Η ιδιοφυής προσωπικότητα του Φιλίππου Β’ της Μακεδονίας. (Μέρος Β’)
Της Ιωάννας Μαλλιότα
(Για το πρώτο μέρος του άρθρου δείτε εδώ: http://eranistis.net/)
«Ο Φίλιππος […] είναι γνωστός ως ο βασιλιάς που, με ελάχιστα μέσα για να υποστηρίξει τη θέση του στο θρόνο, δημιούργησε τη μεγαλύτερη μοναρχία στον ελληνικό κόσμο, ενώ αύξησε τη μοναρχία του όχι τόσο στην ικανότητά του στα όπλα, όσο στην επιδεξιότητά του στη διπλωματία και τις φιλοφρονήσεις». (Διόδωρος Σικελιώτης, 16.95)
Η άνοδος του Φιλίππου στον μακεδονικό θρόνο.
Ο πρόωρος θάνατος του βασιλιά Περδίκκα Γ’ στο πεδίο της μάχης προκάλεσε σημαντική αναστάτωση στη Μακεδονία, την οποία εκμεταλλεύτηκαν άμεσα οι γειτονικοί Ιλλυριοί και Παίονες. Οι μεν Ιλλυριοί άρχισαν να καταλαμβάνουν εδάφη, να λεηλατούν και να καταστρέφουν τη μακεδονική γη, οι δε Παίονες βρήκαν την ευκαιρία να επιδοθούν σε λαφυραγωγία σε διάφορες μακεδονικές θέσεις. Ο γιος του Περδίκκα Γ’ και νόμιμος διάδοχος του θρόνου, Αμύντας Δ’, ήταν ακόμα ανήλικος και δεν μπορούσε να αναλάβει την εξουσία, επομένως η βασιλική διοίκηση ανατέθηκε στον μόλις 22 χρόνων Φίλιππο, αδελφό του θανόντα βασιλιά.
Στα 22 του έτη, ο Φίλιππος είχε αποκτήσει εμπειρίες που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των ηγετικών του ικανοτήτων· τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια τα πέρασε όμηρος αρχικά των Ιλλυριών και κατόπιν των Θηβαίων. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Θήβα, γνώρισε τον Επαμεινώνδα και τον Πελοπίδα και εντρύφησε στην πολεμική τέχνη των Θηβαίων, οι οποίοι εκείνον τον καιρό διέθεταν ένα από τους καλύτερους στρατούς. Παράλληλα, διδάχθηκε την έννοια του ελληνικού πνεύματος, ενστερνίστηκε την ελληνική παιδεία και λέγεται πως έγινε θαυμαστής της Αθήνας. Επιστρέφοντας στη Μακεδονία, διορίστηκε από τον αδελφό του, Περδίκκα Γ’, διοικητής της περιφέρειας και έτσι απέκτησε σημαντικότατη διοικητική πείρα.
Με τις εμπειρίες αυτές και τα έμφυτα προσόντα του, όταν ήρθε η ώρα να ανέβει τον μακεδονικό θρόνο, έθεσε τις σωστές προτεραιότητες ώστε να αντιμετωπίσει πρωτίστως τους άλλους διεκδικητές του θρόνου και δευτερευόντως τους εξωτερικούς κινδύνους.
Τα πρώτα χρόνια της ηγεμονίας.
Αρχικά, κύριο μέλημά του ήταν να εξουδετερώσει τους νόθους αδελφούς του, κάτι το οποίο πέτυχε με τη θανάτωση του Αρχελάου και τη διαφυγή των άλλων δύο αδελφών του στην Όλυνθο, γεγονός που αποτέλεσε αργότερα αφορμή για την κατάληψη της πόλης από τον Φίλιππο. Παράλληλα, εξαγόρασε τους υποστηρικτές του ανταπαιτητή του, Παυσανία, οι οποίοι εν τέλει τον δολοφόνησαν και πρόσφερε χρήματα στους Παίονες με την υπόσχεση να απομακρυνθούν από τα μακεδονικά εδάφη. Με μια ακόμα πρωτοφανή διπλωματική κίνηση εξουδετέρωσε τον Αργαίο, συνάπτοντας ειρήνη με τους Αθηναίους, οι οποίοι είχαν μεγάλα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα στην περιοχή.
