Η Μικρά Ασία νεκροταφείο ελληνικών πόλεων

Ο Τζωρτζ Χόρτον (George Horton, 11 Οκτωβρίου 1859 – 1942) ήταν Αμερικανός διπλωμάτης, ποιητής και φιλέλληνας· εργάστηκε στο διπλωματικό σώμα των ΗΠΑ και υπηρέτησε σε διάφορες θέσεις ως πρόξενος, αρχικά στην Ελλάδα, στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού. Διορίστηκε στο προξενείο της Σμύρνης, από το 1911 μέχρι το 1917, και στην περίοδο 1919-1922, κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Το επόμενο απόσπασμα είναι από το βιβλίο του «Η Μάστιγα της Ασίας» (The Blight of Asia).

Κείμενο: Τζωρτζ Χόρτον

Τις δυνατότητες της Μικρός Ασίας σχετικά με τον Ινδοευρωπαϊκό πολιτισμό μπορεί κανείς να τις εννοήσει καλύτερα, όταν ρίξει ένα βλέμμα πάνω σ’ αυτή τη χώρα, όπως ήταν καθ’ όλη την περίοδο που ήταν γεμάτη από πολλά εκατομμύρια ανθρώπων και περιείχε πολλές πόλεις που ήταν πηγές καλών τεχνών, λογοτεχνίας, φιλοσοφίας, βιομηχανίας και όλων εκείνων που είναι ωφέλιμα και ωραία για την ανάπτυξη του ανθρώπου. Όλα αυτά σαρώθηκαν πολλές φορές από εισβολές Ασιατών και Μογγόλων, και τώρα η χώρα είναι σκεπασμένη απ’ την Τούρκικη πανούκλα.

Σε μια διάλεξη πού έκανε τον Δεκέμβριο του 1922 στη Βαλτιμόρη ο W. Η. Buckler, ο πασίγνωστος διπλωμάτης και αρχαιολόγος, επέσυρε την προσοχή επάνω στην αφθονία ευκαιριών για αρχαιολογικές έρευνες στην Νέα Τουρκία, και παρακινούσε τους Αμερικανούς λογίους να συγκεντρώσουν την προσοχή τους στην Ανατολία και στη νέα πρωτεύουσα της, την Άγκυρα και διατύπωνε την προσδοκία ότι «η δημιουργία πόλεων, δρόμων κ.λπ. θα γινόταν πολύ ταχύτερα παρά πρωτύτερα και ότι η αλλαγή αυτή θα γινόταν πιο πολύ στην Άγκυρα, η οποία έπρεπε πολύ γρήγορα να μεταμορφωθεί από ένα χωριό σε μια μεγαλούπολη».

Είναι ίσως δυνατό ν’ ανεγερθούν μερικές καινούργιες οικοδομές στην Άγκυρα στο προσεχές μέλλον, αλλά η συλλογιστική μέθοδος πού συνδυάζει την εκτέλεση σφαγών σε μια κλίμακα άνευ προηγουμένου με την ικανότητα για διοίκηση, γεωργία, εμπόριο και οικονομική πρόοδο πού θ’ αποκτούσε ο ίδιος λαός τόσο σύντομα, είναι ακατανόητη.

Σχετικά με το σημείο αυτό ακριβώς ο Sir Valentine Chirol, πού τον έχομε ήδη αναφέρει, λέγει πολύ επίκαιρα:

«Η μόνη πραγματική απασχόληση των Τούρκων ήταν ανέκαθεν και πάντοτε ο πόλεμος. Είναι όμως δύσκολο να εννοήσει κανείς κατά πόσο ωφελήθηκε η Τουρκία αντικαθιστώντας τον στενοκέφαλο θρησκευτικό φανατισμό, με έναν εξ ίσου στενοκέφαλο φυλετικό φανατισμό. Εκείνο πού πρέπει να εξετάσει κανείς είναι τι είναι σήμερα η Τουρκία. Ο πληθυσμός της υπολογίζεται σε εξ μέχρι οκτώ εκατομμύρια ψυχών πού αποδεκατίστηκε απ’ τους πολέμους και όπως πιστεύουν πολλοί εξακολουθεί να συρρικνώνεται από κληρονομικές αρρώστιες, όπως γινόταν και πριν από τον πόλεμο. Είναι αλήθεια πώς για πρώτη φορά θα υπάρχει ένας σχεδόν καθαρός Τουρκικός πληθυσμός, γιατί απ’ τους Έλληνες και Αρμένιους, πού στα 1914 αριθμούσαν τρία εκατομμύρια περίπου στη Μικρά Ασία, δεν απόμειναν παρά πολύ πενιχρά απομεινάρια. Και όμως ήταν οι πιο ανεπτυγμένες διανοητικά και πιο ικανές από άποψη οικονομικής δράσεως κοινότητες της παλαιάς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Τουρκία δεν μπορεί να φιλοδοξήσει μια θέση πολύ ανώτερη από μια δύναμη τρίτης τάξεως, ίση σχετικά με τους γενικούς πόρους προς οιοδήποτε απ’ τα Βαλκανικά κράτη, τα όποια άλλοτε κυβερνούσε και παραιτήθηκε μόνη της απ’ το γόητρο και την επιρροή την οποία της είχε προσδώσει η κατοχή του Χαλιφάτου».[1] Αλλ’ ο πολύ μορφωμένος και έξυπνος συγγραφεύς Δρ Buckler, τονίζει μερικά γεγονότα εκπληκτικής σημασίας και σπουδαιότητας. Ιδού τι λέγει:

