Η Ερωφίλη του Χορτάτση
Γράφει ο Κότσης Παναγιώτης
Α. Ο Γεώργιος Χορτάτσης
Στην Κρήτη, η λογοτεχνία αναπτύχθηκε από το 1571 ως το 1669, όταν οι Βενετοί παρέδωσαν, μετά από διαπραγματεύσεις, τον Χάνδακα στα χέρια των Οθωμανών[1]. Στον αιώνα αυτόν, θα ανθήσει η λογοτεχνική παραγωγή. Το λογοτεχνικό είδος, το οποίο ήκμασε κατά την περίοδο εκείνη, είναι ένα είδος που καλλιεργήθηκε κατά την κλασσική αρχαιότητα. Συγκεκριμένα, πρόκειται για την δραματική ποίηση[2].
Ένας από τους χαρακτηριστικότερους εκπροσώπους του κρητικού θεάτρου, είναι ο Γεώργιος Χορτάτσης ή Χορτάτζης. Η ακριβής ημερομηνία γέννησης και θανάτου του δεν μας έχει γίνει γνωστή. Το σίγουρο είναι ότι έδρασε στο β΄ μισό του 16ου και τις αρχές του 17ου αιώνα. Επιπροσθέτως, ο Χορτάτσης υπήρξε σύγχρονος του William Shakespeare και ενός άλλου μεγάλου Κρητικού, του ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, γνωστού και ως “El Greco”. Λέγεται ότι καταγόταν από μία βυζαντινή οικογένεια, η οποία είχε εγκατασταθεί στην μεγαλόνησο.
Ο Χορτάτσης ήταν ένα αρκετά μορφωμένο άτομο. Αναλυτικά, ο Χορτάτσης γνωρίζει τους συγγραφείς, Λατίνους και Ιταλούς. Έρχεται σε επαφή με την σύγχρονή του ιταλική λογοτεχνία και αντλεί τα πρότυπα από Ιταλούς θεατρικούς συγγραφείς. Συνεπώς, διαθέτει μία μόρφωση Ιταλού λογίου. Το αν σπούδασε σε ιταλικό πανεπιστήμιο είναι αμφισβητούμενο. Αντίθετα, σίγουρο είναι ότι ο ποιητής παρέμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα στην γειτονική χώρα[3]. Ορισμένοι μελετητές, όπως για παράδειγμα ο θεατρικός σκηνοθέτης Σπύρος Ευαγγελάτος, υποστηρίζουν ότι ο Χορτάτσης, λόγω της ευρείας του μόρφωσης εργάστηκε και ως γραμματικός σε κάποιον ευκατάστατο Ιταλό πολίτη για πολλά χρόνια[4].
Σαν ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, ο Χορτάτσης αποτελεί έναν από τους χαρακτηριστικότερους εκπροσώπους του κρητικού θεάτρου. Από τα έργα του, μας έχει σωθεί το ποιμενικό δράμα «Γύπαρις», που είναι γνωστό και με τον τίτλο «Πανώρια» και, αποτελεί νεανικό του έργο, η κωμωδία «Κατζούρμπος» και η τραγωδία «Ερωφίλη»[5].
Β. Η τραγωδία «Ερωφίλη»
Το έργο «Ερωφίλη», αποτελεί την παλαιότερη τραγωδία του κρητικού θεάτρου. Για πρώτη φορά τυπώθηκε το 1637 στην Βενετία, όταν ο δημιουργός είχε ήδη πεθάνει. Φαινομενικά, δεν μπορεί να θεωρηθεί πρωτότυπο έργο. Ο λόγος είναι ότι περιέχει επιρροές από την “Orbecche” του Giraldi, έργο του 1547, το οποίο αποτελεί και την πρώτη κλασικιστική τραγωδία[6]. Επίσης, στο έργο υπάρχουν εμφανείς επιρροές και από το έργο του Torquato Tasso, “Re Torrismondo”.
