κτίρια[9]. Σε αυτή ακριβώς την θέση, ο χάρτης της ΓΥΣ αναφέρει την τοποθεσία Νέα Σιγή (Βλέπε εικόνα 8). Ίσως το Gaziler Tepesi δεν είναι μόνο ορωνύμιο, αλλά και μικροοικωνύμιο κάποιου μικροοικισμού ανάμεσα στις δυο κορυφές, που θα αποτελούσε μαχαλά του Κετσιλέρ.

Ο Τσαρμανίδης μεταφράζει την ονομασία Ghazi – Tepeler, ως «λόφο των Ηρώων». Φαίνεται ότι το κάνει έμμεσα, μεταφράζοντας από τη Γερμανική γλώσσα του φον ντερ Γκολτς, ο οποίος μετέφρασε το ως Ηeldenhϋgel. Πράγματι, το γερμανικό Ηeldenhϋgel μεταφράζεται ως «ο Λόφος των Ηρώων». Αντίθετα, το τουρκικό Ghazi – Tepeler που αναφέρει ο φον ντερ Γκολτς, μεταφράζεται άμεσα ως «οι Λόφοι του Γαζή» ή εναλλακτικά «οι Λόφοι του Ήρωα».

Εύλογα, ο Τσαρμανίδης θεωρεί την ονομασία αυτή ως ενδεικτικό στοιχείο ότι η περιοχή καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς μετά από μάχη[10]. Ασφαλώς, και η υπόθεση αυτή δεν μπορεί να αποκλειστεί. Η ονοματοδοσία του Γκαζιαντέμπ στην νοτιοανατολική Τουρκία, και του Γκαζί-Τεπέ της Σηλυβρίας είναι δύο αντίστοιχα παραδείγματα.  Εξάλλου, η περιοχή του Βαθυλάκκου ήταν όχι μόνο οχυρή, αλλά και στρατηγική. Βρισκόταν πάνω στη στράτα που συνέδεε τα Σέρβια με βορειότερες περιοχές, και μάλιστα αμέσως μετά το πέρασμα του Αλιάκμονα, φρουρώντας πιθανότατα κάποια μεσαιωνική γέφυρα, ή πλωτές διαβάσεις[11]. Από στρατιωτικής άποψης, θα ήταν αρκετά δύσκολο ή και απερίσκεπτο για τους Τούρκους να διασχίσουν τον Αλιάκμονα, χωρίς να έχουν πρώτα διασφαλίσει τον έλεγχο το οχυρού αυτού λόφου του Βαθυλάκκου, ενώ αντίθετα, η υπεράσπιση αυτής της περιοχής, θα ήταν σημαντικό ζήτημα για τους Ρωμαίους.

 Επίσης, ο Λόφος των Γαζήδων δεσπόζει στο κέντρο του Τσιαρτσιαμπά, έχοντας εποπτική θέα όχι μόνο στο ανατολικό και (πρώην) μουσουλμανικό τμήμα της επαρχίας, αλλά και στο δυτικό, όπου ζούσαν οι Χριστιανοί. Ενδείκνυται, δηλαδή, ως τόπος για έδρα καζά. Ο Γουναρόπουλος, γράφοντας το 1872, αναφέρει το Βελβεντό ως έδρα της «επαρχίας Τετράδης», δηλαδή του καζά Τσιαρτσιαμπά[12]. Αναφέρει όμως ότι παλιότερες έδρες του καζά υπήρξαν οι οικισμοί Τεκελέρι και Χατζηρανί[13]. Το Τεκελέρι του Γουναρόπουλου είναι προφανώς το Μεγάλο Τεκελέρ  (σημ: Αμυγδαλιά) στους νότιους πρόποδες του Λόφου των Γαζήδων, και το Χατζηρανί είναι η σημερινή Μεσιανή, ανατολικά του λόφου. Δεν θα αποτελούσε έκπληξη, αν κατά την πρώιμη Οθωμανική περίοδο, το πρώτο διοικητικό κέντρο της περιοχής ήταν το Κετσιλέρ (σημ: Βαθύλακκος) και συγκεκριμένα ο μαχαλάς πάνω στον Λόφο των Γαζήδων, που η ΓΥΣ ονόμασε Νέα Σιγή.

