Το ταραγμένο 1863

Γράφει ο Μανόλης Πλούσος

Στις 12 Οκτωβρίου 1862 ο βασιλιάς Όθων μετά της συζύγου του, Αμαλίας, αντίκριζαν για τελευταία φορά την αττική γη. Οι αντιοθωνικές επαναστάσεις που συγκλόνιζαν την χώρα από τις αρχές του ίδιου μήνα, κατέληξαν στο ψήφισμα των επαναστατών της 11^ης Οκτωβρίου, με το οποίο ανακοινωνόταν η κατάργηση της βασιλείας του Όθωνα και οριζόταν προσωρινή κυβέρνηση υπό μια τριανδρία αποτελούμενης από τον «πολύ» Δ. Βούλγαρη (τον επονομαζόμενο και «τζουμπέ», λέξη που αναφερόταν στο μακρύ παλτό που φορούσαν οι κοτζαμπάσηδες την εποχή της τουρκοκρατίας και το οποίο αποτελούσε ενδυματολογική επιλογή του ίδιου), τον γνωστό αγωνιστή της επανάστασης Κ. Κανάρη και τον Πατρινό Μπενιζέλο Ρούφο. Ο Όθων αναγκαζόταν, κακήν κακώς, να πάρει την άγουσα για την πατρίδα του Βαυαρία, με το αγγλικό πολεμικό πλοίο «Σκύλλα» να τον μεταφέρει μέχρι την Βενετία. Η Αγγλία, που ουδέποτε συμπάθησε πραγματικά τον Όθωνα, θα φρόντιζε για την εύρεση νέου ηγεμόνα για τον ελληνικό θρόνο. Φαίνεται ότι οι αντιοθωνικές επαναστατικές ενέργειες είχαν την ανοχή και την συμπαράσταση της Γηραιάς Αλβιόνας, όπως σωστά επισημαίνει και ο Α. Σκανδάμης: «Η Αγγλία δέον να θεωρηθή ότι συνετέλεσεν εμμέσως εις την πτώσιν του Όθωνος, δια την οποίαν άλλωστε από μακρού ειργάζετο, δια των επισήμων εκπροσώπων και των πρακτόρων της εν Αθήναις και επαρχίαις».

Από τις πρώτες ενέργειες της νέας επαναστατικής κυβέρνησης ήταν η ανεύρεση νέου βασιλιά, η συγκρότηση νέας βουλής και η διατήρηση της τάξης και του νόμου σε όλη την επικράτεια. Η επαναστατική κυβέρνηση προκήρυξε, παράλληλα με τις εκλογές για ανάδειξη πληρεξουσίων στην νέα Βουλή, και δημοψήφισμα ώστε να αποφανθεί ο λαός για τον μέλλοντα ηγεμόνα του. Ευθύς εξ αρχής φάνηκε η πρόσδεση της επαναστατικής κυβέρνησης στην αγγλική πολιτική, η οποία προωθούσε την υποψηφιότητα του δευτερότοκου γιού της Βικτώριας, Αλφρέδου, χρηματοδοτώντας πολλούς ομίλους υποστήριξης σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας. Σκοπός της Αγγλίας ήταν να μην ανέβει στον θρόνο βασιλιάς της αρεσκείας των Ρώσων ή των Γάλλων. Πράγματι στο δημοψήφισμα της 19^ης Νοεμβρίου 1862 ο Αλφρέδος σάρωσε με 230.000 ψήφους σε σύνολο 240.000 ψηφοδελτίων… Ισχυρή ώθηση στην υποψηφιότητα του Αλφρέδου έδωσε και η υπόσχεση της Αγγλίας ότι τα Επτάνησα θα δίδονταν ως βασιλικό δώρο στον νέο ηγεμόνα της Ελλάδας. Όμως, η αποδοχή του ελληνικού στέμματος από τον Αλφρέδο ερχόταν σε άμεση σύγκρουση με το άρθρο 3 του πρωτοκόλλου του 1830, βάσει του οποίου δεν επιτρεπόταν η ανάρρηση στον ελληνικό θρόνο ηγεμόνα που να προέρχεται από την επικράτεια οποιασδήποτε των τριών Μεγάλων Δυνάμεων. Έτσι, η Αγγλία θα καταλήξει λίγο αργότερα στην επιλογή του πρίγκιπα Γεωργίου, γιού του διαδόχου του βασιλικού θρόνου της Δανίας, Χριστιανού. Κύρια παράμετρος της τακτικής αυτής ήταν να εδραιωθεί η πεποίθηση ότι οι Έλληνες παραχωρούσαν, για ακόμη μια φορά, την τύχη τους στην Αγγλία, αλλά και να εξασφαλιστεί ότι ο νέος βασιλιάς δεν θα έχει τις μεγαλοϊδεατικές εκλάμψεις του Όθωνα. Η ακεραιότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν ακόμη η κύρια έγνοια της αγγλικής εξωτερικής πολιτικής σε σχέση με την Μεσόγειο, αφού λειτουργούσε ως φραγμός στην επέκταση της Ρωσίας προς τις θερμές θάλασσες του νότου. Εν ολίγοις η Αγγλία επιθυμούσε την ενθρόνιση ενός βασιλιά που θα ήταν υπό τον άμεσο έλεγχό της. Ενδεικτική είναι και η απάντηση που έδωσε ο υποψήφιος για τον ελληνικό θρόνο, Φερδινάνδος της Πορτογαλίας αρνούμενος, όμως, την θέση: «Η αγγλική κυβέρνηση ήθελε γοργάς και ευπειθείς αποφάσεις και επεθύμει να εγκαταστήσει εντός ολίγων εβδομάδων νέον εν Αθήναις βασιλέα, ως συνέβαινε με τους τοπάρχας της Βεγγάλης, ότε αναχωρούντος του ενός, επέμπετο ευθύς έτερος»…

