H Σιάτιστα και οι επιδημίες 1740-1744 – Σκέψεις πάνω στις συνεικονίσεις των τοιχογραφιών του ναού της Αγίας Παρασκευής

Δείτε το δεύτερο μέρος εδώ: Μέρος B’ – Η Σιάτιστα και οι Άγιοι Νικόλαος και Σπυρίδωνας

Γράφει ο Νίκος Σταμκόπουλος

Μέρος Α’ – Η Σιάτιστα και η πανώλη

Οι συνεικονίσεις Αγίων, δηλαδή η ιστόρηση διαφορετικών προσώπων στην ίδια εικόνα, ή στο ίδιο πλαίσιο σε μια τοιχογραφία, δεν είναι σπάνιο στην αγιογραφική τέχνη. Αν όχι πάντα, τότε τις περισσότερες φορές, η συνεικόνιση αυτή υπονοεί κάποια σχέση μεταξύ των εικονιζόμενων προσώπων.

Αυτή η σχέση μπορεί να είναι η αδερφική (Άγιοι Ανάργυροι), η φιλική (Άγιος Νικάνορας και Άγιος Διονύσιος ή Φίλιππος και Ναθαναήλ), η σχέση γονέα παιδιού (Αγία Σολωμονή και Μακκαβαίοι), ή η σχέση συμμετοχής στο ίδιο/ταυτόχρονο μαρτύριο (Άγιοι Νικόλαος, Ραφαήλ και Ειρήνη). Η σχέση των συνεικονιζόμενων προσώπων θα μπορούσε επίσης να είναι η κοινή ημερομηνία τιμής της μνήμης (Άγιοι Τιμόθεος και Αναστάσιος Πέρσης), ή η σχέση συνωνυμίας (Αγία Παρασκευή η Ρωμαία και Αγία Παρασκευή εξ Ικονίου)[1]. Κάποιες άλλες φορές πάλι, η μόνη σχέση που έχουν τα συνεικονιζόμενα πρόσωπα μπορεί να είναι ότι αμφότερα θεωρούνται προστάτες από την οικογένεια που έχει την εικόνα στην κατοχή της, ή τον οικισμό όπου εμφανίζεται η τοιχογραφία.

Πολλές φορές όμως, ή σχέση των συνεικονιζόμενων προσώπων είναι η κοινή τους ιδιότητα. Για παράδειγμα «προστάτες της κτηνοτροφίας»[2], ή «μοναχοί» (Άγιοι Αντώνιος και Διονύσιος εν Ολύμπω)[3] ή «Υψωτές του Τιμίου Σταυρού» (Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη) ή στρατιωτικοί (Άγιοι Δημήτριος και Γεώργιος) κλπ.

Κάτι αντίστοιχο με τις συνεικονίσεις μπορεί να συμβαίνει και με τους δισυπόστατους ναούς, όπως π.χ. τον ναό Αγίου Χριστοφόρου και Προφήτη Ησαΐα στην Λεύκη Καστοριάς, όπου συλλατρεύονται δύο πρόσωπα με κοινή ημερομηνία απόδοσης τιμής, την 9^η Μαΐου[4]. Επίσης, στη Σιάτιστα υπάρχει ναός αφιερωμένος στους Προφήτες Ηλία και Ελισσαίο. Η σχέση τους είναι ότι ο Ελισσαίος ουσιαστικά διαδέχτηκε τον Ηλία, με μια συμβολική παράδοση της μηλωτής του Ηλία, από τον προκάτοχό της στον Ελισσαίο. Η μηλωτή (προβιά) με την οποία συχνά ιστορείται να φοράει ο Προφήτης Ηλίας, ήταν κατά κάποιο τρόπο σύμβολο της προφητικής του ιδιότητας, την οποία κληροδότησε στον Ελισσαίο, ρίχνοντάς την στους ώμους του. Αυτή η σχέση των δύο Προφητών με την συμβολική μηλωτή, τους κατέστησε στη λαϊκή συνείδηση προστάτες των γουνοποιών, και επομένως πολύ δημοφιλή πρόσωπα λατρείας στη Σιάτιστα.

Αντίστοιχο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι σωζόμενες τοιχογραφίες πάνω από το υπέρθυρο του ναού της Αγίας Παρασκευής στην Σιάτιστα. Πρόκειται για τρία πλαίσια όπου συνεικονίζονται έξι Άγιοι σε ζευγάρια, δηλαδή δύο πρόσωπα σε κάθε πλαίσιο. Συγκεκριμένα, από την οπτική του παρατηρητή, συνεικονίζονται  οι Άγιοι Χαράλαμπος και Διονύσιος εν Ολύμπω στο αριστερό πλαίσιο.  Στο δεξιό πλαίσιο συνεικονίζονται οι Άγιοι Σπυρίδωνας και Νικόλαος επίσκοπος Μύρων.  Τέλος, στο κεντρικό πλαίσιο, συνεικονίζεται η Αγία Μαρίνα με μια Αγία της οποίας η ταυτότητα δεν μπορεί να προσδιοριστεί, γιατί η επιγραφή του ονόματός της είναι κατεστραμμένη. Είναι όμως αρκετά ευδιάκριτα τα πλούσια ενδύματα της εν λόγω Αγίας, κάτι που εξασφαλίζει ότι πρόκειται περί αρχοντικής καταγωγής πρόσωπο.  Πρόκειται μάλλον για  μία εκ των Αγιών Βαρβάρας, Αικατερίνης ή Κυριακής.