«Η σειρά των ιστορικών μνημείων και εγγράφων στοιχείων της Ανατολίας καλύπτει περίπου πέντε χιλιάδες χρόνια. Οι περίοδοι πού αντιπροσωπεύονται από τα σωζόμενα λείψανα μνημείων, εκτείνονται από την τρίτη χιλιετηρίδα π.Χ. με τις πινακίδες σφηνοειδούς γραφής της Νότιας Καππαδοκίας μέχρι τον 15ον αιώνα μ.Χ. με την αρχιτεκτονική και τις επιγραφές του Seljuk. Μεταξύ των ιστορικών κλάδων επάνω στους οποίους ρίχνουν φως τα λείψανα μνημείων της Ανατολίας είναι: δίκαιο, πολιτική, οικονομία, παιδεία, καλές τέχνες (ανάμεσα στις όποιες και γλυπτική), φιλοσοφία, λογοτεχνία».

Παρακάτω λέγει ότι ο ορός «Ανατολία» όπως χρησιμοποιείται στο βιβλίο αυτό, καλύπτει όλη τη Μικρά Ασία που βρίσκεται δυτικά από μια γραμμή διήκουσα από την Αλεξανδρέττα μέχρι την Μαύρη Θάλασσα και υπολογίζει τον αριθμό των πόλεων που περιείχαν οι αρχαίες πολιτείες, οι όποιες είχαν δικά τους νομισματοκοπεία μέσα στα δέκα τέσσερα κλασικά διαμερίσματα που βρίσκονταν μέσα στην παραπάνω περιοχή ως εξής:

Λυκία, Παμφυλία και Πισιδία    95 πόλεις

Λυκαονία, Ισαυρία και Κιλικία  82 -||-

Φρυγία και Γαλατία       61 -||-

Βιθυνία, Παφλαγονία και Πόντος        34 -||-

Ιωνία, Λυδία και Καρία 84 -||-

Σύνολο 356 πόλεις.

Ανάμεσα στις πόλεις πού έχουν ήδη ανασκαφεί η προβλέπεται ν’ ανασκαφούν, ο παραπάνω συγγραφεύς αναφέρει την Πέργαμο, τη Μίλητο, τις Σάρδεις, την Κολοφώνα, την Πριήνη και την Κνίδο και ανάμεσα σ’ εκείνες πού έχει ελαττωθεί η σημασία τους σχετικά με ανασκαφές απ’ αύτη και μόνη την ύπαρξη τους σαν συγχρόνων πόλεων, είναι η Σμύρνη, η Αλικαρνασσός, η Αττάλεια, η Φιλαδέλφεια, τα Θυάτειρα και η Άγκυρα, πού είναι η τωρινή πρωτεύουσα της Τουρκίας (ή Angora). Οι περισσότερες, αν όχι όλες οι πόλεις πού αναφέρει παραπάνω ο Δρ Buckler υπήρξαν κέντρα Ελληνικού η Χριστιανικού πολιτισμού η και των δύο.

Είναι φυσικό το ότι οι αρχαιολόγοι, με την έντονη επιθυμία τους να επιτύχουν την αδεία να εργασθούν στη Μικρά Ασία με σιγουριά, θα έπρεπε να είναι πολύ προσεκτικοί στο να πουν κάτι πού θα προσέβαλε την ευαισθησία των Τούρκων. Πρέπει ν’ αναπτύξουν όλη τη διπλωματία τους στις διαπραγματεύσεις των μαζί τους, ούτως ώστε να έλθουν εις φως όσο το δυνατόν περισσότεροι απ’ τους θησαυρούς της Ελληνικής τέχνης και σοφίας πού τώρα βρίσκονται θαμμένοι κάτω απ’ την επιφάνεια της γης, η οποία είναι τώρα στα χέρια των Κεμαλικών, και που είναι ακόμα υγρή απ’ το αίμα των τελευταίων επιζώντων ενός αρχαίου πολιτισμού.