Όσον αφορά στην εκλογή νέας εθνικής συνέλευσης, οι εκλογές διεξήχθησαν από 24 μέχρι 27 Νοεμβρίου και ανέδειξαν την Β΄ Εθνική Συνέλευση, η οποία ξεκίνησε τις εργασίες της την 10^η Δεκεμβρίου 1862. Οι εκλογές έγιναν με βάση τον εκλογικό νόμο του 1844 και, βεβαίως, ούτε αυτή την φορά αποφεύχθηκαν οι εκλογικές παρατυπίες και η βία. Σημειώνει χαρακτηριστικά ο Γ. Ασπρέας: «(οι εκλογές) αλλαχού υπηγορεύθησαν υπό των ισχυρών επιρροών των στρατιωτικών ή πολιτικών επαναστατών, αλλαχού δε εκακοποιήθησαν νομάρχαι και επλαστογραφήθησαν εκλογαί. Η αυθαιρεσία και εις αρκετά διαμερίσματα του Βασιλείου η αναρχία, ήρχισε να υψώνη θρασείαν και ειδεχθή την κεφαλήν». Στην θέση των παλαιών και, εν πολλοίς, ξενοκίνητων κομμάτων εμφανίστηκαν νέοι πολιτικοί σχηματισμοί, συνεχίζοντας, όμως, την πολιτική παράδοση των προηγούμενων αρχομανών κομματαρχών. Όπως και τα ξενικά κόμματα, οι νέες πολιτικές ομάδες στερούνταν ιδεολογικής συγκρότησης και μόνο σκοπό είχαν την κατάληψη της εξουσίας θωπεύοντας με ρουσφέτια και υποσχέσεις τους πολιτικά ανώριμους ψηφοφόρους τους. Γράφει εύστοχα ο Επ. Κυριακίδης: «Προϊόν προσωπικών συμφερόντων η Οκτωβριανή στάσις, προσωπικήν επιδιώξασα μόνον μεταβολήν, δεν ηδύνατο ή να έχη εθνοσυνέλευσιν εις προσωπικάς διαιρουμένην φατρίας, και ουχί εις κόμματα αρχών και ιδεών».

Οι δυο ισχυρότερες φατρίες αναδείχτηκαν οι «ορεινοί», υπό τους Κανάρη και Δ. Γρίβα και οι «πεδινοί», υπό τον Δ. Βούλγαρη. Τα δε ονόματα τα δανείστηκαν από την γαλλική επανάσταση. Τίποτε, όμως, το επαναστατικό δεν ευαγγελίζονταν, πέρα από την κατάκτηση του «γκουβέρνου» για ίδιον όφελος… Στην παράταξη του Βούλγαρη είχαν συσπειρωθεί όλοι όσοι είχαν παραγκωνιστεί από την εξουσία κατά την διάρκεια της βασιλείας του Όθωνα, καθώς και στοιχεία του παλαιού κοτζαμπασισμού. Στόχος του Βούλγαρη ήταν η συγκέντρωση όλων των εξουσιών στα χέρια του και η εγκαθίδρυση προσωποπαγούς καθεστώτος. Για τον σκοπό αυτό είχε συμπήξει ισχυρούς δεσμούς με την χωροφυλακή και τμήματα του στρατού. Γράφει η Π. Λιδωρίκη σκιαγραφώντας τον Βούλγαρη τα εξής: «Άνθρωπός με πνεύμα μεν, αλλά βίαιος, πάντοτε δεσπόζων, πάντοτε επιβλητικός, ουδέποτε υποχωρών ούτε προς τους συνεργαζομένους του, ούτε εις τας περιστάσεις. Το όρος εκάλει να έλθη προς αυτόν, ούτος όμως δεν έκαμνε βήμα προς το όρος»… Απέναντί του ο Βούλγαρης είχε τον Κανάρη, ο οποίος, και λόγω ηλικίας, είχε ουσιαστικά αποσυρθεί από την πολιτική κονίστρα, αλλά πολλοί τον χρησιμοποιούσαν για τα κομματικά τους παιχνίδια. Σχολιάζει η Π. Λιδωρίκη σχετικά: «Αλλά τον σεβαστόν Κανάρην δεν ησχύνθησαν οι φαύλοι εκ των πολιτευομένων της Ελλάδος να μεταχειρίζωνται ως χρυσήν επιγραφήν επί της σημαίας των ανοησιών των». Και ο Π. Καρολίδης συμπληρώνει ότι πίσω από τον Κανάρη βρισκόταν: «Συμπαγής εν μέρει ομοσπονδία ολιγαρχική των επιλέκτων πολιτευομένων Κουμουνδούρου, Ζαΐμη, Ρούφου, Λόντου». Αναφέρει, τέλος, ο Επ. Κυριακίδης για τους δυο μεγαλύτερους κομματικούς σχηματισμούς της εθνοσυνέλευσης τα εξής: «Εξεπροσώπευον αρχάς και ιδέας διαφόρους; Ουχί‧ εξεπροσώπευον πρόσωπα και επεζήτουν την επικράτησιν των μεν δια της ήττης των άλλων. Ούτε περί του προσώπου του μέλλοντος βασιλέως εμερίμνων ή διίσταντο, ούτε περί των αρχών, αίτινες δέον να επικρατήσωσιν εν τη συντάξει του νέου Συντάγματος συνεζήτουν, αλλά διεφιλονείκουν προς αλλήλους την εξουσίαν και τα πάντα εμηχανώντο ίνα επί την αρχήν ανέλθωσιν».