Αν και βαθιά επηρεασμένος από την ιταλική δραματική ποίηση της Αναγέννησης, ο Χορτάτσης παρουσιάζει ένα έργο, το οποίο έχει δική του οντότητα. Πιο αναλυτικά, η ύλη διαρθρώνεται με πρωτοτυπία και, παράλληλα, το έργο έχει απαλλαγεί από στοιχεία φρίκης και αίματος, τα οποία απαντούν συχνά στο ιταλικό θέατρο της εποχής.
Η υπόθεση εκτυλίσσεται στην Αίγυπτο και τα κεντρικά πρόσωπα του έργου είναι τρία. Συγκεκριμένα, είναι ο βασιλιάς Φιλόγονος, η κόρη του βασιλιά, Ερωφίλη και ο Πανάρετος, ένας νεαρός στρατιωτικός με πολλές ικανότητες. Ο βασιλιάς Φιλόγονος έχει καταλάβει την εξουσία έχοντας δολοφονήσει τον αδερφό του[7]. Η Ερωφίλη και ο Πανάρετος, μεγαλωμένοι μαζί από μικρή ηλικία στο παλάτι, ερωτεύονται και παντρεύονται κρυφά από τον πατέρα της. Όμως, ο βασιλιάς, ο οποίος σκόπευε να παντρέψει την Ερωφίλη με έναν άλλο βασιλιά, εξοργίζεται. Οργισμένος, αποφασίζει να εκδικηθεί τον Πανάρετο, τον οποίο σκοτώνει μέσα από φρικτά βασανιστήρια. Το κοινό πληροφορείται για τα βασανιστήρια από έναν αγγελιοφόρο. Ωστόσο, η υπερβολική περιγραφή των βασανιστηρίων προσδίδει έναν κωμικό τόνο σε μία γνήσια τραγωδία.
Στη συνέχεια, ο βασιλιάς στέλνει ως γαμήλιο δώρο στην Ερωφίλη την καρδιά, τα χέρια και το κεφάλι του Πανάρετου. Η Ερωφίλη οδηγείται στην αυτοκτονία. Ο χορός, ο οποίος είναι δούλες της Ερωφίλης, εξοργίζονται και σκοτώνουν τον απάνθρωπο Φιλόγονο πάνω στην σκηνή. Στο τέλος του έργου, εμφανίζεται η σκιά του δολοφονημένου βασιλιά και εκφράζει την ικανοποίησή του για την τιμωρία του απάνθρωπου ηγεμόνα.
Η «Ερωφίλη» είχε τεράστια επιτυχία. Επηρέασε θεατρικά έργα του Βιτσέντζου Κορνάρου, το επτανησιακό θέατρο του 17ου αιώνα, με βασικό εκπρόσωπο τον κεφαλλονίτη Πέτρο Κατσαΐτη και το θρησκευτικό θέατρο του Αιγαίου, κατά τον 18ο αιώνα. Το έργο αυτό παίχτηκε στην Κρήτη και τα Επτάνησα και, έμεινε ζωντανό χάρη στην προφορική παράδοση, η οποία μεταδόθηκε από γενιά σε γενιά.
Στην εποχή μας, η τραγωδία αυτή αποτελεί μία από τις διασημότερες θεατρικές παραστάσεις. Πολλοί θίασοι έχουν ανεβάσει το σπουδαίο αυτό έργο, είτε το χειμώνα σε κάποια σκηνή είτε το καλοκαίρι, κατά τη διάρκεια περιοδειών σε διάφορα μέρη. Η συμμετοχή του θεατρόφιλου κοινού χαρακτηρίζεται ως αθρόα.
Γ. Τα χαρακτηριστικά. Αποτίμηση
Τα χαρακτηριστικά της «Ερωφίλης» ανήκουν στις ποιητικές αρετές. Σαφέστερα, το έργο περιέχει υψηλό επίπεδο γλώσσας και έντεχνο στίχο. Ακόμη, παρατηρούμε ότι ο ποιητής γνωρίζει να δημιουργεί θεατρική φαντασίωση και, να πυκνώνει το ενδιαφέρον του θεατή.