Οι εξωτερικές αυτές τοιχογραφίες ιστορήθηκαν το 1741, δηλαδή στα μέσα του 18^ου αιώνα. Ο  αιώνας αυτός ήταν η περίοδος που η Σιάτιστα άκμασε σε κάθε τομέα, αλλά και που η πόλη πλήγηκε από συχνές επιδημίες.

Στα Βαλκάνια, ο 18^ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την ραγδαία ανάπτυξη του εμπορίου, την ανοικοδόμηση γεφυριών, την ανάπτυξη χερσαίων και θαλάσσιων συγκοινωνιών και την ανάπτυξη πόλεων. Η οικονομική άνθιση του 18^ου αιώνα σε συνδυασμό με την πληθυσμιακή ανάκαμψη των Βαλκανικών πληθυσμών, σε σχέση βέβαια με τον προηγούμενο αιώνα, διευκόλυνε επίσης τη συχνότερη και ταχύτερη κίνηση της πανώλης. Πρόκειται για μια θανατηφόρο λοιμώδη ασθένεια, που προκαλούσε επιδημίες. Ήταν τόσα πολλά τα επιδημικά κύματα πανώλης στα βαλκάνια αυτήν την εκατονταετηρίδα, ώστε ο 18^ος αιώνας να θεωρείται ο κατεξοχήν «αιώνας της πανώλης» στα Βαλκάνια[5].

Η πανώλη, ή αλλιώς πανούκλα, οφείλεται σε μικρόβιο που μεταδίδεται με τους ψύλλους των τρωκτικών, κάτι που οι άνθρωποι εκείνης της εποχής δεν γνώριζαν. Έτσι, την απέδιδαν σε μιασμένο αέρα, στην θέση των άστρων στον ουρανό,  σε ανεπιθύμητες και αποδιοπομπαίες πληθυσμιακές ομάδες (Τσιγγάνοι, Εβραίοι, νομάδες) ή στην οργή του Θεού. Ακόμα και εκείνη την εποχή, οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν την πανώλη με πρωτόγονα μέσα, όπως το ασβέστωμα των κτηρίων, την εξόντωση των αποδιοπομπαίων πληθυσμών[6], τον εγκλεισμό στο σπίτι ή αντίθετα, την εγκατάλειψη του πανωλόβλητου τόπου. Κατέφευγαν επίσης και σε μαγγανείες, όπως ο περισχοινισμός ναών ή η περιάροση οικισμών, το σταύρωμα των δέντρων αλλά και «το κάρφωμα»[7].

Το «δέσιμο» και το «κάρφωμα», ήταν πολύ συνηθισμένες μαγγανείες εκείνη την εποχή. Με το «κάρφωμα» της αρρώστιας, του δαίμονα, του ζώου, του καιρικού φαινομένου ή κάποιου αντιπάλου, οι άνθρωποι εκείνης της εποχής πιστεύαν ότι καταφέρναν την αποδυνάμωσή του. Δηλαδή, μπήγοντας αιχμηρά αντικείμενα όπως καρφιά, μαχαίρια, πασσάλους κλπ. στο χώμα, ή σε αντικείμενα που συμβόλιζαν την αρρώστια, το χαλάζι, τον βρικόλακα, την θηλυγονία, τον λύκο ή κάποιον αντίπαλο, οι άνθρωποι πιστεύαν πως τον αποδυνάμωναν ή τον εξόντωναν στα αλήθεια.

Βέβαια, πέρα από όλα τα παραπάνω λογικά ή παράλογα για την εποχή μας μέτρα κατά των επιδημιών, το πιο συχνό μέτρο που λάμβαναν οι άνθρωποι εκείνης της εποχής για να αντιμετωπίσουν την πανώλη, ήταν να καταφύγουν στα Θεία[8]. Πολλοί δώριζαν την περιουσία τους σε εκκλησιαστικά ιδρύματα προκειμένου να γλιτώσουν από την νόσο, ή να σώσουν την ψυχή τους όταν όλα έδειχναν πως ο θάνατος ήταν αναπόφευκτος.

Έτσι, συνέβαινε συχνά, μετά το πέρασμα μιας επιδημίας, οι οικισμοί να είναι οικονομικά αποδιοργανωμένοι ή εγκαταλειμμένοι, και  τα εκκλησιαστικά ιδρύματα πάμπλουτα. Προκειμένου τα ιδρύματα αυτά να αναλάβουν έναν αναδιοργανωτικό ρόλο στην κοινωνία, με τα χρήματα που είχαν συσσωρεύσει, χρηματοδοτούσαν πολλά κοινωφελή έργα, όπως γεφύρια και ναούς[9]. Δίνανε έτσι ώθηση στην τοπική οικονομία να ξαναρχίσει από το μηδέν.  Επομένως, είναι πολύ συνηθισμένο, οι χρονολογίες κτίσης ναών και μοναστηριών, να είναι μέσα σε επιδημικά κύματα, ή αμέσως μετά από αυτά[10].