Επίσης δυο νέοι πολιτικοί σχηματισμοί ήρθαν να εμπλουτίσουν τις κομματικές φατρίες της νέας εθνοσυνέλευσης. Οι «εκλεκτικοί», που προσκολλούνταν πότε στην μια και πότε στην άλλη από τις κυρίαρχες φατρίες, και οι οποίοι φαίνεται ότι δεν είχαν κάποιο συγκεκριμένο πρόγραμμα. Ο Γ. Ασπρέας αναφέρει για την φατρία των εκλεκτικών: «Οι «εκλεκτικοί», προστιθέμενοι ότε μεν προς την μιαν φατρίαν των «ορεινών», ότε δε προς την ετέραν των «πεδινών» συνέτεινον εις την διαρκή διακύμανσιν της πλειοψηφίας και καθίστων αδύνατον τον σχηματισμόν κυβερνήσεως μονομερούς. Κυρία αρχή των εκλεκτικών ήτο ο σχηματισμός μικτών κυβερνήσεων». Οι πιο γνωστοί από τους εκλεκτικούς ήταν ο Αλ. Μαυροκορδάτος, ο Σπ. Τρικούπης, ο Ζ. Βάλβης και ο Νικ. Σαρίπολος. Τέλος, μια μικρότερη παράταξη υπό τον Επ. Δεληγιώργη που έφερε το βαρύγδουπο όνομα, «Εθνικόν κομιτάτον» εκπροσωπούταν στην νέα Βουλή. Εκτός του Δεληγιώργη στο «Εθνικόν κομιτάτον» συμμετείχαν και πολλοί νέοι πολιτικοί της «χρυσής νεολαίας» όπως ο Οδ. Ιάλεμος, ο Αρ. Γλαράκης και ο Ηλ. Μαυρομιχάλης. Οι πιο ριζοσπαστικοί δια του δημοσιογραφικού οργάνου τους, «Το μέλλον της Ανατολής», διακήρυσσαν πομπωδώς ότι: «Επανάστασις άνευ αίματος, είνε μάχη άνευ νεκρών, είνε μουσική άνευ αρμονίας». Το κόμμα του Δεληγιώργη στελεχώθηκε, ως επί το πλείστον, από νέους που είχαν την ευκαιρία να σπουδάσουν και των οποίων οι αντιλήψεις είχαν διαμορφωθεί υπό την επίδραση των ευρωπαϊκών ιδεών, αλλά τους έλειπε η πολιτική πείρα. Γράφει σχετικά ο Γ. Ασπρέας για το «Εθνικόν κομιτάτον»: «Συνεκροτήθη αποκλειστικώς σχεδόν εκ νέων, οι οποίοι, αναμιχθέντες και οπωσδήποτε δράσαντες εις τας συνομωσίας υπό των οποίων ανετράπη η Α΄ Δυναστεία είχον αποκτήσει είδος τι δημοτικότητος. Ως εκ της ηλικίας των εστερούντο πρακτικών γνώσεων και πείρας, ενεφορούντο όμως υπό φιλοδοξίας και έρρεπον προς τας διαταραχάς και τας βιαίας ανατροπάς. Επιπολαίως διδαχθέντες την ιστορίαν των μεγάλων επαναστάσεων, ωνειρεύοντο εις την μικράν Ελλάδα την απομίμησιν των μεγάλων εκείνων επαναστατικών σκηνών και έκαστος αυτών εθεώρει και πίστευεν εαυτόν ως έναν Κρόμβελ ή Δαντώνα».

Χαρακτηριστικό, τέλος, είναι και το γεγονός ότι μεγάλο μέρος των πληρεξουσίων ήταν στρατιωτικοί, οι οποίοι είδαν την ευκαιρία, δια της συμμετοχής τους στην επανάσταση του 1862, να αποκτήσουν και πολιτική εξουσία. Δίπλα, λοιπόν, στην πολιτική ολιγαρχία ήρθε να προστεθεί και μια στρατιωτική, που το μόνο που επιζητούσε ήταν αύξηση στους μισθούς της και στα προνόμια της, έχοντας, όμως, πλήρη άγνοια για νομοθετικά ή άλλα διοικητικά ζητήματα. Συχνά στην βουλή μπορούσε να δει κανείς αντιπαραθέσεις για νομικά ζητήματα όπου ανθυπολοχαγοί έκαναν μαθήματα σε… καθηγητές πανεπιστημίου. Γράφει σωστά ο Γ. Κρέμος για την σύνθεση της νέας βουλής: «Εν αυτή τη εθνική συνελεύσει υπήρχον τόσοι στρατιωτικοί, όσοι ουδέποτε εν ταις βουλαίς πρότερον, οίτινες απεμακρύνθησαν τελεώς του στρατιωτικού βίου, των έξεων και των συνηθειών και της ευγενούς στρατιωτικής φιλοδοξίας και ερρίφθησαν εις τας πολιτικής ακοσμίας τρικυμίας. Ούτοι τε και οι εκτός της συνελεύσεως στρατιωτικοί ανεμιγνύοντο ταις πολιτικαίς στάσεσι και ταις των φατριών ραδιουργίας».