Μετά τη νίκη του επί των εσωτερικών του αντιπάλων, ο Φίλιππος στράφηκε εναντίον των Ιλλυριών και των Παιόνων. Πρώτη και σημαντικότατη στρατιωτική μεταρρύθμιση ήταν αυτή του μακεδονικού στρατού, ο οποίος μέχρι τότε είχε δείξει την υπεροχή του ιππικού των εταίρων του βασιλιά, όμως είχε αρκετές ελλείψεις και ήταν ανεπαρκής στο ιππικό. ΄Έπειτα από τη μεταρρύθμιση αυτή, που είναι ευρέως γνωστή με την ονομασία “μακεδονική φάλαγγα”, εισέβαλε και κατέκτησε ένα μεγάλο μέρος της Παιονίας, υποτάσσοντας τον λαό της. Στη συνέχεια, με μια έξυπνη στρατιωτική κίνηση, περικύκλωσε τους Ιλλυριούς που είχαν καταλάβει τα μακεδονικά εδάφη και εισέβαλε με 10.000 πεζούς και 600 ιππείς. Οι Ιλλυριοί εν τέλει υπερφαλλαγίσθηκαν και υποχώρησαν στα παλιά τους σύνορα.
Με την νίκη του αυτή, το ελληνικό φύλο των Μολοσσών στην Ήπειρο απαλλάχθηκε από τις πιέσεις των Ιλλυριών, γεγονός που οδήγησε στη βελτίωση των σχέσεων μαζί τους και τη σύναψη γάμου μεταξύ του Φιλίππου και της πριγκίπισσας Ολυμπιάδος. Ταυτόχρονα, οι νικηφόρες εκστρατείες του έπεισαν τους Μακεδόνες να παραμερίσουν τον νόμιμο κληρονόμο Αμύντα Δ’ και να ανακηρύξουν τον Φίλιππο πραγματικό βασιλιά της Μακεδονίας.
Μέσα σε λιγότερο από 2 χρόνια ο Φίλιππος κατόρθωσε να παγιώσει την προσωπική του θέση και είχε ξεκινήσει βαθιές μεταρρυθμίσεις στο βασίλειο˙ αναδιοργάνωσε σε τέτοιο βαθμό τον μακεδονικό στρατό που πλέον ήταν εφικτές οι νίκες σε περισσότερα από ένα μέτωπα ταυτόχρονα. Ο αποδεκατισμένος από τους Ιλλυριούς στρατούς ήταν παρελθόν και η εξουσία του Φιλίππου στη Μακεδονία είχε εδραιωθεί. Στόχος πλέον ήταν η κάθοδός του προς τη Νότια Ελλάδα και η κατάκτησή της.
«(Ο Μακεδόνας βασιλιάς) βαδίζει όπου θέλει οδηγώντας όχι μια απλή φάλαγγα οπλιτών, αλλά ψιλούς, ιππείς, τοξότες, μισθοφόρους˙ τέτοια είναι η συγκρότηση του στρατού του. Κι αν ακόμα πέσει επάνω σε μια πόλη […] στήνει τις μηχανές και την πολιορκεί. Και δεν μιλώ πια για καλοκαίρι ή χειμώνα, μιας και δεν έχουν καμία διαφορά γι’ αυτόν, ούτε και υπάρχει καμιά εξαιρέσιμη εποχή του χρόνου κατά την οποία να σταματάει τις πολεμικές του επιχειρήσεις». (Δημοσθένης, Γ’ Φιλιππικός, 49-50).
Η επέκταση του μακεδονικού βασιλείου.
Εκμεταλλευόμενος στο έπακρο το γεγονός ότι οι Αθηναίοι εκείνη την περίοδο πολεμούσαν στην Εύβοια για να κερδίσουν τις τοπικές Πόλεις στην Συμμαχία, ο Φίλιππος προσπάθησε να εξασφαλίσει την Μακεδονία στα Ανατολικά. Οι Αθηναίοι αποτελούσαν απειλή όχι μόνο για την ακεραιότητα ή τα γεωπολιτικά συμφέροντα του μακεδονικού βασιλείου, αλλά και για τον ίδιο τον Φίλιππο καθώς πριν από την άνοδό του στην εξουσία υποστήριζαν τον ανταπαιτητή του θρόνου, Αργαίο. Κίνητρό τους δεν ήταν τόσο η κατάκτηση της Μακεδονίας, όσο η επανάκτηση της Αμφίπολης, πρώην αποικία τους στη Θράκη. Αποδεικνύοντας για ακόμα μια φορά τα χαρίσματά του στη διπλωματία, ο Φίλιππος κατάφερε να τους παραπλανήσει ότι θα παραιτούνταν από τις αξιώσεις του στην Αμφίπολη, ανακαλώντας τις μακεδονικές δυνάμεις που είχε στείλει εκεί ο προκάτοχός του, Περδίκκας. Χρησιμοποιώντας διάφορα τεχνάσματα και πόλεμο, κατάφερε όχι μόνο να καταλάβει την Αμφίπολη και άλλες Χαλκιδικές Πόλεις, αλλά και την Πύδνα την οποία κατάκτησε το 356 π.Χ..
