Αντόνιο Γκράμσι: Μικρές σημειώσεις για την κινέζικη κουλτούρα

Από το βιβλίο του Οι διανοούμενοι. Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια Θ. Χ. Παπαδόπουλος.  Εκδ. Στοχαστής. Αθήνα, 1972. Εσπεράντο λέγεται η διεθνής τεχνητή γλώσσα που κατασκευάστηκε το 1887 από τον πολωνοεβραίο γιατρό Λουδοβίκο Λάζαρο Ζάμενχοφ, (τον λεγόμενο Δόκτορα Εσπεράντο – εξ ου και το όνομα) από στοιχεία διάφορων Ευρωπαϊκών γλωσσών. Δημιουργήθηκε για να βοηθήσει στην επικοινωνία ανθρώπων με διαφορετικές μητρικές γλώσσες. Ο Γκράμσι γράφει για την Κίνα γύρω στα 1930.

Κείμενο: Αντόνιο Γκράμσι (1891-1937)

Η θέση των διανοουμένων ομάδων στην Κίνα «καθορίστηκε» ιστορικά από τις πρακτικές μορφές δράσης που πήρε η υλική οργάνωση τής κουλτούρας. Το πρώτο στοιχείο αυτού του είδους είναι το «ιδεογραφικό» σύστημα γραφής. Αυτό το σύστημα γραφής είναι πολύ πιο δύσκολο απ’ όσο νομίζουμε με τον κοινό νου, επειδή ή δυσκολία του δεν προέρχεται μονάχα από τον τεράστιο αριθμό υλικών συμβόλων, αλλά κι επειδή αυτός ο μεγάλος αριθμός κάνει ακόμη πιο περίπλοκα τα πράγματα εξαιτίας της «λειτουργίας» των μεμονωμένων συμβόλων, ανάλογα με τη θέση που παίρνουν. Πέρα από το γεγονός ότι το ιδεόγραμμα δεν είναι οργανικά συνδεδεμένο με μια ορισμένη γλώσσα, αλλά χρησιμοποιείται σ’ όλη εκείνη τη σειρά γλωσσών που μιλιούνται από τούς μορφωμένους κινέζους. Πράγμα που σημαίνει πως το ιδεόγραμμα έχει μιάν «εσπεραντίστικη» αξία, δηλαδή είναι ένα σύστημα γραφής «γενικό» (μέσα σ’ έναν ορισμένο κόσμο μόρφωσης) κι ας σημειωθεί πως οι κινέζικες γλώσσες έχουν κοινή καταγωγή. Αυτό το φαινόμενο πρέπει να μελετηθεί μ’ επιμέλεια γιατί μπορεί να χρησιμεύσει ενάντια στις «εσπεραντίστικες» τυφλώσεις. Δηλαδή χρησιμεύει στο ν’ αποδειχτεί ότι οι λεγόμενες διεθνείς συμβατικές γλώσσες, εφόσον δεν είναι η ιστορική έκφραση ικανών κι αναγκαίων συνθηκών, γίνονται παράγοντες διαχωρισμού των κοινωνικών στρωμάτων κι απολίθωσης ορισμένων απ’ αυτά. Μ’ αυτές τις προϋποθέσεις δεν μπορεί να υπάρξει στην Κίνα μια λαϊκή κουλτούρα πλατιά διαδεδομένη. Η ρητορική και η συνομιλία παραμένουν οι λαϊκότερες μορφές διάδοσης της παιδείας και θα χρειαστεί σε μιαν ορισμένη στιγμή να εισαχθεί το συλλαβικό αλφάβητο. Αυτή η υπόθεση παρουσιάζει μια σειρά από δυσκολίες:

1) Την εκλογή αυτού του ίδιου του αλφάβητου. Το ρωσικό ή το αγγλικό· εννοώ «αγγλικό αλφάβητο» όχι μόνο το καθαρό φθογγόσημο των βασικών σημείων (συμβόλων) που είναι το ίδιο τόσο για την αγγλική όσο και για τις άλλες γλώσσες με λατινικό αλφάβητο, αλλά την ιδιαίτερη σχέση συμφώνων και φωνηέντων που δίνουν το φθογγόσημο υπαρκτών ήχων, σαν το sh για s και το j για g κ.λπ. Είναι βέβαιο ότι το αγγλικό αλφάβητο θα έχει την υπεροχή σε περίπτωση εκλογής κι αυτό θα συνδεθεί με συνέπειες διεθνούς χαρακτήρα. Με το ότι δηλαδή μια ορισμένη κουλτούρα θ’ αποχτήσει το προβάδισμα.