Όσον αφορά στην κατάσταση της χώρας αυτή ήταν αξιοθρήνητη. Ειδικά στην ύπαιθρο έκαναν ακόμη πιο έντονη την δράση τους ληστρικές συμμορίες, που σε πολλές περιπτώσεις λειτουργούσαν ως στρατός των φατριών της Εθνοσυνέλευσης. Την κατάσταση επιδείνωσε ακόμη περισσότερο και η απρονοησία των επαναστατών, οι οποίοι άνοιξαν τις φυλακές του κράτους, απελευθερώνοντας μαζί με όσους είχε φυλακίσει για καθαρά πολιτικούς λόγους ο Όθων, και πολλούς που ήταν ποινικοί κρατούμενοι. Γράφει ο Γ. Ασπρέας για την κατάσταση της χώρας: «Πέραν των Αθηνών η κυβέρνησις ουδεμίαν είχεν ισχύν, ουδ’ επιβολήν, λεηλασίαι διάφοροι ελάμβανον χώραν εν Πελοποννήσω και πράξεις ληστρικαί εις πλείστας όσας επαρχίας και ιδίως εις την Στερεάν. Συμμορίαι διέτρεχον την Χώραν, εφορολόγουν τους πληθυσμούς, τους αγροτικούς και τους ορεινούς, ως να απετέλουν κυβέρνησιν, διότι εδίκαζον και ηθώουν ή κατεδίκαζον κατ΄ ιδίαν βούλησιν. Σώματα οπλοφόρων εσχηματίζοντο πανταχού προς άμυναν κατά των συμμοριών, αλλ’ ως συνήθως συμβαίνει, τα οπλοφόρα εκείνα σώματα μετετρέπντο ταχέως εις αρπακτικά και δημευτικά και συνέτεινον εις την αύξησιν των συμμοριών και εις την κατακορύφωσιν της αθλιότητος των κατοίκων». Οι κάτοικοι έβλεπαν ως μόνη σωτηρία τους την ανάρρηση νέου βασιλιά, που θα επέβαλε την νομιμότητα. Μάλιστα ο θρύλος αναφέρει ότι πολλοί ζητούσαν βασιλιά «έστω και από ξύλο»… Μέσα σε αυτή την κατάσταση βρήκαν πεδίον δόξης λαμπρόν να δραστηριοποιηθούν και οι υποστηρικτές του Όθωνα.