Η νικηφόρα πορεία του βασιλιά συνεχίστηκε και το επόμενο έτος. Το 355 π.Χ. ο Φίλιππος εκμεταλλεύτηκε και πάλι τη στρατιωτική αδυναμία της Αθήνας εξ αιτίας του Συμμαχικού Πολέμου, και κατευθύνθηκε προς τη Μεθώνη. Η πολιορκία της Μεθώνης το 354 και η κατάληψη και αποδυνάμωση ορισμένων ανεξάρτητων Πόλεων σηματοδότησαν την κυριαρχία του Φιλίππου σε σχεδόν ολόκληρη την παραλιακή περιοχή της Μακεδονίας, από την Πιερία, μέχρι τους ανατολικούς πρόποδες του Παγγαίου όρους (σημερινή Θράκη). Όντας κυρίαρχος ολόκληρου του Παγγαίου, ήλεγχε τα χρυσοφόρα κοιτάσματά του και τα πυκνά δάση για ναυπηγική ξυλεία και εκδίωξε τους Θράκες πέρα από τον ποταμό Νέστο.
Μέσα σε λίγα χρόνια ο Φίλιππος είχε εδραιώσει τη θέση των Μακεδόνων από τον Όλυμπο μέχρι το Παγγαίο και από τον Θερμαϊκό μέχρι τη Λυχνίτιδα λίμνη στα βορειοανατολικά. Κατείχε τα χρυσωρυχεία και τα δάση του Παγγαίου που του παρείχαν τεράστιες οικονομικές δυνατότητες και είχε υποτάξει του Ιλλυριούς, τους Παίονες και τους Θράκες. Ήταν πλέον γεγονός πως οι Αθηναίοι είχαν θιχτεί οικονομικά και διπλωματικά από τις ενέργειες του μακεδόνα βασιλιά και η σύγκρουση με την αττική Πόλη ήταν ξεκάθαρα αναπόφευκτη.
Ο Γ’ Ιερός Πόλεμος και η Φιλοκράτειος Ειρήνη.
Αφορμή για την παρέμβαση του Φιλίππου στις υποθέσεις της νότιας Ελλάδας, υπήρξε ο Γ’ Ιερός Πόλεμος. Εκμεταλλευόμενος τις εσωτερικές διαμάχες στη Θεσσαλία, ανέλαβε αμέσως τον έλεγχο της κατάστασης, γεγονός που του έδωσε τη δυνατότητα να μπει στο αμφικτιονικό συμβούλιο το οποίο ήλεγχε το ιερό των Δελφών. Ακριβώς εκείνην την εποχή, ξέσπασε μια διαμάχη μεταξύ των Φωκέων, οι οποίοι αξίωναν τον έλεγχο του ιερού και τόλμησαν να χρησιμοποιήσουν τα τεράστια πλούτη που είχαν συγκεντρωθεί εκεί προκειμένου να προσλάβουν μισθοφόρους, και των Θηβαίων, οι οποίοι κατήγγειλαν την ανίερη συμπεριφορά των αντιπάλων. Η Αθήνα και η Σπάρτη τάχθηκαν με το πλευρό τον Φωκέων, ενώ οι Θεσσαλοί κάλεσαν τον Φίλιππο ως υπερασπιστή του Ιερού. Σε δύο διαδοχικές μάχες οι Φωκείς νίκησαν τον μακεδόνα βασιλιά (πρόκειται για δύο από τις πολύ σπάνιες ήττες που υπέστη ο βασιλιάς κατά τη διάρκεια της βασιλείας του), όμως ο Φίλιππος επανήλθε δυναμικά και την επόμενη χρονιά, το 352 π.Χ. τους κατατρόπωσε στη μάχη του Κρόκιου Πεδίου.