Παρόλα αυτά, η επεξηγηματική υπόθεση του Τσαρμανίδη δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Το λοφώδες σύμπλεγμα του Γκαζιλέρ – Τεπέσι μπορεί να ονομάστηκε έτσι για πολλούς άλλους πιθανούς λόγους.  Ίσως αποτελούσε ιδιοκτησία και τόπο διαμονής γαζήδων. Ίσως τόπο ταφής γαζήδων, και λειτουργίας τεκέ. Ίσως πάλι, η λαϊκή φαντασία των Τούρκων εποίκων να έπλασε επεξηγηματικούς μύθους για να επεξηγήσει τις «πέντε» κορυφές που γειτνίαζαν με τον οικισμό τους, τις οποίες ταύτισε με (πετρωμένους;) γαζήδες. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που η λαϊκή φαντασία των Ελλήνων «είδε» στους ανθρωπόμορφους βράχινους σχηματισμούς του φαραγγιού των Σερβίων τους «πετρωμένους» υπερασπιστές της καστροπολιτείας[14]. Προσωπικά, δεν θα μου έκανε εντύπωση εάν οι Τούρκοι έδωσαν το όνομα «ο Λόφος των Γαζήδων», από κάποιον  – εξαφανισμένο σήμερα- βυζαντινό ναό στρατιωτικών Αγίων στο λόφο, όπως ήταν οι Άγιοι Θεόδωροι, τους οποίους οι Τούρκοι ταύτιζαν με αγίους του Ισλάμ. Πολλές υποθέσεις μπορούν να γίνουν πάνω στους πιθανούς λόγους για τους οποίους δόθηκε αυτό το τοπωνύμιο.

Δεν υπάρχουν ιστορικά στοιχεία που να τεκμηριώνουν την αντίσταση του ντόπιου πληθυσμού της κοιλάδας του Αλιάκμονα στους Οθωμανούς Τούρκους[15]. Αντιθέτως, το γεγονός ότι κανένας Χριστιανικός ναός των Σερβίων δεν μετατράπηκε σε τζαμί, επιβεβαιώνει τις παραδόσεις που αναφέρει ο Εβλιγιά Τσελεμπή, ότι τα Σέρβια κατελήφθησαν με υποταγή, και όχι με μάχη[16]. Το ίδιο μάλλον ισχύει για όλη την περιοχή. Κάποιες λαϊκές παραδόσεις που σχετίζονται με τους βράχινους σχηματισμούς στο Σερβιώτικο φαράγγι, ή κάποια δημοτικά τραγούδια και λαϊκές παραδόσεις, που διασώζει ο Γουναρόπουλος[17], σχετικές με το πάρσιμο των Σερβίων δεν αποτελούν ιστορικά τεκμήρια. Δεν αποκλείεται να αποτελούν πολιτιστικά προϊόντα του 19^ου αιώνα, ή έστω να κατασκευάστηκαν πολύ μετά την Οθωμανική κατάληψη των Σερβίων. Κάποια τοπωνύμια όπως «Μαρτύριο» κάτω από τα κάστρα  των Σερβίων, όπου ο Γουναρόπουλος αναφέρει πως κάθε Μάιο θρηνούσαν οι Τουρκίδες[18], ή «Λόφος των Γαζήδων», δεν είναι ενδεικτικά ιστορικά στοιχεία αντίστασης από μόνα τους, αλλά μάλλον «γίνονται» με την αγωνία των μελετητών να εντοπίσουν τέτοια στοιχεία, ελλείψει ιστορικών πηγών.

 Σίγουρα, θα είχε ενδιαφέρον να μαθαίναμε από τους Τούρκους του Κετσιλέρ γιατί ονομάστηκε έτσι ο λόφος δίπλα από τον οικισμό τους. Όμως δυστυχώς, κανείς από τους πρόσφυγες της ανταλλαγής πληθυσμών δεν βρίσκεται σήμερα εν ζωή. Είναι απίθανο οι απόγονοί τους να διέσωσαν κάποια παράδοση. Οι τοπωνυμικοί θρύλοι και μύθοι, έχουν κάποια ελπίδα να μεταλαμπαδεύονται από γενιά σε γενιά, όσο αυτές οι γενιές έχουν κάποια επαφή με το τοπόσημο που τους γέννησε. Όταν η προσφυγιά ξεριζώνει αυτήν την επαφή, καθιστά την μεταλαμπάδευση του θρύλου άχρηστη. Το μόνο που ίσως καταφέρει να ρίξει λίγο φως στο σκοτεινό παρελθόν της πρώιμης Οθωμανικής περιόδου της περιοχής, και συγκεκριμένα του λόφου με το «ηρωικό» όνομα είναι κάποια μελλοντική αρχαιολογική ανασκαφή.

Βιβλιογραφία

Gounaris, B. (2013). Macédoine ou Comenοlitari?: A Historical Comment on Early Modern Cartography. e-Perimetron, τομ 8 no 1, 1-7.

Offiz. R. Dokaupil Feldw. K. Melichar. (Τέλη 19ου-αρχές 20ού αιώνα). Larisa. Közép-Európa általános földrajzi térképének (1:200 000) szelvénybeosztása (Index sheet of the general map of Central Europe (1:200 000). Ανάκτηση Μάιος 3, 2019, από http://lazarus.elte.hu/hun/digkonyv/topo/200e/40-40.jpg

Γουναρόπουλος, Κ. (1872). Κοζανικά. Πανδώρα.

Δημητριάδης, Β. (1967). Η Δυτική και Κεντρική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή. Θεσσαλονίκη: Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών.