Όπως συμβαίνει σε κάθε επανάσταση, οι ηττημένοι, όταν κατακαθίσει ο επαναστατικός κουρνιαχτός, ξεθαρρεύουν και προσπαθούν να επανακάμψουν. Έτσι και στην ελληνική περίπτωση, λίγους μήνες μετά την έξωση του Όθωνα, οι υποστηρικτές του, εκμεταλλευόμενοι την χαοτική κατάσταση της χώρας και την αδυναμία της Αγγλίας να βρει νέο βασιλιά (η αποδοχή του ελληνικού στέμματος από τον Γεώργιο έγινε τελικά τον Μάη του 1863), προσπάθησαν, ανεπιτυχώς, να οργανώσουν αντεπαναστατικό κίνημα, το οποίο αποκαλύφθηκε τον Φεβρουάριο του 1863. Κινητήριος δύναμη των οθωνιστών ήταν ο πρόξενος της Βαυαρίας, κόμης Μπερνάου. Έχοντας διασυνδέσεις με πολλούς Έλληνες προύχοντες και στρατιωτικούς, ο Μπερνάου διαπίστωσε ότι υπήρχε πολιτικός χώρος για μια απόπειρα επιστροφής, αν όχι του ίδιου του Όθωνα, τουλάχιστον κάποιου από τον οίκο των Βίτελσμπαχ. Πράκτορες του βαυαρικού προξενείου διεσπάρησαν στις ελληνικές πόλεις για να προπαγανδίσουν την υποψηφιότητα του βαυαρικού οίκου. Έτσι στην Λαμία ιδρύθηκε «κομιτάτον φιλοθωνικόν», ενώ στην Πάτρα οργανώθηκε μυστικός σύλλογος. Από τους υποστηρικτές του «οθωνικού» κινήματος ήταν ο στρατηγός Χατζή Πέτρος, οι υπασπιστές του Όθωνα, Δημ. Μπότσαρης και Βλ. Βαλτινός, ο Π. Καλλιγάς, ο Θ. Δεληγιάννης και αρκετοί άλλοι. Ο ίδιος ο Όθων ήταν ενήμερος για την κατάσταση στην Ελλάδα μέσα από αναφορές που του έστελναν οι υποστηρικτές του. Σε μια από αυτές αναφέρουν μάλιστα ότι και ο ίδιος ο Βούλγαρης είχε μεταστραφεί σε υποστηρικτή τους: «Του Βούλγαρη η σύμπραξις είναι σπουδαίον περιστατικόν δια την παλινόρθωσιν προς τε την επιτυχίαν και μάλιστα προς δικαίωσιν του παρελθόντος ενώπιον της εξωτερικής πολιτικής». Και ο Αρ. Βαλαωρίτης, φανατικός οθωνιστής και αυτός, πιστοποιεί τα ίδια σε επιστολή που έγραψε λίγα χρόνια μετά: «Ο Βούλγαρης και οι Οθωνισταί εργάζονται κρυφίως όπως επαναφέρουν την Βαυαρικήν Δυναστείαν. Ο Γάλλος πρέσβυς υποστηρίζει τας τοιαύτας προσπαθείας και η οικία του Γκοπινώ (ο Γάλλος πρέσβυς) είνε μέρος των συνελεύσεων των». Ο Βούλγαρης, προφανώς βλέποντας την αδυναμία της νέας κυβέρνησης να βάλει σε τάξη τα δημόσια ζητήματα και την οργή του λαού να αναζωπυρώνεται εξ αιτίας και των οικονομικών δυσκολιών που αντιμετώπιζε το κράτος, έριξε γέφυρες προς αυτούς που λίγα χρόνια πριν κατήγγειλε… Μια τακτική άξια των πολιτικών παραδόσεων της παλαιάς κομματικής φρουράς. Γράφει για τους οθωνιστές η Π. Λιδωρίκη: «Πολλοί φαίνονται οι μετανοούντες δια την εκθρόνησιν του Όθωνος και εντρεπόμενοι να το ομολογήσωσιν […] Οι κυριότεροι προύχοντες των επαρχιών ησπάσθησαν την ιδέαν (ενν. των οθωνιστών), και βεβαρυμένος ο κόσμος εκ των δεινών της αναρχίας, θα ίδη μετ’ ανακουφίσεως εν οποιοδήποτε καθεστώς, πολύ μάλλον το πρώην». Το γεγονός της αποκάλυψης μιας οθωνικής συνομωσίας θορύβησε την εθνοσυνέλευση και αποφασίστηκε η σύλληψη του Βαυαρού προξένου. Από την ανάκρισή του όμως ουδέν το επιβαρυντικό προέκυψε και το θέμα σταδιακά ξεχάστηκε αφού νέες διενέξεις προέκυψαν στους κόλπους της βουλής που θα οδηγήσουν σε μια ακόμη εμφύλια διαμάχη.

Οι διαφωνίες στους κόλπους της τριανδρίας Βούλγαρη- Κανάρη- Ρούφου δεν άργησαν να έρθουν στην επιφάνεια και σχετίζονταν, σε πρώτη φάση, με την συγκρότηση της νέας κυβέρνησης. Στις 7 Φεβρουαρίου ο Βούλγαρης, με την ανοχή του Ρούφου, σχημάτισε κυβέρνηση της αρεσκείας του, ερχόμενος σε αντιπαράθεση με τον Κανάρη. Η κίνηση αυτή εξελήφθη από τους ορεινούς ως πραξικοπηματική, οπότε ο Δ. Γρίβας την νύχτα της 8^ης Φεβρουαρίου κινητοποίησε τις στρατιωτικές δυνάμεις που ήταν πιστές στους «ορεινούς». Η χωροφυλακή και ένα τάγμα υπό τον Π. Λεωτσάκο υποστήριζαν τους «πεδινούς» του Βούλγαρη. Την ίδια νύχτα οι «ορεινοί» προσπάθησαν ανεπιτυχώς να συλλάβουν και τον ίδιο τον Βούλγαρη, αλλά η απόπειρα απέτυχε. Ο παμπόνηρος «τζουμπές» είχε ζυγιάσει την κατάσταση και φρόντισε να έχει μαζί του ένοπλη φρουρά. Σε όλη τη διάρκεια της νύχτας ακούγονταν σποραδικά πυρά, υπήρξαν μάλιστα και τρεις νεκροί, αλλά όλοι περίμεναν το ξημέρωμα για να ξεκινήσει η μάχη. Στην αντιπαράθεση ενεπλάκησαν και οι απλοί πολίτες οι οποίοι όπως αναφέρει ο Επ. Κυριακίδης: «εξήρχοντο πάνοπλοι εκ των οικιών των, κατά την ψυχράν και παγετώδη εκείνην νύχτα, ως κύμβαλά αλαλάζοντα, ασυναισθήτως ερίζοντες περί προσώπων». Την κατάσταση έσωσε η σύγκληση της βουλής την επόμενη μέρα και η παρέμβαση επιτροπής πληρεξουσίων που κατάφεραν να συνετίσουν τους αντιμαχόμενους. Η συγκρότηση δε νέας κυβέρνησης «ανακωχής» υπό τον Ζην. Βάλβη φάνηκε να εκτονώνει κάπως το τεταμένο κλίμα.