Ο πόλεμος έλαβε τέλος το 346 π.Χ. με την επονομαζόμενη Ειρήνη του Φιλοκράτη και σηματοδότησε την ολοκληρωτική ήττα των Φωκέων. Παράλληλα, οι Φωκείς αναγκάστηκαν να αποδίδουν ετησίως ένα τεράστιο ποσό, ενώ ο Φίλιππος έγινε με διαφορά, ο εκπρόσωπος με τη μεγαλύτερη επιρροή στο αμφικτιονικό συμβούλιο. Στο πλαίσιο αυτό, απέκτησε υψηλή συμβολική αξία η προεδρία των Πυθίων που του ανατέθηκε το 346 π.Χ..
«Ήταν ένας βασιλιάς με περισσότερο πάθος για τα στρατιωτικά, παρά για τους εορτασμούς˙ πίστευε ότι οι μεγαλύτεροι θησαυροί ήταν τα όργανα του πολέμου. Είχε περισσότερο ταλέντο στο να αποκτά πλούτη παρά να τα διατηρεί, γι’ αυτό τα ταμεία του ήταν πάντα άδεια, παρά τις καθημερινές λεηλασίες του». (Ιουστίνος, Επιτομή των Φιλιππικών του Πομπήιου Τρόγου, 9.8)
Η κατάκτηση της Ελλάδας.
Η Μάχη της Χαιρώνειας.
Η Ειρήνη του Φιλοκράτη πρόσφερε μια ηρεμία διαρκείας για τον ελληνικό κόσμο, όμως οι μεγάλες εντάσεις οδήγησαν ξανά σε εχθροπραξίες το 341 π.Χ.. Οι Αθηναίοι παρακινημένοι από τον Δημοσθένη, συνδύασαν την αποτελεσματικότητα με τη δράση και αντιπαρατέθηκαν στον Φίλιππο παντού και όπου μπορούσαν. Και τα δύο στρατεύματα απέφευγαν τη μετωπική σύγκρουση, ώσπου το μαντείο των Δελφών ξεκαθάρισε τα πράγματα, αυτή τη φορά οριστικά. Οι Λοκροί της Άμφισσας κατηγορούνταν ότι καλλιεργούσαν, καταχρηστικά, εδάφη που ήταν ιδιοκτησία του ιερού: η Αθήνα τους υπερασπίστηκε, ενώ ο Φίλιππος ανέλαβε το καθήκον να τους τιμωρήσει. Η κρίσιμη σύγκρουση πραγματοποιήθηκε το 338 π.Χ. στην περίφημη Μάχη της Χαιρώνειας, όπου οι Μακεδόνες, -η αριστερή πτέρυγα των οποίων καθοδηγούνταν από τον 18χρονο Αλέξανδρο- καταφέρνουν να υποτάξουν τους αντιπάλους τους.
«Έκρυψε τη χαρά του για τη νίκη (της Χαιρώνειας) […] δεν επέτρεψε διασκεδάσεις κατά τη διάρκεια του συμποσίου και δεν στεφανώθηκε […]. Προσπάθησε, όσο περνούσε από το χέρι του, να κατακτήσει χωρίς να δείξει ότι είναι κατακτητής. Διέταξε να μην τον προσφωνούν “βασιλιά της Ελλάδος’’ αλλά “αρχηγό”. Έδειξε τέτοια αυτοσυγκράτηση, κρύβοντας τη χαρά του και σεβόμενος την αγωνία των αντιπάλων του». (Ιουστίνος)
Η Κοινή Ειρήνη και οι προετοιμασίες για την εκστρατεία.
Η νίκη στη Χαιρώνεια κατέστησε τον Φίλιππο κυρίαρχο μιας Ελλάδας που μέχρι τότε αποτελούνταν από αυτόνομες πόλεις-κράτη. Αντίθετα, τώρα όλες οι ελληνικές πόλεις, εκτός της Σπάρτης, ενώθηκαν τον χειμώνα του 338/7 π.Χ. στην Κοινήν Ειρήνην υπό την αιγίδα του Φιλίππου, ο οποίος εκλέχθηκε ηγεμών. Η πολιτική τακτική του Φιλίππου ενίσχυσε ιδέες που είχαν εκφρασθεί ήδη από τις αρχές του 4ου αιώνα από τον Ισοκράτη˙ βασική ιδέα του Αθηναίου ρήτορα ήταν η συμμαχία των ελληνικών Πόλεων εναντίον της Περσίας, με στόχο το κοινό όφελος.