Καμπουρίδης K. – Σαλακίδης Γ. (2013). Η επαρχία Σερβίων τον 16ο αιώνα μέσα από Οθωμανικές πηγές. Σταμούλη.

Σαββιλωτίδης, Κ. (1999). Σέρβια Αρχαιολογία- Ιστορία-Μνημεία – Φυισικό Περιβάλλον – Χάρτες – Χρήσιμες πληροφορίες. Μορφωτικός όμιλος Σερβίων “Τα κάστρα”.

Σταμκόπουλος, Ν. (2022). Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Α’ – Αναζητώντας τις Σαράντα Βάντσες. Παρέμβαση.

Σταμκόπουλος, Ν. (2022). Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Β’ – Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού. Παρέμβαση.

Τσαρμανίδης, Α. (1995). Συμβολή στην ιστορία της επαρχίας Σερβίων (1350-1880) . Σέρβια .

Τσαρμανίδης, Α. (2019). Επίλεκτες πηγές ιστορίας των επαρχιών Σερβίων και Κοζάνης. Μορφωτικός Όμιλος Σερβίων “Τα Κάστρα”.

Τσαρμανίδης, Α. (2020). Πρόσωπα και ιστορία. Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης.

Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α. (2012, 6 4). Η αρχαιολογική έρευνα στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα (Μέρος Γ΄). «Αρχαιολογία και Τέχνες». Ανάκτηση από https://www.archaiologia.gr/blog/2012/06/04/η-αρχαιολογική-έρευνα-στην-κοιλάδα-το-3/

Hashtags:

#Ο_Λόφος_των_Γαζήδων #Ο_Λόφος_των_Ηρώων #Γκαζιλέρ_ Τεπέσι #Gaziler_Tepesi #Γκαζηλέρ_Τεπέ #Gaziler_Tepe #Ghazi_Tepeler  #Γαζή_Τεπελέρ #Βαθύλακκος #Keciler #Τεκελέρια #Γαζήδες #Νέα _Σιγή #Μπεσταμπέσι #ghazi #Αμυγδαλιά_Κοζάνης #Tekkeler #Χατζηρανί # Ηeldenhϋgel #Γενισλού #Μεσιανή

[1] (Τσαρμανίδης, Επίλεκτες πηγές ιστορίας των επαρχιών Σερβίων και Κοζάνης, 2019, σ. 12) Σημειώνεται πως η ακριβής μετάφραση του GhazΙ Τepeler από τα τούρκικα στα ελληνικά είναι «λόφοι του γαζή» και όχι λόφο των Ηρώων, δηλαδή Ηeldenhϋgel στα γερμανικά, όπως το μετέφρασε ο φον ντερ Γκολτς.

[2] (Τσαρμανίδης, Επίλεκτες πηγές ιστορίας των επαρχιών Σερβίων και Κοζάνης, 2019, σ. 12)

[3] (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Α’ – Αναζητώντας τις Σαράντα Βάντσες, 2022, σ. 461)

[4] (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Α’ – Αναζητώντας τις Σαράντα Βάντσες, 2022, σ. 524)

[5] Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το τοπωνύμιο  «Κομμένο Λιθάρι» με το οποίο αναφέρεται στους αναγεννησιακούς χάρτες άλλοτε η Θεσσαλία και άλλοτε η Δ. Μακεδονία. Φαίνεται, όμως, πως το «Κομμένο Λιθάρι» βρίσκεται μάλλον στην Αλβανία. (Gounaris, 2013)

[6] (Χονδρογιάννη-Μετόκη, 2012)

[7] Αγιοπρόσεκτη είναι επίσης και η φωνητική ομοιότητα των λέξεων «gazi» και «Σιγή». Παρόλα αυτά δεν υπάρχει κάποια σχέση. Το οικωνύμειο Νέα Σιγή δώθηκε γιατί πολλοί από τους πρόσφυγες του Βαθυλάκκου είχαν έρθει από την Συγή (Συκή) της Προποντίδας.

[8] (Offiz. R. Dokaupil Feldw. K. Melichar, Τέλη 19ου-αρχές 20ού αιώνα)

[9] (Offiz. R. Dokaupil Feldw. K. Melichar, Τέλη 19ου-αρχές 20ού αιώνα)

[10] (Τσαρμανίδης, Επίλεκτες πηγές ιστορίας των επαρχιών Σερβίων και Κοζάνης, 2019, σ. 12)

[11] (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Β’ – Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού, 2022, σ. 121)

[12] (Γουναρόπουλος, 1872, σ. 508)

[13] (Γουναρόπουλος, 1872, σ. 508)

[14] (Σαββιλωτίδης, 1999, σσ. 45-47)

[15] (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Α’ – Αναζητώντας τις Σαράντα Βάντσες, 2022, σσ. 141-142)

[16] (Δημητριάδης, 1967, σ. 200) (Καμπουρίδης K. – Σαλακίδης Γ., 2013)

[17] (Γουναρόπουλος, 1872)

[18] (Γουναρόπουλος, 1872)