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που καταδεικνύει την λαϊκή αντιμετώπιση της επιδημίας με μαγγανείες και την αντίδραση του ανώτερου κλήρου, ώστε το ποίμνιο να γυρίσει την πλάτη στις δεισιδαιμονίες και να επιμεληθεί τον ναό του Αγίου προστάτη από την πανώλη, είναι η επιστολή του επισκόπου Κεφαλληνίας και Ζακύνθου, Σωφρονίου. Στην επιστολή αυτή γίνεται αναφορά στο «κάρφωμα της πανούκλας» που διενεργήθηκε από ιερείς στην Ζάκυνθο του 1728:

 «Ἀκούομεν νὰ ᾄδεται λόγος, ὅτι νὰ ἔγινεν εἰς διάφορες τοποθεσίαις ταύτης τῆς πόλεως τὸ κάρφωμα τῆς πανούκλας, καρφώνοντας γατζούλια μὲ πυρώνους εἰς τὴν Γῆν… Προτάσσομεν ἐν βάρει ἀργείας ὅλους τοὺς Ἐφημερίους τῶν Ἐκκλησιῶν… νὰ κηρύξουν ἔμπροσθεν τῶν Χριστιανῶν καθ’ ἕνας εἰς τὴν ἐνωρίαν του, ὅτι τὴν ἐλευθέρωσιν τῆς πανούκλας καὶ πάσης ἄλλης συμφορᾶς πρέπει νὰ τὴν ἐλπίζωμεν ἀπὸ τὴν χάριν τοῦ παναγάθου Θεοῦ, μὲ τὴν πρεσβείαν καὶ μεσιτείαν πρῶτον μὲν τῆς ἀειπαρθένου Θεοτόκου Μαρίας, ἔπειτα καὶ τῶν λοιπῶν ἁγίων, ἀνάμεσα στοὺς ὁποίους δοξολογοῦμεν καὶ τὸν ἅγιον μάρτυρα Χαραλάμπην, τοῦ ὁποίου τὸν ναόν, ὁποὺ διὰ τὴν αὐτὴν ὑπόθεσιν ἀφιερώθη: παρακινοῦμεν τόσον ἡμεῖς, ὡσὰν καὶ οἱ θεοσεβεῖς καὶ ἐκλαμπρότατοι Σύνδιχοι, καὶ μὲ ὀρδινία τοῦ ἐξοχωτάτου αὐθεντὸς Πρεβεδούρου, ὅλους τοὺς χριστιανοὺς νὰ συντρέξουν εἰς εὐκοσμίαν καὶ εὐπρεπισμὸν αὐτοῦ μὲ ὅλην τὴν πρεπούμενην εὐλάβειαν ἀπαρνού μενοι κάθε πρᾶξιν δεισιδαιμονικήν, ἢ γοητείαν, ἢ μαγικὴν μέθοδον. . . »[11]

Από περιοχή σε περιοχή, υπήρχαν πολλοί προστάτες Άγιοι από την πανώλη, φανερώνοντας το μέγεθος του προβλήματος. Κάποιοι από αυτούς ήταν αρχικά προστάτες της κτηνοτροφίας, και προστάτευαν από τις επιζωτίες, και στη συνέχεια έγιναν προστάτες από ανθρωπονόσους και επιδημίες ανθρωπονόσων. Φαίνεται ότι ο κατεξοχήν Άγιος προστάτης από τις επιδημίες (θανατικά) στον Ελλαδικό χώρο, θεωρείται ο Άγιος Αθανάσιος. Προστάτης από τις επιδημίες πανώλης, ειδικά και συγκεκριμένα, θεωρούνταν ο Άγιος Χαράλαμπος, ο οποίος όπως αναφέρει ο Σωφρόνιος, οι Ζακυνθηνοί του έχτισαν ναό για να τους γλιτώσει από την πανώλη: «δοξολογοῦμεν καὶ τὸν ἅγιον μάρτυρα Χαραλάμπην, τοῦ ὁποίου τὸν ναόν, ὁποὺ διὰ τὴν αὐτὴν ὑπόθεσιν ἀφιερώθη» .