Η κυβέρνηση Ζην. Βάλβη δεν μακροημέρευσε. Μέχρι την 27^η Μαρτίου είχε απολέσει την υποστήριξη της βουλής, αλλά και του λαού, αφού είχε ψηφίσει νόμο που αύξανε την μισθοδοσία των βουλευτών, γεγονός που δημιούργησε αλγεινή εντύπωση στους πενόμενους πολίτες. Επόμενος πρωθυπουργός ανέλαβε ο Διομ. Κυριακός με υπουργούς και από τις δυο μεγάλες παρατάξεις. Όμως μέχρι την 29^η Απριλίου και αυτή η κυβέρνηση είχε ξοδέψει τον πολιτικό της χρόνο για να αντικατασταθεί από νέα υπό τον Μπ. Ρούφο. Στις 25 Μάη ο πρίγκιπας Γεώργιος αποδέχτηκε το ελληνικό στέμμα και λίγες μέρες μετά η βουλή τον κήρυξε ενήλικο, αν και δεν είχε συμπληρώσει το 18 έτος ακόμη, με σκοπό να αποφευχθεί μια νέα αντιβασιλεία σαν και των Βαυαρών. Η εκλογή του νέου βασιλιά φάνηκε να εκτονώνει τις κομματικές αντιπαραθέσεις, αλλά αυτό ήταν μάλλον επιφανειακό, αφού τα κομματικά πάθη ήταν σε μεγάλη έξαψη. Η κυβέρνηση Ρούφου εξερέθισε σφόδρα τους «πεδινούς» διορίζοντας υπουργό Στρατιωτικών τον Π. Κορωναίο, γνωστό «ορεινό», γεγονός που αποτέλεσε αφορμή για ένα νέο πραξικόπημα, αυτή την φορά από μέρους της παράταξης των «πεδινών». Η βαθύτερη αιτία του κινήματος των «πεδινών» φαίνεται ότι ήταν η ρεβανσιστική διάθεση που είχε καταλάβει τον Βούλγαρη για το πραξικόπημα που είχαν κάνει τον Φεβρουάριο οι «ορεινοί» στερώντας του την εξουσία. Οι «πεδινοί» είχαν την υπεροπλία, τουλάχιστον στους αριθμούς, αφού υποστηρίζονταν από το τάγμα του Π. Λεωτσάκου με 400 άνδρες, το πυροβολικό υπό τον αντισυνταγματάρχη Δημ. Παπαδιαμαντόπουλο με 400 άνδρες, την χωροφυλακή υπό τον Αρτ. Μίχο με 550 άνδρες και την αστυνομία με περίπου 300 άνδρες. Ακόμη 300 άνδρες υποστήριζαν τον Βούλγαρη και τους «πεδινούς» αποτελούμενοι από κομματικούς τραμπούκους και τον… ληστή Κυριάκο! Ο τελευταίος χρηματοδοτούταν από τον Βούλγαρη και περιφερόταν πέριξ των Αθηνών σκορπώντας τον τρόμο στους απλούς πολίτες και βεβαίως δημιουργώντας αγανάκτηση ενάντια στην κυβέρνηση. Στις 17 Ιουνίου ο λήσταρχος Κυριάκος αφού πέρασε από το μοναστήρι της Καισαριανής κατέβηκε και οχυρώθηκε με περίπου 80 άνδρες στη Μονή Ασωμάτων στους Αμπελοκήπους. Αμέσως, ο Π. Κορωναίος έδωσε διαταγή στο τάγμα του Λεωτσάκου να κατευθυνθεί προς σύλληψη του. Προς επικουρία στάλθηκαν και τμήματα του πυροβολικού και της χωροφυλακής. Αντί, όμως, οι κυβερνητικές δυνάμεις να συλλάβουν τους ληστές επιδόθηκαν σε… φιλική κουβεντούλα μαζί τους. Ήταν πλέον φανερό ότι οι στρατιωτικές δυνάμεις που ήταν φίλα προσκείμενες στον Βούλγαρη είχαν διαταχτεί να αφήσουν το χάος και την ανομία να ροκανίσουν την εξουσία των «ορεινών». Αμέσως ο Π. Κορωναίος συνέλαβε τον Λεωτσάκο, αλλά οι «πεδινοί» δεν έμειναν με τα χέρια σταυρωμένα. Με την σειρά τους απήγαγαν «εν μέση οδό» τους υπουργούς της κυβέρνησης Αλ. Κουμουνδούρο και Δημ. Καλλιφρονά αλλά με παρέμβαση του Διομ. Κυριακού, οι αντίπαλοι απελευθέρωσαν τους εκατέρωθεν συλληφθέντες και το ζήτημα φάνηκε να διευθετείται.