Επίσης, η τραγωδία έχει και δραματικό πάθος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το απόσπασμα της Δ΄ πράξης, όπου η Ερωφίλη συγκρούεται με τον πατέρα της. Το απόσπασμα αυτό αντιπροσωπεύει την σύγκρουση ανάμεσα σε δύο εκ διαμέτρου αντίθετους κόσμους, οι οποίοι υπάρχουν στο έργο. Ακόμη, ο θάνατος του κακού βασιλιά από τις δούλες του παλατιού συμβολίζει την εκδικητική δικαιοσύνη. Δηλαδή, πραγματοποιείται μία παρέμβαση και το έγκλημα τιμωρείται παραδειγματικά. Κλείνοντας, η λυρική αίσθηση είναι ευδιάκριτη στο ποίημα. Σαφέστερα, μία τέτοια σκηνή είναι το μοιρολόϊ της Ερωφίλης πάνω από την λεκάνη, όπου βρίσκονται τα κομμένα μέλη του αγαπημένου της. Άλλη σκηνή, η οποία περιέχει λυρικό αίσθημα αποτελεί η σκηνή της Νένας.
Ένα από τα ωραιότερα χαρακτηριστικά της τραγωδίας αποτελεί το σύνολο των «Ιντερμεδίων». Τα ιντερμέδια αυτά δεν σχετίζονται με το ποίημα, αλλά, αποτελούν εγκιβωτισμοί του επεισοδίου του Ρινάλντου και της Αρμίντας, δηλαδή των ηρώων του έργου “Gerusalemme liberata”, ενός άλλου γνωστού έργου του Τ. Tasso[8]. Στα «Ιντερμέδια» αυτά πραγματοποιείται ένας συνδυασμός ποίησης, μουσικής και χορού, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μία ιδιαίτερη γοητεία στα μάτια του αναγνώστη ή του θεατή[9].
Περίοπτη θέση κατέχει και το «Χορικό του Ηλίου», το οποίο θυμίζει έντονα ένα γνωστό χορικό από την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή[10]. Άλλο γνωστό χορικό αποτελεί αυτό, που αρχίζει με τις φράσεις: «Του πλούτου αχορταγιά, τση δόξας πείνα, του χρυσαφιού ακριβειά καταραμένη…». Το χορικό αυτό αναδεικνύει το ότι τα πλούτη, τα οποία αποκτώνται κατά την διάρκεια της επίγειας ζωής δεν έχουν κανένα ενδιαφέρον[11] Ακόμη, η άσκηση εξουσίας αποδεικνύεται και αυτή μάταια.
Συν τοις άλλοις, ο Χορτάτσης μας έχει παραδώσει και άλλες δύο σειρές από τέσσερα ιντερμέδια. Τα ιντερμέδια αυτά ίσως προέρχονται από άλλα έργα του. Βέβαια, δεν φτάνουν την ποιότητα των ιντερμεδίων, τα οποία ενυπάρχουν στην «Ερωφίλη».
Κλείνοντας, ο Χορτάτσης αποδεικνύει την αρχαιομάθειά του. Πιο αναλυτικά, το όνομα «Φιλόγονος» σημαίνει αυτός, που αγαπά τα παιδιά του. Ωστόσο, οδηγεί την κόρη του στην αυτοκτονία. Επίσης, δείγμα της αρχαιομάθειας του Χορτάτση αποτελεί και το όνομα «Πανάρετος», δηλαδή αυτός, που διαθέτει πλήθος αρετών. Στην πρώτη περίπτωση, το όνομα λειτουργεί ειρωνικά ενώ, στην δεύτερη το όνομα ανταποκρίνεται πλήρως στον χαρακτήρα του προσώπου[12].
Ο Χορτάτσης, όπως αποδεικνύεται από τους στίχους της «Ερωφίλης» είναι ένας συγγραφέας πρώτης γραμμής. Δίκαια πρέπει να τοποθετηθεί στην πρώτη θέση των Κρητών συγγραφέων, μαζί με τον Βιτσέντζο Κορνάρο. Ο στίχος του διακρίνεται για την αβρότητα και την ευγένεια. Παρά την χρήση δημοτικής γλώσσας, είναι ευδιάκριτη μία λόγια ψυχρότητα.