Ο Άγιος Χαράλαμπος θεωρούνταν αρχικά προστάτης της κτηνοτροφίας στον Ορθόδοξο κόσμο. Στις βενετοκρατούμενες περιοχές, όμως, άρχισε να συνεικονίζεται και να συλλατρεύεται με τον Άγιο Ρόκκο, προστάτη από την πανώλη για την Καθολική Εκκλησία μόνο. Καθώς η Βενετία έχανε κτήσεις και επιρροή στα Βαλκάνια, η λατρεία του Αγίου Ρόκκου έφθινε, δίνοντας τη αποκλειστική θέση του προστάτη από την πανώλη στον Άγιο Χαράλαμπο[12]. Είναι σύνηθες, ο Άγιος Χαράλαμπος να εικονίζεται να χτυπάει, να καρφώνει, να αλυσοδένει ή να πατάει πάνω σε δαιμονική μορφή, προσωποποίηση της πανούκλας.

Αφήνοντας, προς το παρόν, την σχέση του Αγίου Χαραλάμπους με την πανούκλα, και εστιάζοντας στις σχέσεις του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω στις συνεικονίσεις μαζί του, πρέπει αρχικά να αναφερθεί ότι συνήθως ο Άγιος Διονύσιος ο εν Ολύμπω ιστορείται μόνος του. Όποτε δεν συμβαίνει αυτό, τότε τις περισσότερες φορές[13], συνιστορείται με τον Άγιο Νικάνορα, τον οποίο αναφέρεται ότι γνώριζε προσωπικά και ότι είχε ιδιαίτερη φιλική σχέση μαζί του[14].

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει μία φορητή εικόνα από την Μεγάλη Παναγιά της Σαμαρίνας, στην οποία συνεικονίζονται οι Άγιοι Διονύσιος εν Ολύμπω και  Άγιος Νικάνορας να πατούν πάνω σε δαιμονική μορφή, η οποία σύμφωνα με την επιγραφή είναι η «πανούκλα». Στον Παρακλητικό του κανόνα, αναφέρεται ότι ο Άγιος Διονύσιος θεράπευσε πιστούς από την πανώλη[15], ενώ ο Άγιος Νικάνορας θεωρείται επίσης προστάτης από την επιδημική αυτή νόσο[16]. Στη συγκεκριμένη εικόνα της Σαμαρίνας, η συνεικόνιση των Αγίων Νικάνορα και Διονυσίου εν Ολύμπω δεν οφείλεται τόσο στην φιλική τους σχέση, αλλά στην σχέση κοινής ιδιότητας, ως προστάτες από την πανώλη.

Στην σχέση κοινής ιδιότητας, ως προστάτες από την πανώλη, φαίνεται να οφείλεται και η συνεικόνιση  του  Αγίου Διονυσίου με τον Άγιο Χαράλαμπο στον ναό της Αγίας Παρασκευής στη Σιάτιστα. Τίποτε άλλο, δεν φαίνεται να συνδέει λαογραφικά τους δύο αυτούς Αγίους. Σε αυτή τους της σχέση, δεν συνηγορεί μόνο το ότι στη συγκεκριμένη τοιχογραφία, ο Άγιος Διονύσιος ιστορείται να καρφώνει έναν δαίμονα στο χώμα, κατά πάσα πιθανότατα προσωποποίηση της πανούκλας. Συνηγορεί επίσης  το ότι η συγκεκριμένη τοιχογραφία είναι του 1741.

Κατά τον 18^ο αιώνα, η πανώλη είχε συνεχή παρουσία στα Βαλκάνια. Ελάχιστες είναι οι χρονιές που δεν αναφέρεται κάποια επιδημία. Δεν είχαν όμως όλα τα επιδημικά κύματα την ίδια σφοδρότητα. Τα σημαντικότερα επιδημικά κύματα του 18^ου αιώνα στην Ελληνική χερσόνησο, έλαβαν χώρα το 1705, 1708-9, 1712-14, 1716-19, 1728-30, 1740-44, 1758-65, 1778, 1782-84, 1787-89, 1791-93, 1795[17]. Δεν είναι όμως σίγουρο εάν σε καθένα από αυτά τα κύματα, ο ελλαδικός χώρος πλήγηκε καθ’ όλη την έκτασή του το ίδιο σφόδρα. Αναφορικά με την περιοχή της Σιάτιστας, με εξαίρεση την αναφορά ότι το 1792 η πανώλη έπληξε τη πόλη, προκαλώντας μετοίκηση των κατοίκων της[18], δεν υπάρχουν άλλες σαφείς γραπτές αναφορές για επιδημίες πανώλης τον 18^ο αιώνα, όπως αντίθετα υπάρχουν για τον 19^ο. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι επιδημίες πανώλης δεν έπληξαν την Σιάτιστα τον 18^ο αιώνα, αλλά ότι, απλά, αυτές δεν τεκμηριώνονται, ή έστω δεν είναι δυνατόν να εκτιμηθούν οι διαστάσεις τους.