Την 19^η Ιουνίου ξεκίνησαν σφοδρές συγκρούσεις στους δρόμους της Αθήνας. Οι «ορεινοί» ήταν οχυρωμένοι στα βασιλικά ανάκτορα, στην Ακρόπολη και στην Βαρβάκειο με περίπου 600 άνδρες του στρατού και άλλους τόσους της Εθνοφυλακής, ενώ συνεπικουρούνταν από τον λόχο των Πυροσβεστών και το ιππικό. Οι «πεδινοί» είχαν ταμπουρωθεί στις υπώρειες του Λυκαβηττού και στην οδό Αδριανού κοντά στο μνημείο των Αέρηδων. Οι ληστές του Κυριακού κατευθύνθηκαν προς την Ομόνοια για να φυλάξουν το κτήριο της… Εθνικής Τράπεζας, έπειτα από αίτημα του διοικητή του ιδρύματος Γ. Σταύρου, που ήταν προσωπικός φίλος του Βούλγαρη. Η κύρια επιθετική ενέργεια των «πεδινών» εκδηλώθηκε ενάντια στα βασιλικά ανάκτορα, όπου έγινε και χρήση οβουζίων (τύπος χειροβομβίδας με φυτίλι). Στην φονική αυτή μάχη έπεσε και ο γιός του Κανάρη, Αριστείδης. Και ήταν τόσο το φατριαστικό μένος που οι «πεδινοί» δεν σεβάστηκαν ούτε την νεκρώσιμο ακολουθία, που τελέστηκε την επομένη 20 Ιουνίου, επιτιθέμενοι ακόμη και ενάντια των συγγενών του νεκρού… Γράφει χαρακτηριστικά για την επικρατούσα κατάσταση ο Επ. Κυριακίδης: «Η αναρχία άλλως τε ήτο πλήρης, οι ημίσεις των υπουργών είχον παραιτηθή, κυβέρνησις δεν υφίστατο και την εξουσίαν προσεπάθει ν’ αντιπροσωπεύη ο της Εθνοσυνελεύσεως πρόεδρος Δ. Κυριακός, αλλ’ ουδείς υπάκουεν αυτώ». Οι μάχες της 20^η Ιουνίου διεξάγονταν λυσσώδεις κυρίως πέριξ των ανακτόρων και στην περιοχή της πλατείας Ομονοίας. Οι «ορεινοί», αν και υπολείπονταν αριθμητικά των αντιπάλων τους, είχαν εντούτοις την καθοδήγηση του έμπειρου Π. Κορωναίου που οργάνωνε μαεστρικά την εθνοφυλακή. Η Π. Λιδωρίκη που ήταν αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων αναφέρει: «Οι τουφεκιοβολισμοί ηκούοντο ακαταπαύστως, τα πτώματα εν τη πλατεία Ομονοίας έμενον εκεί εκτεθειμένα, και τα των ίππων επίσης. […] αι σφαίραι ηκούοντο συρίζουσαι εγγύς των παραθύρων μας ευτυχώς μη εγγίσασαι ταύτην (ενν. την οικίας της). […] Κυβέρνησις δεν υπήρχεν ειμή κατ’ όνομα, αι εύποροι οικογένειαι ανεχώρουν κατά εκατοστύας εις την αλλοδαπήν, και αι μη δυνάμεναι να επιχειρήσωσι τοιούτον ταξείδιον κατήρχοντο σωρηδόν εις Πειραιά».

Το πρωί της 21^ης Ιουνίου 1863 οι πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων παρενέβησαν με σκοπό να σταματήσεις η άσκοπη εμφύλια διαμάχη. Με αυστηρό τελεσίγραφο προς τους αντιμαχόμενους απαιτούσαν την διακοπή των εχθροπραξιών και την ανάληψη της εξουσίας από την νόμιμη εθνική συνέλευση. Απειλούσαν ότι αν δεν γινόταν σεβαστή η προειδοποίησή τους θα αποχωρούσαν από την Ελλάδα μαζί με όλους τους υπηκόους τους. Πράγματι, οι απειλές των πρέσβεων φαίνεται να συνέτισαν τους αντιπάλους. Η Συνέλευση συγκλήθηκε στο Βαρβάκειο Λύκειο όπου και εξελέγη νέα κυβέρνηση υπό τον Μπ. Ρούφο και υπουργούς και από τις δυο παρατάξεις. Οι «στρατοί» των δυο παρατάξεων διατάχτηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη των Αθηνών και μετεγκαταστάσθηκαν ο μεν των «ορεινών» στην δυτική Ελλάδα, ο δε των «πεδινών» στην Πελοπόννησο. Πίσω τους, δυστυχώς, άφηναν περί τους 200 νεκρούς. Όσο για τους ληστές του Κυριάκου, αυτοί έφυγαν ανενόχλητοι από την Αθήνα και κατευθύνθηκαν άλλοι στην Πάρνηθα και άλλοι προς τον Παρνασσό. Ο ίδιος αφού βρήκε καταφύγιο για λίγες μέρες στο σπίτι του Βούλγαρη εγκατέλειψε το κλεινόν άστυ για να συνεχίσει την δράση του στην περιφέρεια…