2) Η εισαγωγή του συλλαβικού αλφάβητου θα έχει συνέπειες μεγάλης σημασίας πάνω στη δομή της κινέζικης κουλτούρας: θα εξαφανιστεί η «γενική» γραφή, θ’ ανθίσουν οι λαϊκές γλώσσες και κατά συνέπεια θ’ ανθίσουν και νέες ομάδες διανοουμένων πάνω σ’ αυτή τη νέα βάση. Δηλαδή θα διασπαστεί η τωρινή ενότητα «κοσμοπολίτικου» τύπου και θα υπάρξει μια άνθιση «εθνικών» δυνάμεων με τη στενή έννοια του όρου. Σε μερικές όψεις της η κινέζικη κατάσταση μπορεί να συγκριθεί μ’ εκείνη της δυτικής Ευρώπης του Μεσαίωνα, δηλαδή με τον «καθολικό κοσμοπολιτισμό», όταν η «μέση λατινική» ήταν η γλώσσα των κυρίαρχων τάξεων και των διανοουμένων τους. Η βασική διαφορά τους βρίσκεται σε τούτο: ότι ο κίνδυνος που κρατούσε ενωμένη τη μεσαιωνική Ευρώπη, δηλαδή ο κίνδυνος των μουσουλμάνων γενικά — Άραβες στα νότια, Τάταροι και κατόπιν Τούρκοι στα ανατολικά και νοτιοανατολικά — δεν μπορεί να συγκριθεί ούτε από μακριά με τους κινδύνους που απειλούν την κινέζικη αυτονομία στην τωρινή περίοδο. Οι Άραβες, οι Τάταροι κι oι Τούρκοι ήταν σχετικά «λιγότερο» οργανωμένοι κι αναπτυγμένοι από την Ευρώπη εκείνης της εποχής κι ο κίνδυνος ήταν «μόνο» ή σχεδόν μόνο τεχνικό – στρατιωτικός. Αντίθετα, η Αγγλία, η Αμερική, η Ιαπωνία είναι ανώτερες από την Κίνα όχι μόνο «στρατιωτικά» αλλά και οικονομικά και πολιτιστικά και γενικά σ’ όλη την κοινωνική επιφάνεια. Μόνο η τωρινή «κοσμοπολίτικη» ενότητα εκατό εκατομμυρίων ανθρώπων με τον ιδιαίτερο της εθνικισμό της «φυλής» — ξενοφοβία — επιτρέπει στην κεντρική κινέζικη κυβέρνηση να έχει μιαν ελάχιστη διοικητική και στρατιωτική προετοιμασία για ν’ αντισταθεί στην πίεση των διεθνών σχέσεων και να κρατήσει διαιρεμένους τους αντιπάλους της.

Η πολιτική των διαδόχων της δεξιάς του Σουν Γιάτ-σεν πρέπει να μελετηθεί απ’ αυτή την άποψη. Το χαρακτηριστικό σημείο αυτής της πολιτικής είναι η «έλλειψη θέλησης» να προετοιμάσει, να οργανώσει και να συγκαλέσει μιάν Παγκινέζικη Συνταχτική Συνέλευση μέσω της λαϊκής ψήφου (σύμφωνα με τις αρχές του Σουν), και η επιθυμία να διατηρήσει τη γραφειοκρατική – στρατιωτική δομή του κράτους. Στον φόβο δηλαδή να εγκαταλείψει τις παραδοσιακές μορφές κινέζικης ενότητας και ν’ απελευθερώσει τις λαϊκές μάζες. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι το κινέζικο ιστορικό κίνημα εντοπίστηκε κατά μήκος των ακτών του Ειρηνικού και των μεγάλων ποταμιών που χύνονται σ’ αυτόν. Η μεγάλη λαϊκή μάζα της «ενδοχώρας είναι, περισσότερο ή λιγότερο, παθητική. Η σύγκλιση μιας Παγκινέζικης Συνέλευσης θα προετοίμαζε το έδαφος για ένα μεγάλο κίνημα με τη συμμετοχή ακόμη και των παραπάνω μαζών, και για την εμφάνιση, δια μέσου των εκλεγμένων αντιπροσώπων, των εθνικών σχηματισμών — με τη στενή έννοια — που υπάρχουν στην κινέζικη κοσμόπολη, και θα καταστούσε δύσκολη την ηγεμονία των σημερινών διευθυντικών ομάδων χωρίς την πραγματοποίηση ενός προγράμματος λαϊκών μεταρρυθμίσεων, και (τέλος) θα υποχρέωνε στο να αναζητήσουν την ενότητα σε μια ομοσπονδιακή Ένωση και όχι στο γραφειοκρατικό – στρατιωτικό μηχανισμό. Αλλά αυτή (ακριβώς) είναι η γραμμή εξέλιξης των πραγμάτων. Ο αδιάκοπος πόλεμος των στρατηγών είναι μια πρωτόγονη μορφή εκδήλωσης τού εθνικισμού ενάντια στον κοσμοπολιτισμό. Όμως αυτή (η μορφή) δεν θα υπερισχύσει, δηλαδή δεν θα βάλει τέλος στο στρατιωτικό – γραφειοκρατικό χάος χωρίς την οργανωμένη παρέμβαση του λαού με το ιστορικό σχήμα μιας Παγκινέζικης Συνέλευσης.

Πάνω στο πρόβλημα των κινέζων διανοουμένων χρειάζεται να μαζέψουμε και να οργανώσουμε συστηματικά πολύ υλικό για την επεξεργασία μιας συστηματικής μελέτης για τους «διανοούμενους». Η διαδικασία σχηματισμού κι ο τρόπος κοινωνικής λειτουργίας των κινέζων διανοουμένων έχει δικό του και πρωτότυπο χαρακτήρα, που είναι άξιος μεγάλης προσοχής.