Για παράδειγμα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι την Σιάτιστα έπληξε το μεγάλο επιδημικό κύμα που ξεκίνησε από το Δυρράχιο το 1717, στη συνέχεια έπληξε την Ήπειρο, την Πελοπόννησο, την Φιλιππούπολη και την Θεσσαλία το 1719, για να εξαπλωθεί σε όλη την Λεβαντίνη και από εκεί να μεταδοθεί στην Μασσαλία, αποδεκατίζοντάς την.  Δεν υπάρχει κάποια σαφής αναφορά ότι σε εκείνο το μεγάλο κύμα, που έμεινε γνωστό ως «Η πανώλη της Μασσαλίας» (peste de Marseille de 1720),  πλήγηκε και η Σιάτιστα. Θα ήταν όμως απίθανο να πλήγηκαν όλα τα Βαλκάνια και η Μεσόγειος, και η Σιάτιστα να είχε μείνει αλώβητη.

Μεγάλο επιδημικό κύμα πανώλης, που επίσης δεν θα άφησε αλώβητη τη Σιάτιστα, έλαβε χώρα μεταξύ 1740-1743. Με αφετηρία τα Σκόπια, η πανώλη ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 1740 και μεταδόθηκε στην Αλβανία και το Μοναστήρι, πλησιάζοντας τη Θεσσαλονίκη που ήταν πανωλόβλητη από τον Μάιο του ίδιου έτους[19]. Αναφέρεται πως η πανώλη που ξέσπασε στη Θεσσαλονίκη, σκότωνε 300 άτομα την μέρα, και πως η επιδημία αυτή επεκτάθηκε και στην Δυτική Μακεδονία[20], χωρίς όμως να είναι γνωστό τι διαστάσεις είχε λάβει στην Σιάτιστα.

Ήταν βαριάς μορφής πανώλη με σηψαιμικά και πνευμονικά περιστατικά, που μεταδόθηκε με μικρή ένταση στη Αθήνα το 1741[21], και μεγάλη ένταση στην Ναύπακτο το 1742, ενώ το 1743 «αφάνισε» την Λευκάδα[22]. Την ίδια περίοδο, αναφέρεται ότι ερήμωσαν τα Κονιαροχώρια της Θεσσαλίας από επιδημία, με αποτέλεσμα να εποικιστούν από Χριστιανούς τα επόμενα έτη. Αν και ο Κωστής θεωρεί την αναφορά αυτή ανεξέλεγκτη, πιθανότατα να ήταν η πανώλη που αποδεκάτισε τους Τούρκους της Β. Θεσσαλίας[23]. Η πανώλη ήταν μάλλον το «λοιμικό» που οι ενθυμιογράφοι αναφέρουν ότι έπληξε την περιοχή Δεσκάτης, Αμπελακίων και Όσσας την περίοδο 1743-1745[24]. Στη Δυτική Μακεδονία, αναφέρεται ότι η επιδημία αυτή είχε διάρκεια δεκαετίας[25], αλλά δεν υπάρχουν αναφορές για το  τι ένταση είχε. Ούτε υπάρχουν αναφορές για τον βαθμό που επηρεάστηκε η Σιάτιστα.

Ενδεικτικά, όχι όμως αποδεικτικά, στοιχεία επιδημικών επεισοδίων στη Σιάτιστα του 18^ου αιώνα, είναι οι χρονολογίες κτίσης και ανακαίνισης πολλών από τους ναούς της πόλης. Αν και υπάρχει μεγάλη διχογνωμία για το πότε έχουν χτιστεί οι περισσότεροι παλιοί ναοί στη Σιάτιστα, φαίνεται ότι οι πολλοί χτίστηκαν, ανακαινίστηκαν ή ιστορήθηκαν μετά από κάποιο επιδημικό κύμα[26].

Είναι εντυπωσιακό, ότι η ανακαίνιση του ναού των Προφητών Ηλία και Ελισσαίου (1740), η ιστόρηση του ναού της Αγίας Παρασκευής (1741), η οικοδόμηση του πρώτου ναού των Αγίων Νικολάου και Σπυρίδωνος (1743), αλλά και η αμφιλεγόμενη[27] οικοδόμηση των Αγίων Αποστόλων (1744) έγιναν όλα κατά τη διάρκεια, ή αμέσως μετά από το πολύ σφοδρό επιδημικό κύμα που σάρωσε τα Βαλκάνια την τετραετία 1740-1744.

Όπως με το σφοδρό κύμα 1716-1719, έτσι και με αυτό του 1740-1744, είναι μάλλον απίθανο να πλήγηκε όλη η νότια Βαλκανική, η Δυτική Μακεδονία, και παρά ταύτα, η Σιάτιστα με την περιοχή της να είχαν μείνει αλώβητες. Παραμένει όμως άγνωστο, αν η πανώλη απλά εμφανίστηκε, προκαλώντας λίγα θύματα, όπως στην Αθήνα το 1741[28], ή ήταν καταστρεπτική όπως στην Ναύπακτο το 1742 και την Λευκάδα το 1743[29]. Η μεγάλη ανοικοδόμηση και αγιογράφηση της Σιάτιστας την περίοδο 1740-1744, θα μπορούσε επίσης να αποδοθεί και σε άλλους λόγους. Όπως, απλά, στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης λίγο πριν από εκείνη την περίοδο, σε συνδυασμό με τον μεγάλο ζήλο του επισκόπου Ζωσιμά. Βέβαια, όσο και να ισχύουν τα παραπάνω, δεν αναιρούν την πιθανότητα η Σιάτιστα να πλήγηκε από σφοδρή επιδημία κατά την περίοδο 1740-1744.