Η πόλη των Αθηνών την επομένη της ανακωχής παρουσίαζε μια θλιβερή εικόνα. Σύμφωνα με τον Τύπο της εποχής: «Φρικώδης ήτο η κατάστασις της πόλεως μετά την λήξιν του σπαραγμού. Πτώματα πολιτών και ίππων ευρίσκοντο εγκατεσπαρμένα εις πολλά των Αθηνών σημεία εντός λιμνών αίματος, αναδίδοντα δυσωδίαν, κυρίως ένεκα του αφορήτου καύσωνος. Εις την προ της Εθνικής Τραπέζης πλατείαν Λουδοβίκου (σημερινή πλατεία Κοτζιά ή Εθνικής Αντιστάσεως) είχον σχηματισθή φρικώδεις ρύακες ανθρωπίνου αίματος […] όλαι αι οικίαι ήσαν κατατρυπημέναι από βλήματα μικρά και μεγάλα […] Η πατρίς πενθεί σήμερον και μελανημονεί». Σε όλες τις επαρχίες της χώρας επικρατούσε πλήρης αναρχία την οποία εκμεταλλεύονταν ληστοσυμμορίες. Οι μηχανισμοί του κράτους είχαν παραλύσει με αποτέλεσμα να μην γίνεται και η είσπραξη των φόρων, γεγονός που επέτεινε ακόμη περισσότερο το οικονομικό αδιέξοδο του κράτους. Όπως τονίζει ο Π. Καρολίδης: «Είναι αληθές ότι από της 10^ης Οκτωβρίου ο λαός εν πολλαίς επαρχίαις ηρνείτο να τελή (πληρώνει) φόρους‧ αλλ’ οι μάλιστα καθυστερούντες τα προς το ταμείον χρέη αυτών ήσαν οι πλούσιοι». Και συνεχίζει αναφέροντας τα εξής αποκαλυπτικά: «Πλην δε των ληστών λυμεώνες εν τίσιν επαρχίαις κατέστησαν οι των επαρχιών τούτων πληρεξούσιοι οι μεταβαίνοντες εις τας επαρχίας αυτών ως τιμαριούχοι κύριοι μετά φουστανελοφόρων ακολούθων ως σωματοφυλάκων (μεθ’ ων ενεφανίζοντο και εν τη πρωτευούση, καίπερ ενδεείς όντες χρημάτων) και διαρπάζοντες τας προσόδους του δημοσίου μετά των φίλων αυτών, και ούτοι ήσαν οι εν ταις επαρχίαις δαυλίζοντες πολιτικά πάθη και διαιρούντες τον λαόν‧ ούτοι ήσαν οι ενεργούντες αμνηστίας υπέρ των ληστών και προκαλούντες συνθήκας προς αυτούς». Λίγα χρόνια μετά και ο πρέσβης τω Η.Π.Α. στην Ελλάδα Charles Tuckerman θα διαπιστώσει ιδίοις όμμασι την συνεργασία των πολιτικάντηδων και των ληστών για τη νομή της εξουσίας…

Τα θλιβερά γεγονότα του Ιουνίου του 1863 δημιούργησαν αλγεινή εντύπωση και στο εξωτερικό. Ο νέος βασιλιάς Γεώργιος φερόταν λίαν δυσαρεστημένος, ενώ πολλοί προεξοφλούσαν ότι ένεκα της αναταραχής θα ανέβαλε την έλευσή του. Η ήπια, όμως, στάση της Αγγλίας, που δεν ήθελε να δει τον εκλεκτό της βασιλιά να βραδυπορεί, έσωσε την κατάσταση. Η άφιξη του Γεωργίου τον Οκτώβριο φάνηκε να επαναφέρει την ομαλότητα, ενώ και η προσάρτηση των Ιονίων νήσων, τον Νοέμβριο του 1863, συνέβαλε ώστε γρήγορα να ξεχαστούν τα έκτροπα του Ιουνίου. Την αποτίμηση των γεγονότων την δίνει γλαφυρά ο Επ. Κυριακίδης που αναφέρει: «Αι κύριαι αφορμαί ( ενν. των ταραχών του Ιουνίου) εκπηγάζουν εκ της σφαλεράς ανελίξεως του πολιτικού βίου της νεωτέρας Ελλάδος‧ εν τη κατά του Όθωνος αντιπολιτεύσει διεταράχθη πάσα πειθαρχία και ανετράπησαν πάντες οι κοινωνικοί και πολιτειακοί δεσμοί‧ αιματοχυσίαν δεν προεκάλεσεν ο ατυχής εκείνος ηγεμών εκδιωκόμενος‧ επέπρωτο να προκαλέσωσι ταύτην οι αρχολίπαροι οι την πτώσιν εκείνου επιδιώξαντες, ίνα ακόπως επί την εξουσίαν ανέρχονται‧ το χυθέν αδελφικόν αίμα αποτελεί την τελευταίαν πράξιν του δράματος της πτώσεως του Όθωνος, καθ’ ο η ραδιουργία, η αρχομανία και η κακώς εννοουμένη φιλοδοξία εξετύλιξαν ειδεχθείς και απαισίας σκηνάς».

Ο Μανόλης Πλούσος είναι ιστορικός.

Διαβάστε:

• Γ. Ασπρέα, «Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος», εκδ. Ι. Σιδέρη.
• Κ. Μ. Γράψα, «Ελληνική πολιτική εγκυκλοπαίδεια».
• Γ. Κρέμος, «Νεωτάτη γενική ιστορία», εκδ. Κ. Βλαστού.
• Επ. Κυριακίδη, «Ιστορία του συγχρόνου ελληνισμού», εκδ. Ν. Γ. Ιγγλέση.
• Π. Καρολίδη, «Σύγχρονος ιστορία των Ελλήνων και των λοιπών λαών της ανατολής», τομ. 6, εκδ. Αλ. Βιτσικουνάκη.
• Ν. Δραγούμη, «Ιστορικαί αναμνήσεις», εκδ. Λ. Βηλαρά.
• Τρ. Ευαγγελίδης, «Τα μετά τον Όθωνα», εκδ. Γ. Φέξη.
• Πηνελόπη Λιδωρίκη- Παπαηλιοπούλου, «Σελίδες τινές της ιστορίας του βασιλέως Όθωνος», εκδ. Κάρολος Μπεκ.
• Γ. Κορδάτου, «Μεγάλη ιστορία της Ελλάδας», εκδ. 20^ος αιώνας.
• Τ. Βουρνάς, «Ιστορία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας», εκδ. Πατάκη.