Στο μεταξύ, ο Φίλιππος αποσύρθηκε στη Μακεδονία και ξεκίνησε τις προετοιμασίες της εκστρατείας εναντίον των Περσών με τους οποίους ήδη από το 342 π.Χ. είχε διαρρήξει τις σχέσεις του. Στην εκστρατεία αυτή, θα έπαιρνε μαζί του και τον γιο του Αλέξανδρο, όμως τα μεγαλεπήβολα σχέδια του Φιλίππου, διακόπηκαν άδοξα..
Τον Οκτώβριο του 336 π.Χ., κατά τη διάρκεια του γάμου της κόρης του Κλεοπάτρας με τον Αλέξανδρο τον Μολοσσό, ο Φίλιππος δολοφονείται από έναν σωματοφύλακά του.
Απέμενε να κατακτήσει την Ασία, φιλόδοξο σχέδιο που μόνο ο γιος του Αλέξανδρος, κατακτητής του κόσμου, θα καταφέρει να πραγματοποιήσει..
«Ο πατέρας μου Φίλιππος σας παρέλαβε περιπλανώμενους και φτωχούς να βόσκετε, οι περισσότεροι από εσάς, επάνω στα βουνά λίγα πρόβατα, ντυμένοι με προβιές και να πολεμάτε για να τα εξασφαλίσετε με δυσκολία τους Ιλλυριούς και τους Τριβαλλούς και τους γείτονές μας Θράκες. Αντί για τις προβιές σάς έδωσε να φοράτε χλαμύδες και σας κατέβασε από τα βουνά στις πεδιάδες και σας έκανε ικανούς να πολεμάτε τους βαρβάρους γείτονές μας, έτσι ώστε για την ασφάλειά σας να στηρίζεσθε όχι πλέον στην οχυρότητα των τόπων σας, αλλά πολύ περισσότερο στη δική σας ανδρεία. Και σας ανέδειξε σε κατοίκους πόλεων και τη ζωή σας οργάνωσε με χρήσιμους νόμους και έθιμα. Από δούλους και υπηκόους σάς κατέστησε ηγεμόνες εκείνων ακριβώς των βαρβάρων που έκαναν προηγουμένως ό,τι ήθελαν και εσας και τα υπάρχοντά σας. Και προσάρτησε το μεγαλύτερο μέρος της Θράκης στη Μακεδονία και άνοιξε τον δρόμο για το εμπόριο της χώρας κυριεύοντας τις πιο επίκαιρες παραθαλάσσιες περιοχές. Και κατέστησε ακίνδυνη την εργασία των μεταλλείων. Και σας ανέδειξε άρχοντες των Θεσσαλών, μπροστά στους οποίους παλαιότερα πεθαίνατε από τον φόβο σας. Ταπείνωσε και τους Φωκείς και έτσι την είσοδό σας στην Ελλάδα από στενή και δυσκολοδιάβατη την έκανε πλατιά και ευκολοδιάβατη. Με τη βοήθεια τότε και τη δική μας ταπείνωσε σε τέτοιο βαθμό τους Αθηναίους και τους Θηβαίους, που συνεχώς καιροφυλακτούσαν να βλάψουν τη Μακεδονία, ώστε αντί να πληρώνομε εμείς φόρους στους Αθηναίους και να είμαστε υπήκοοι των Θηβαίων, εκείνοι με τη σειρά τους να ζητούν από μας να τους παρέχομε τη δική τους ασφάλεια. Αφού δε κατέβηκε στην Πελοπόννησο, τακτοποίησε και εκεί τα πράγματα. Και όταν αναγορεύτηκε αρχηγός με απόλυτη εξουσία και ολόκληρης της υπόλοιπης Ελλάδας για την εκστρατεία εναντίον των Περσών, δεν απέδωσε τη δόξα αυτή στον εαυτό του αλλά συνολικά στους Μακεδόνες».
-Ἀρριανός, Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις (7.9.2-5)
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
François Lefèvre, Ιστορία του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου
Βιβλιοθήκη Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα
Ιωάννης Τουλουμάκος, Ιστορία των αρχαίων Ελλήνων
Οι φωτογραφίες είναι από εδώ: https://el.wikipedia.org/wiki/
*Η Ιωάννα Μαλλιότα είναι φοιτήτρια στο τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.