Πάντως, σε αντίθεση με επιδημικό κύμα πανώλης 1716-1719, για το οποίο δεν υπάρχουν χειροπιαστά στοιχεία που να το συνδέουν με την Σιάτιστα, το επιδημικό κύμα 1740-1744 φαίνεται πως άφησε την σφραγίδα του στα μνημεία της πόλης.  Υπάρχουν κάποια στοιχεία που σχετίζονται με την ιστόρηση του ναού της Αγίας Παρασκευής, αλλά και την ανακαίνιση του ναού του Προφήτη Ηλία, και τα οποία είναι ενδεικτικά του ότι η πανώλη όχι απλώς πέρασε από την Σιάτιστα, αλλά την έπληξε σφόδρα και τρομοκράτησε τον πληθυσμό.

Αρχικά, ας σημειωθεί ότι η Αγία Παρασκευή, ο ναός της οποίας αγιογραφήθηκε το 1741, θεωρούνταν στη Σιάτιστα προστάτιδα από την πανώλη, «επειδή η Αγία Παρασκευή κατά την παράδοση την καταδιώκει με τη ρόκα της»[30]. Εξάλλου, ο υφιστάμενος ναός της Αγίας Παρασκευής οικοδομήθηκε το 1677, όταν δηλαδή είχε επίσης ξεκινήσει ένα μεγάλο επιδημικό κύμα πανώλης στην ελληνική χερσόνησο[31]. Επίσης, έχει ενδιαφέρον και ο ναός των Προφητών Ηλία και Ελισαίου της πόλης. Χτισμένος αρχικά το 1701, ανακαινίστηκε μεταξύ 1740 και 1744, ενώ το χαγιάτι της αρχικής κατασκευής, έχει μετατραπεί σε παρεκκλήσι κάποια στιγμή κατά την περίοδο 1701- 1744[32]. Δεν είναι τυχαίο, ότι το παρεκκλήσι αυτό αφιερώθηκε στον κατεξοχήν Άγιο προστάτη από την πανώλη, τον Άγιο Χαράλαμπο. Ναοί και παρεκκλήσια αφιερωμένα στον Άγιο Χαράλαμπο οικοδομούνταν κατά κανόνα μετά ή κατά τη διάρκεια επιδημιών πανώλης.

Μεταξύ 1701, και 1744, έλαβαν χώρα έξι σημαντικά επιδημικά κύματα πανώλης: 1705, 1708-9[33], 1712-14, 1716-19, 1728-30[34], 1740-44. Το χαγιάτι του ναού των προφητών Ηλία και Ελισσαίου μετατράπηκε σε παρεκκλήσι του Αγίου Χαραλάμπους σίγουρα κατά τη διάρκεια ή αμέσως μετά από ένα από αυτά τα κύματα, με πιθανότερο βέβαια το τελευταίο. Όταν δηλαδή έλαβε χώρα γενική ανακαίνιση του ναού.

Κοντολογίς, η συνεικόνιση των Αγίων Χαραλάμπους και Διονυσίου, να εξοντώνουν από κοινού τον δαίμονα (πανούκλα), πάνω από το υπέρθυρο της Αγίας Παρασκευής, της Αγίας δηλαδή που Σιατιστινοί πίστευαν πως «καταδιώκει την πανούκλα με τη ρόκα της», και η μάλλον ταυτόχρονη ανοικοδόμηση του παρεκκλησίου του Αγίου Χαραλάμπους κατά την περίοδο 1741-1744, είναι ενδεικτικά των τρόπων με τους οποίους οι Σιατιστινοί προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν την πανώλη του 1740-1744.

Εφόσον η συνεικόνιση των Αγίων Χαραλάμπους και Διονυσίου εν Ολύμπω στο ίδιο πλαίσιο τοιχογραφίας, αφενός δηλώνει την κοινή τους ιδιότητα ως προστάτες από συγκεκριμένη επιδημική ασθένεια, και αφετέρου έλαβε χώρα για να προστατευτεί η Σιάτιστα από την επιδημία αυτή, τότε προκύπτει ένα άλλο ερώτημα:

Άραγε, η τοιχογραφία στην οποία συνεικονίζονται οι Άγιοι Σπυρίδωνας και Νικόλαος σε ένα πλαίσιο, επίσης πάνω από το υπέρθυρο της Αγίας Παρασκευής, σημαίνει κάτι αντίστοιχο;

Με άλλα λόγια, τα δύο αυτά πρόσωπα διακρίνονταν για κάποια κοινή ιδιότητα ως προστάτες συγκεκριμένης ασθένειας ή επιδημίας; Κινδύνευε η Σιάτιστα από αυτή την ασθένεια το 1741, και ιστορήθηκαν στο υπέρθυρο για να την προστατέψουν;

Σημειώνεται δε, ότι η τοιχογραφία του 1741, με την οποία συνεικονίζονται οι Άγιοι Νικόλαος και Σπυρίδωνας, έγινε σχεδόν ταυτόχρονα με την οικοδόμηση του συνυπόστατου ναού των Αγίων Νικολάου και Σπυρίδωνα στη Σιάτιστα, και η οποία τέλειωσε το 1743.

Απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα θα επιχειρηθεί να δοθούν στο δεύτερο μέρος.

Δείτε το δεύτερο μέρος εδώ: Μέρος B’ – Η Σιάτιστα και οι Άγιοι Νικόλαος και Σπυρίδωνας

Ο Νίκος Σταμκόπουλος είναι Διπλωματούχος Μηχανικός Περιβάλλοντος και Πτυχιούχος Βαλκανικών Σπουδών.

Βιβλιογραφία

Βασιλάκη, Μ. (1988). Εικόνα του αγίου Χαραλάμπους. Δελτίον Xριστιανικής Aρχαιολογικής Eταιρίας, 13 (Περίοδος Δ’), 247-260.

Γιομπλάκης, Α. (1985). Η Εράτυρα. Θεσσαλονίκη.

Δάρδας, Ν. (1964). Ιεροί ναοί και παρεκκλήσια της Σιατίστης. Αθήνα.

Δάρδας, Ν. (1964). Ιεροί ναοί και παρεκκλήσια της Σιατίστης. Αθήνα.

Ζυγούρης, Φ. (2010). Ιστορικά σημειώματα περί Σιατίστης και λαογραφικά αυτής. Σιάτιστα.

Η πανούκλα αφανίζει τη Λευκάδα. (χ.χ.). Ανάκτηση από www.sansimera.gr: https://www.sansimera.gr/articles/776

Κούκος, Σ. (2020, Δεκέμβριος 30). Άγιος Χαράλαμπος: Θεραπεύει τις μεταδοτικές λοιμώδεις ασθένειες! Ανάκτηση από Πεμπτουσία: https://www.pemptousia.gr/2020/12/agios-charalampos-therapevi-tis-metadotikes-limodis-asthenies-1/

Κωστής, Κ. Π. (1995). Στον Καιρό Της Πανώλης. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Μάτσου, Β. Ν. (2012). Μελέτη της συμπεριφοράς του δομικού συστήματος του Ι. ναού του Προφήτη Ηλία στη Σιάτιστα του Νομού Κοζάνης. Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Πολυτεχνική Σχολή, Θεσσαλονίκη.

Μέρτζιος, Κ. Δ. (1947). Μνημεία μακεδονικής ιστορίας. Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. Μακεδονική βιβλιοθήκη άρ. 7].

Ορίζοντες. (2020, Μαΐου 06 ). Ο δισυπόστατος ναός του Αγίου Χριστοφόρου και του Προφήτη Ησαΐα (+ 9 Μαΐου) στη Λεύκη Καστοριάς. Ανάκτηση από orizontespress : Οξυά Καστοριάς. Πηγή: https://orizontespress.gr/ο-δισυπόστατος-ναός-του -αγίου-χριστοφ/

Παπαδημητρίου, Π. (2009). Σύνθετη εικόνα της Αγίας Παρασκευής με σκηνές του βίου της στο εκκλησιαστικό μουσείο της Σιάτιστας. Μακεδονικά Χρονικά, ΛΗ’ (38), 60-95.

Σπανός, Κ. (2011). Η πανούκλα στη Θεσσαλία τον 17ο και 18ο αιώνα. Δέλτος, έτ. 21, τ. 41, 23-26.

Σταμκόπουλος, Ν. (2022). Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Α’ – Αναζητώντας τις Σαράντα Βάντσες. Παρέμβαση.

Σταμκόπουλος, Ν. (2022). Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Β’ – Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού. Παρέμβαση.

Στουφή-Πουλημένου, Ι. (2022). Πίστη και τέχνη τον καιρό του λοιμού. Η μαρτυρία μιας εικόνας του αγίου Χαραλάμπους από τη Ζάκυνθο (1732). Πίστη, Ελπίδα και Όραμα τον καιρό της πανδημίας – Επιστημονική Διημερίδα 12 και 13 Μαρτίου 2021, (σσ. 225-240). Αθήνα.

Συνδικα-Λαούρδα, Λουϊζα. (1960). Μια εικόνα του Οσίου Νικάνορος. Μακεδονικά, Δ’, 426-431.

Τσιγάρας, Γ. (2013). Εικονογραφικοί τύποι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω. Στο Μελέτες ιστορίας της μεταβυζαντινής τέχνης (σσ. 79-130). Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σταμούλη.