Σύμφωνα μ’ αυτά πού είπαμε έχομε τις επόμενες τάξεις ανθρώπων πού βρίσκονται στην ίδια θέση απέναντι των Τούρκων, δηλ. εμποδίζονται να πουν οτιδήποτε πού θα μπορούσε να τους προσβάλλει: Μερικοί ιεραπόστολοι• οι επιχειρηματίες πού έχουν ακόμα συμφέροντα μέσα στην Τουρκία όσοι επιδιώκουν να επιτύχουν παραχωρήσεις• οι διπλωμάτες• οι αρχαιολόγοι. Νομίζω ότι ,πολλοί απ’ αυτούς είναι ειλικρινείς στον θαυμασμό τους απέναντι των Τούρκων, που στηρίζεται στην υπόθεση, ότι τα εγκλήματα των τελευταίων έχουν μεγαλοποιηθεί πολύ και ότι ήταν κατά το μάλλον και ήττον δικαιολογημένα.

Εγώ δεν συμμερίζομαι την πεποίθηση αυτή και είμαι πεπεισμένος ότι θα ήταν καλύτερα για τον Δυτικό κόσμο, καθώς και για τους Τούρκους, αν είχαν προστατευτεί οι μη Μουσουλμανικές μειονότητες και να είχε δοθεί στον Χριστιανικό πολιτισμό η ευχέρεια ν’ αναπτυχθεί μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Σχετικά με την μεγάλη εμπορική και βιομηχανική δραστηριότητα πού ο καθηγητής Buckler προέβλεπε στα 1922, τα επόμενα δύο αποσπάσματα από τις εφημερίδες του 1925 είναι επίκαιρα. Ένας συντάκτης της Gazetta del Popolo του Τουρίνου, που γύρισε τελευταία απ’ τη Σμύρνη, λέγει:

«Η όψη της Σμύρνης είναι τραγική. Αν και πέρασαν 2,1/2 χρόνια απ’ την τραγωδία της, τα ερείπια είναι άθικτα. Σε έκταση δύο χιλιομέτρων κατά μήκος της προκυμαίας εκτείνονται οι σκελετοί — τα φαντάσματα των σπιτιών. Και πιο πίσω βρίσκονται πολλά μίλια δρόμων, που πλαισιώνονται από άλλα φαντάσματα σπιτιών, σαν ένα απέραντο νεκροτομείο.

Αυτή η πόλη φαντασμάτων είναι ένα τρομερό σύμβολο ολόκληρης της Τουρκίας. Εκείνο που τραβά την προσοχή πέρα απ’ όλα είναι η εξαφάνιση των Ελλήνων πού σαρώθηκαν και εκριζώθηκαν απ’ την πόλη αυτή, που ήταν η μητρόπολη τους στην Ανατολή και όπου επικρατούσαν σε όλες τις μορφές της δραστηριότητος. Οι Αρμένιοι έχουν επίσης εντελώς εξαφανισθεί. Οι Εβραίοι με δυσκολία υποφέρουν τους περιορισμούς, στους οποίους υποβάλλονται στη σφαίρα της ζωής των.

Οι Ευρωπαίοι προσπαθούν να κάνουν ό,τι μπορούν για ν’ αντιμετωπίσουν μια άσχημη κατάσταση, εκείνοι όμως που δεν διαθέτουν μεγάλα κεφάλαια, αρκετά ώστε να τους διευκολύνουν στην αντιμετώπιση χιλίων καθημερινών ενοχλήσεων πού τους επιβάλλουν οι αρχές, αντιμετωπίζουν την ανάγκη να φύγουν.

Κάθε μορφή δραστηριότητας μέσα στην Τουρκία κατά τη διάρκεια των περασμένων αιώνων είχε δημιουργηθεί από μη Τούρκους. Αυτοί δεν είχαν τίποτε δικό τους εκτός απ’ τον στρατό. Οι Τούρκοι καταδικάζουν αμείλικτα σε θάνατο κάθε επιχείρηση — εμπορική και βιομηχανική — στην οποία δεν μπορούν να επιτύχουν οι ίδιοι.