Ο στίχος του, δεκαπεντασύλλαβος, δεν συμπίπτει, από άποψη εσωτερικού ρυθμού, με τον στίχο του δημοτικού τραγουδιού. Αντίθετα, μπορούμε να πούμε ότι κάνει κατάχρηση του μετρικού διασκελισμού, ο οποίος, ωστόσο, είναι άγνωστο φαινόμενο στην δημοτική ποίηση και, εμφανίζεται μόνο στον Χορτάτση. Επιπλέον, στα χορικά της «Ερωφίλης» χρησιμοποιεί εντεκασύλλαβο στίχο. Η χρήση εντεκασύλλαβου στίχου από τον Χορτάτση, τον απομακρύνει από τον δημοτικό στίχο και, τον φέρνει περισσότερο κοντά στην στιχουργική του Dante, με τις τερτσίνες και, στον ανώνυμο λαϊκό ποιητή από την κυπριακή παράδοση[13].
Σκηνή από σύγχρονη παράσταση (2010), με τον Γιώργο Παρτσαλάκη ως κακό βασιλιά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αλεξίου, Σ. (1998) Κρητικά φιλολογικά, Αθήνα: εκδ. Στιγμή
Βακαλόπουλου, Κ. (2004) Ιστορία της Ελλάδος. Επίτομη- Συνθετική, Θεσσαλονίκη: εκδ. Σταμούλης.
Δετοράκη, Θ. (1989) Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα: εκδ. Στιγμή
Εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή, Αθήνα.
Ευαγγελάτου, Σ. «Γεώργιος Ιωάννη Χορτάτσης», στο περιοδικό «Θησαυρίσματα», τ. 9, Αύγουστος 1972.
Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ήλιος, Αθήνα.
Πηδώνια, Κ. «Γεώργιος Χορτάτζης. Ο πατέρας του νεοελληνικού θεάτρου» στο ένθετο «7 μέρες», εφ. Καθημερινή, 3-12-2000.
Πολίτη, Λ. (1983) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: εκδ. ΜΙΕΤ
Puchner, W. (1991) Το Κρητικό θέατρο, Αθήνα: εκδ. Χ. Μπούρα
Vitti, M. (1980) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: εκδ. Οδυσσέας
[1]) Βλ και Βακαλόπουλου, Κ. (2004) Ιστορία της Ελλάδος. Επίτομη- Συνθετική, Θεσσαλονίκη: εκδ. Σταμούλης & Δετοράκη, Θ. (1989) Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα: εκδ. Στιγμή.
[2]) Βλ και λήμμα σύνταξης «Θέατρο» στην εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή, τ. 15, (1996), σελ. 91-96.
[3]) Βλ και Ευαγγελάτου, Σ. «Γεώργιος Ιωάννη Χορτάτσης», στο περιοδικό «Θησαυρίσματα», Αύγουστος 1972, τ. 9, σελ. 8.
[4]) Βλ και Ευαγγελάτου, Σ., ό.π., σελ. 10
[5]) Βλ και λήμμα σύνταξης «Χορτάτζης, Γεώργιος» στην εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή, τ. 35 (1996), σελ. 99.
[6]) Βλ και Πολίτη, Λ. (1983) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: εκδ. ΜΙΕΤ
[7]) Βλ και λήμμα σύνταξης «Ερωφίλη» στο Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ήλιος, τ. 14 (1976), σελ. 102.
[8]) Βλ και Αλεξίου, Σ. (1998) Κρητικά φιλολογικά, Αθήνα: εκδ. Στιγμή
[9]) Βλ και Puchner, W. (1991) Το Κρητικό θέατρο, Αθήνα: εκδ. Χ. Μπούρα
[10]) Βλ και λήμμα σύνταξης «Ερωφίλη» στο Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ήλιος, τ. 14 (1976), σελ. 102.
[11]) Βλ και Vitti, M. (1980) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: εκδ. Οδυσσέας.
[12]) Βλ και Πηδώνια, Κ. «Γεώργιος Χορτάτζης. Ο πατέρας του νεοελληνικού θεάτρου» στο ένθετο «7 μέρες», εφ. Καθημερινή, 3-12-2000.
[13]) Βλ και Puchner, W. (1991) Το Κρητικό θέατρο, Αθήνα: εκδ. Χ. Μπούρα