Χάρου, Ε. (2020, Φεβρουαρίου 10). Ο Άγιος Χαράλαμπος στα Κύθηρα. Ανάκτηση από www.eleniharou.gr: https://www.eleniharou.gr/o-agios-charalampos-sta-kythira/

[1] Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνεικόνισης των δύο αυτών συνονόματων Αγιών, αποτελεί μια παλιά εικόνα από τη Σιάτιστα, η οποία έχει γίνει αντικείμενο μελέτης (Παπαδημητρίου, 2009)

[2] Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα συνεικόνισης των Αγίων Νικάνορα και Μόδεστου, «ως προστάτες της κτηνοτροφίας», σε εικόνα από την Δ. Μακεδονία έχει γίνει αντικείμενο μελέτης (Συνδικα-Λαούρδα, Λουϊζα, 1960)

[3] (Τσιγάρας, 2013, σσ. 96,121)

[4] (Ορίζοντες, 2020)

[5] (Κωστής, 1995, σ. 383)

[6] (Κωστής, 1995, σ. 43)

[7] (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Α’ – Αναζητώντας τις Σαράντα Βάντσες, 2022)

[8] (Κωστής, 1995)

[9] Παραδείγματα από την Ζάκυνθο δίνει η Στουφή – Πουλημένου (Στουφή-Πουλημένου, 2022, σ. 234)

[10] Για την ανταλλακτική σχέση ανάμεσα στο θείο και τον πιστό, κυρίως κατά την διάρκεια επιδημιών, λεπτομέρειες δίνονται στο (Κωστής, 1995, pp. 224-229)

[11] (Στουφή-Πουλημένου, 2022, σ. 234)

[12] (Βασιλάκη, 1988)

[13] Ο Άγιος Διονύσιος συναπεικονίστηκε και με τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά σε εικόνα της μονής Τιμίου Προδρόμου στην Βέροια, λόγω του ότι και οι δύο εγκαταβίωσαν στη συγκεκριμένη σκήτη. Επίσης συνιστορείται και με έναν άλλη σπουδαία μορφή του ασκητισμού, τον Άγιο Αντώνιο. (Τσιγάρας, 2013, σσ. 96-98)

[14] (Τσιγάρας, 2013, σσ. 98-99)

[15] (Τσιγάρας, 2013, σ. 98) με αναφορά στη σελ 94 του «Ο Άγιος Διονύσιος ο εν τω Ολύμπω», του Γλαβίνα Αθ. Απόστολου, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1981

[16] Ο Άγιος Νικάνορας θεωρείται γενικότερα προστάτης από επιδημίες και επιζωτίες (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Β’ – Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού, 2022)

[17] (Κωστής, 1995, σ. 385)

[18] (Γιομπλάκης, 1985, σ. 69)

[19] (Κωστής, 1995, σ. 382)

[20] (Μέρτζιος, 1947, σσ. 304-305)

[21] (Κωστής, 1995, σ. 382)

[22] (Η πανούκλα αφανίζει τη Λευκάδα)

[23] (Κωστής, 1995, σ. 382)

[24] (Σπανός, 2011, σ. 3)

[25] (Γιομπλάκης, 1985, σ. 69)

[26] (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Α’ – Αναζητώντας τις Σαράντα Βάντσες, 2022, σσ. 76-77)

[27] Ο υφιστάμενος ναός των Αγίων Αποστόλων, χτισμένος το 1866 σε θέση κοιμητηρίου του 18^ου αιώνα, δεν φαίνεται να προκύπτει από κάπου ότι χτίστηκε στη θέση παλιότερου ναού, πέρα από την αναφορά του ιερέα Νικολάου Δάρδα ότι στο σημείο υπήρχε προηγούμενος φερώνυμος ναός, χτισμένος το 1744 (Δάρδας, Ιεροί ναοί και παρεκκλήσια της Σιατίστης, 1964)

[28] (Κωστής, 1995)

[29] (Η πανούκλα αφανίζει τη Λευκάδα)

[30] (Ζυγούρης, 2010, σ. 67)

[31] (Κωστής, 1995, σ. 366)

[32] (Μάτσου, 2012, σ. 36)

[33] Το κύμα αυτό πρέπει να σχετίζεται με την κτίση του κοιμητητριακού ναού του Αγίου Νικάνορα, επίσης προστάτης από επιδημίες, στην είσοδο της Γεράνειας. (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Α’ – Αναζητώντας τις Σαράντα Βάντσες, 2022, σ. 77). Ο Δάρδας αναφέρει ότι το 1900 τα κοιμητήρια της Γεράνειας μεταφέρθηκαν από τον ναό του Αγίου Νικολάου στον ναό του Αγίου Νικάνορος (Δάρδας, 1964, σ. 23). Πολύ πιθανόν, όμως, ο ναός του Αγίου Νικάνορα να ήταν ανέκαθεν κοιμητηριακός, και το 1900 απλώς να σταμάτησαν οι ταφές στα κοιμητήρια του Αγίου Νικολάου.

[34] Το κύμα αυτό έπληξε σίγουρα της περιοχή Σερβίων, (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Α’ – Αναζητώντας τις Σαράντα Βάντσες, 2022, σ. 75). Δεν υπάρχουν ενδείξεις που να δείχνουν ότι πλήγηκε και η Σιάτιστα, χωρίς αυτό να αποκλείεται.