Σήμερα οι Τούρκοι έχουν μόνο τρία τελωνεία — στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη και στη Μεσσίνα. Απ’ την 1η Ιανουαρίου αυτού του έτους, οπότε άρχισε να ισχύει ο νόμος σχετικά με τους τελωνειακούς δασμούς, οι άλλοι λιμένες υποχρεώθηκαν ν’ αναστείλουν εντελώς την εμπορική τους κίνηση. Δεν είναι δυνατό πλέον να υπάρχει εκεί οιαδήποτε εμπορική δραστηριότης• στην πραγματικότητα έχει σταματήσει εντελώς κάθε εμπορική επικοινωνία με την Ευρώπη. Όλα τα εμπορεύματα, πού φορτώνονται σε πλοία απ’ την Τουρκία και προς αυτή, ξεφορτώνονται αναγκαστικά σε μια απ’ αυτές τις πόλεις• υποβάλλονται στις ενοχλήσεις των τελωνειακών διατυπώσεων και ξαναφορτώνονται για να ξανασταλούν με πλοίο στον προορισμό τους.[2]

Η ταπητουργία δεν υπάρχει πια. Οι Αρμένιοι και οι Έλληνες που αποτελούσαν το δυναμικό της, έχουν φύγει και εγκατασταθεί στη Ρόδο, στον Πειραιά και μερικοί στο Bari. Δεν απόμεινε κανένας πια στη Σμύρνη που να ξέρει κάτι απ’ την κατασκευή χαλιών.

Πριν από δέκα χρόνια όταν έγιναν οι σφαγές και οι εκτοπίσεις των Αρμενίων, η Μικρά Ασία είχε ερημωθεί. Σήμερα το εμπορικό και βιομηχανικό τμήμα του πληθυσμού της έχει εξαφανιστεί όλως διόλου. Πολύ γρήγορα θα καταντήσει αν όχι έρημος, πάντως μια ερημωμένη και ακατοίκητη περιοχή. Σε όλη την έκταση της παραλίας υπάρχουν πόλεις πού είχαν εγκαταλειφθεί απ’ τους κατοίκους των πριν από δύο χρόνια εξ αιτίας των Τούρκων και τώρα είναι εντελώς ακατοίκητες, Οι καλλιεργητές της γης έγιναν ποιμένες και νομάδες — η γη δεν ανήκει πια σε κανένα. Μέσα σε λίγα χρόνια, αν ο Θεός δεν κάνει κανένα θαύμα να προικίσει τους Τούρκους με χαρίσματα, τα όποια δεν είχαν ποτέ έως τώρα, η Μικρά Ασία θα καταντήσει να γίνει μια έρημος μέσα στο κέντρο του Μεσογειακού πολιτισμού».

Και ένας συντάκτης της εφημερίδος Le Temps του Παρισιού λέει σε ένα τελευταίο φύλλο της: «Η Κωνσταντινούπολη είναι μια πόλη πού αργοπεθαίνει. Ο Βόσπορος πού κάποτε ήταν γεμάτος από καράβια απ’ όλον τον κόσμο, τώρα είναι σχεδόν έρημος• τα Γραφεία των ξένων εμπορικών οίκων σταματούν τις εργασίες των και οι Τράπεζες δεν δανείζουν χρήματα παρά μόνο με τους πιο υπέρογκους όρους. Οι ταραχές εναντίον των Αρμενίων και των Ελλήνων κατέληξαν στη μαζική εκδίωξη των ανθρώπων αυτών. Κι αυτός ακόμα ο Τουρκικός πληθυσμός μεταναστεύει με την ελπίδα να εύρει καλύτερες εμπορικές δυνατότητες.

Με την παρακμή της άλλοτε ευημερούσης μεγάλης αυτής πόλεως απολαμβάνουν οι παλιές αντίζηλες της Αλεξάνδρεια, Βυρηττός, Θεσσαλονίκη και Πειραιεύς όλα τα κέρδη του παλιού εμπορίου της. Πώς θα μπορούσε να γίνει αλλιώς;

Ικανότης για σφαγές δεν σημαίνει ικανότητα στη βιομηχανία και στο εμπόριο και η φανατική καταστροφή μεγάλων βιομηχανικών μαζών επέφερε πάντοτε σοβαρό πλήγμα στην ευημερία της χώρας, οπού συντελέστηκε το έγκλημα, όπως μαρτυρεί ο διωγμός των Ουγενότων στη Γαλλία. Στην Τουρκία αυτό το πράγμα έφερε την καταστροφή.»

Σημειώσεις

[1] Δύση και Ανατολή», του Chirol, σελ. 65-67.

[2] Το σύστημα αυτό της συγκεντρώσεως όλης της κινήσεως της χώρας στους τρεις αυτούς λιμένες δημιουργεί το εικονικό φαινόμενο αυξημένης δραστηριότητας σ’ αυτούς τους λιμένες εις βάρος όλων των άλλων. Η Μάκρη, πού είχε άλλοτε δέκα πέντε χιλιάδες κατοίκους, έχει τώρα μόλις δυο χιλιάδες. Το ίδιο ισχύει και για την Αττάλεια, που άλλοτε ήκμαζε και τώρα έχει απονεκρωθεί εντελώς.